تاریخ اندلس در دوره فتح اسلامی و حکومت والیان عرب ۹۲ ـ ۱۳۸ه ۷۱۱ـ۷۵۵ م

مسلمانان, شبه جزیره ایبریا واقع در جنوب غربی اروپا را اندلس می نامیده اند و جغرافی دانان مسلمان آن سرزمین را از جنوب به مدیترانه, از شمال و مغرب به اقیانوس اطلس و از شرق به کوهسار پیرنه محدود دانسته اند

بعد از فتح مغرب, مسلمانان درپی فتوحات دیگری بودند تا زمینه نشر اسلام را هرچه بیشتر فراهم آورند. آمادگی مسلمانان و بروز شرایط مناسب, زمینه فتح یکی از مناطق وسیع یعنی اندلس را ممکن ساخت و با فتح آن, اسلام تمام این منطقه را فرا گرفت. ابتدا سیاست های مسالمتآمیز حکام و اتحاد مسلمانان توانست مسلمانان را به عزت و افتخار برساند, ولی دیری نپایید که بروز اختلافات قبیلگی و آشوب های سیاسی, سرزمین اندلس را در معرض تاخت وتاز اسپان, فرانک ها و ... قرار داد. مقاله حاضر با تکیه بر منابع اصیل به بررسی حوادث تاریخی فوق از سال ۹۲ـ ۱۳۸ه می پردازد.

● مقدمه

مسلمانان, شبه جزیره ((ایبریا)) واقع در جنوب غربی اروپا را ((اندلس)) می نامیده اند و جغرافی دانان مسلمان آن سرزمین را از جنوب به مدیترانه, از شمال و مغرب به اقیانوس اطلس و از شرق به کوهسار پیرنه محدود دانسته اند.(۲) از آن جا که ریشه یابی گسترش اسلام در این منطقه از ابتدای انتشار تا رسیدن به اوج اقتدار اهمیت بسیاری دارد در این مقاله مختصر, صفحه ای چند از تاریخ اندلس (دوره ۴۶ ساله فتح اسلامی و حکومت والیان عرب) را با تکیه بر مطمئن ترین اسناد و مدارک, در سه بخش به ترتیب ذیل مورد پژوهش قرار می دهیم:

۱) از آغاز فتح تا ابتدای دوره والیان;

۲) استقرار مبانی اجتماعی و اقتصادی تازه;

۳) درگیریهای قبایل عرب و شورش بربرها.

۱) از آغاز فتح تا ابتدای دوره والیان

آندلس, هنگامی که نیروهای مسلمانان در کناره های نزدیک و جزیره های همسایه آن گسترش می یافت تحت حکومت گوت ها بود.(۳)

مسلمانان, مغرب دور را گشوده و بر شهر طنجه استیلا یافته بودند و برای سیطره کامل بر مغرب, کافی بود شهر سبته را که در مقابل طنجه و در سوی دیگر زبانه مغربی قرار داشت, به تصرف خود در آورند.

تصرف این شهر از آن جهت برای مسلمانان دشوار بود که فرمانروای شهر, کنت جولیان, با تمام توان به دفاع از آن می پرداخت و هرگونه حمله ای را که به منظور فتح آن جا رخ می داد, دفع می کرد. با این وصف, موسی, پسر نصیر,(۴) مشتاق استیلا بر این شهر مستحکم شد و سرانجام به آن چه خواسته بود, رسید.(۵)

● اندیشه فتح اندلس

وقتی مسلمانان مغرب را به طور کامل فتح کردند, طبیعی بود که موج کشورگشایی ایشان آرام نگیرد. طارق(۶) با سپاهیان عرب همراه خود, در کنار طنجه اردو زد.

موسی نیز نوزده هزار سپاهی از بربرهای به اسلام گرویده را با سلاح و ذخیره کامل در اختیار طارق گذارد. با گذشت زمان و پس از انتشار اسلام در مغرب, مردم آن سرزمین همواره دلیری بیشتری می یافتند و اسلامشان حماسی تر می شد و برای پیش بردن پرچم آیین نو, آمادگی فزون تری پیدا می کردند. بدین ترتیب اندیشه فتح اندلس یا اسپانیای اسلامی به اذهان آنان خطور کرد(۷) و توجه کامل طارق بدین کار جلب شد. در این اقدام, مسلمانان نه با تحریک حاکم سبته یا شهزادگان غیطشه, بلکه از روی ایمان اسلامی خویش, به جهاد روی آوردند تا نشر اسلام را هر چه بیشتر کامل کنند. در این هنگام نامه ای از کنت جولیان به موسی رسید که در آن مسلمانان را به فتح اندلس فراخوانده و وعده داده بود که سنگرهای خود را به ایشان خواهد سپرد. و چون موسی از طریق منابع اطلاعاتی کنت جولیان و همپیمانانش با خبر شد که اوضاع داخلی اندلس سخت دچار آشفتگی و اختلاف سیاسی است, به ندای وی پاسخ مساعد داد.(۸)

در پی پیشنهاد جولیان مبنی بر این که سبته و پایگاه های دیگر خویش را در اختیار مسلمانان می گذارد و کشتی های خود را هم برای انتقال ایشان در دریا به آنان می دهد و با سپاهیان خویش ایشان را همراهی و راهنمایی می کند, موسی از خلیفه اموی, ولیدبن عبدالملک (حکومت: ۸۶ـ۹۶ه۰۳۹; / ۷۰۵ـ۷۱۵م) برای شروع عملیات پیشروی, نظرخواست و خلیفه موافقت خود را با این شرط علام کرد که نخست قدرت اندلس را با ((دست بردهای مرزی)) و اعزام گروه هایی برای حمله های کوچک و گذرا بیازمایند.(۹)

بدین منظور در رمضان ۹۱ / ۷۱۰م نیروی کوچکی مرکب از پانصد رزمنده مسلمان که صدتن از ایشان سواره بودند, باگذر از تنگه, از سبته به ((شبه جزیره ایبریا)) در آمدند. این عبور در حقیقت یک حمله اکتشافی بود که به فرماندهی إبوزرعه طریف بن مالک معافری انجام شد. این گروه در جنوب اسپانیا در کنار شهری کوچک که اکنون با انتساب به همین فرمانده ((طریفه / جزیره طریف)) نام دارد, پیاده شده, دست بردهای آزمایشی خود را آغاز کردند و با انبوهی از غنایم به سلامت باز گشتند. موفقیتآمیز بودن این یورش, مسلمانان را به فتح اندلس امیدوار ساخت و ایشان را تشویق کرد که به فرماندهی طارق بن زیاد به حمله ای بزرگ تر بپردازند.

● حمله گسترده و فتح اندلس

طارق در ماه رجب ۹۲ / آوریل ۷۱۱ از تنگه عبور کرد و در کنار کوهی لنگر انداخت که با انتساب به وی ((جبل طارق)) نام گرفته است.(۱۰) طارق اخبار پیشرویها را به اطلاع موسی می رسانید و چون از موسی کمک خواست, او نیز در رمضان ۹۳ / ژوئن ۷۱۲ با سپاهی مجهز حمله خود را آغاز کرد و پس از گذشت یک سال از شروع حمله موسی, دو فرمانده در شهر طلبیرهTynavera) ) واقع در شمال عربی طلیطله, به هم رسیدند و پس از چهار سال اندلس به دست مسلمانان فتح شد و مسلمانان(۱۱) از دورترین نقطه جنوبی تا کهساران پیرنهPareness) ) و سواحل شمالی و از مالقه و طرکونه در شرق تا مالمریه و اشبونه در غرب را گشودند و از دشت های جنوبی تا ارتفاعات قشتاله را تصرف کردند و از هیچ شهر بزرگ یا دژ استواری نگذشتند, مگر این که بر فرازش پرچم اسلام را بر افراشتند و آن سرزمین را تحت قلمرو وسیع دولت بزرگ اسلامی درآوردند و دامنه فتوحات ایشان در سواحل شمال شرقی اندلس به شهر جیحونGijon) ) در کناره خلیج بسکایBiscay) ) رسید.(۱۲)

بالاخره در سال ۹۵ه/ ۷۱۴م موسی بن نصیر و طارق بن زیاد از سوی ولیدبن عبدالملک به دمشق فراخوانده شدند و پیشرویها متوقف شد. در گزارش ها آمده است که ولید پس از باخبر شدن از این همه فتح و پیروزی موسی بن نصیر, بدگمان شد و پنداشت که وی قصد دارد او را از خلافت خلع و خود در آن جا به استقلال حکومت کند; نامه های موسی هم به علت درگیریها مدتی به تإخیر افتاد و بر بدگمانی خلیفه اموی افزود. اما موسی هیچ گاه چنین فکری در سر نداشت, بلکه می خواست سپاه اسلام را پس از فتح کامل اروپا از طریق قسطنطنیه و آسیای صغیر به شام, پایتخت خلافت اسلامی برساند و به این ترتیب تمامی حوزه مدیترانه را تحت اختیار دولت اسلامی درآورد, ولی اصرار ولید بر آمدن وی به دمشق او را از هدفش باز داشت با وجود این, تاریخ نویسان وجوهی را برای مثبت ارزیابی کردن عمل خلیفه برشمرده و گفته اند خلیفه می خواسته است تا از نزدیک با او به گفت وگو بپردازد و از حقیقت رویدادهای اندلس و فرنگستان مطلع گردد و در عین حال درجه وفاداری موسی را با رویارویی بسنجد و یا ممکن است ولید از این امر ترسیده باشد که دور افتادگی, مسلمانان را از بین ببرد.(۱۳)

به هرحال, موسی در ۹۵ه / ۷۱۴م اندلس را ترک کرد و هنوز در راه بازگشت به شام بود که ولیدبن عبدالملک درگذشت و برادرش, سلیمان (حکومت: ۹۶ـ۹۸ه / ۷۱۵ـ۷۱۷م) جانشین او شد. موسی بن نصیر هم درحالی که فرزند خود, عبدالعزیز را به عنوان والی به حکومت اندلس گماشته و حبیب, پسر ابوعبده بن عقبه بن نافع را به عنوان وزیر, یا معاون وی تعیین کرده بود, خود در مدینه درگذشت.

● شیوه حکومت عبدالعزیز

عبدالعزیز نقاطی از اندلس را که در زمان پدرش ناگشوده مانده بود, گشود; به خصوص در طول ساحل شرقی اندلس و تا شهر برشلونه (بارسلون) پیش رفت. در این منطقه با یکی از نجبای گوت به نام تدمیر که از یاران مسلمانان بود, پیمان بست و به مقتضای این پیمان, قلمرو او تحت نظارت مستقیم حکومت مسلمانان در آمد. متن این پیمان نامه در منابع آمده است.(۱۴)

سپس برای آرامش اوضاع, سیاست مسالمت و آشتی را در پیش گرفت. او مردی خیرخواه و با فضیلت بود. به حکومت نوپا و اداره آن سامان بخشید و برای اجرای احکام قانونی و تنظیم اصول مدنیت اسلامی, ((دیوان)) تإسیس کرد, تا احکام و اصول را به تناسب اوضاع رعایای جدید تنظیم کند و در پیرامون قانون, مدنیت اسلامی و وفاق ملی مسلمانان, هرچند از قبایل گوناگون باشند, با تکیه بر وحدت کلمه آشکار شود.(۱۵) عبدالعزیز شهر اشبیلیه را به پایتختی حکومت برگزید و با همسرش در دیر ((سانتا روینا)) مسکن گرفته و از دیر به عنوان مسجد برای برگزاری شعایر اسلامی استفاده کرد.(۱۶)

از نظر موقعیت جغرافیایی شهر اشبیلیه ویژگی خواصی داشت; این شهر بر ساحل راست نهر پرآب وادیالکبیر و در غرب مصب آن در یک خلیج عمیق, قرار گرفته بود و از بزرگ ترین و مستحکم ترین و آبادترین شهرهای جنوبی اندلس به شمار می رفت. وجود دژها, باروها و امکانات ارتباطی با شهرهای دیگر, موقعیت جغرافیایی آن را به یک بندر دریایی درجه یک تبدیل کرده بود. در اصل, موسی آن را برای عبدالعزیز در نظر گرفته بود تا با پهلو گرفتن کشتی های مسلمانان در آن, به منزله دروازه اندلس باشد.(۱۷)

● ناموفق بودن سیاست عبدالعزیز

عبدالعزیز به رغم سیاست مسالمت طلبانه خود, نتوانست میان قبیله های گوناگون وفاق پدید آورد و حتی به فرو خواباندن شورش های سپاه خود موفق نشد. وی به سبب این که بیش از حد, مطیع همسرش بود و به آیین ها و تشریفات سلطنت به نوعی گرایش یافته بود, در اهداف خود ثابت قدم نبود و چنان که برخی از مورخان یاد کرده اند: ((وی به سان شاهان گوت, افسر گوهر نشانی برسر می نهاد و به یارانش در هنگام باریابی فرمان می داد که برایش به خاک بیفتند)). هم چنین گفته اند که او سلطنت می جست و در آن جهت تلاش می کرد و برای استقرار حکومتی مستقل برای خود در اندلس می کوشید. به همین دلیل گروهی از سپاه به تحریک سلیمان, خلیفه اموی او را کشتند, تا از موسی که غنیمت ها و هدیه های اندلس را برای ولید می برده است, انتقام بگیرند. (۱۸)

● إیوب لخمی, نخستین والی اندلس

سپاه اندلس پس از ترور عبدالعزیز, ایوب, پسر حبیب لخمی را به حکومت اندلس برگزیدند و با حکومت یافتن او دوران والیان عرب آغاز شد. حکومت اعراب بر اندلس اسلامی تا سال ۱۳۸ه۰۳۹; / ۷۵۶م استمرار داشت تا این که در این سال عبدالرحمان بن معاویه, ملقب به ((الداخل)) (وارد شونده به اندلس), توانست خلافت امویان اندلس را بنیان گذاری کند.

در این فاصله زمانی, شماری چند از امیران عرب بر اندلس حکومت کردند که برخی از آن ها از جانب خلیفگان مشرق به طور مستقیم تعیین می شدند و برخی دیگر از سوی والیان افریقا و تعدادی را هم سپاه اسلامی اندلس, خود برمی گزید و سپس دستگاه خلافت, ایشان را تإیید می کرد. این دوره هرچند کوتاه بود, اما در تاریخ اندلس, بسیار مهم است, زیرا در همین دوره, بنیادها و مبناهایی نهاده شد که حکومت مسلمانان بر آن ها استوار بود. چنان که در همین دوره, انگیزه ها, عوامل و اسباب اختلاف نیز پی افکنی شد و سرانجام موجبات سقوط آن را فراهم ساخت.(۱۹)

۲) استقرار مبانی اجتماعی و اقتصادی تازه

فتح شبه جزیره ایبریا (اندلس) به دست مسلمانان, در زندگانی عمومی و در نظام های اجتماعی و اقتصادی آن سرزمین, سرآغاز یک دوران تازه و ابتدای یک تحول و تکامل بسیار مهم بود, زیرا پیش از آن اقلیتی ستمکار و فراهم آمده از شهریاران و اشراف و نجبای ممتاز بر یک ملت سروری و حکومت می کردند و ایشان را به زشت ترین وجه ممکن, مورد بهره کشی و اجحاف خود قرار می دادند و حتی آنان را در بردگی و بندگی خویش نگاه می داشتند.

اسلام در چنین وضعیتی به این سرزمین آمد تا تمامی آن وضعیت نابه هنجار را از میان بردارد و فرصت های عدالت, آزادی و برابری را در اختیار همه مردم بگذارد. با این که مدتی مسلمانان گرفتار تثبیت و گسترش فتح بودند, در طی چند سال اندک توانستند عنصرهای آشفتگی را ریشه کن کنند و اداره امور کشوری را که تازه گشوده بودند, سامان بخشند و به سوی استقرار مبانی مدنیت مترقی و اجرای آرمان های والای اسلامی و انسانی حرکت کنند, چرا که در اسلام حکومت کردن هدف نیست, بلکه وسیله ای است برای انتشار اسلام و عملی کردن آرمان های اسلامی.(۲۰)

در تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی همواره میان ماندگاری اسلامی و موفقیت دعوت اسلامی, با عملکرد حکومتگران و ایجاد همخوانی ایشان میان آرمان گرایی و واقع گرایی از سویی, و فراهم آوردن موجبات رفاه, دلخوشی و خوشنودی ملت هایی که دل به حکومت اسلامی سپرده و تحت اطاعت مسلمانان در آمده اند از دیگرسو, همبستگی کاملی وجود دارد.

● کیفیت رفتار مسلمانان با اهل ذمه

اهل ذمه پیروان دین های دیگری بودند که به فرمان اسلام گردن نهاده و از طریق امضای قراردادها و پیمان نامه ها با حکومت اسلامی و مسلمانان پیوند همزیستی مسالمتآمیز می بستند و با پرداخت جزیه (مالیات سرانه) ضمن حفظ فرهنگ و دین خود, در پناه مسلمانان در میآمدند و از آزادیهای مدنی و اجتماعی زیادی برخوردار می شدند. در ارتباط با مالکیت زمین ها و لزوم پرداخت خراج (مالیات اراضی), مبانی اقتصادی معینی به اجرا درمیآمد که مسلمانان خمیرمایه ها و تشکیلات اداری و دیوانی آن را از فرهنگ و تمدن ایران در دوره ساسانی اقتباس کرده و با وحی اسلامی تطبیق داده بودند. و شاید از همین روی است که طبق تصریح منابع کهن هر سه واژه کلیدی در این زمینه, یعنی جزیه, خراج و دیوان کلماتی برگرفته از زبان فارسی اند.(۲۱)

● قرارداد صلح عبدالعزیز و تدمیر

مسلمانان در خلال فتح های خود با هر یک از منطقه های اندلس از طریق پیمان نامه های ویژه ای پیوند برقرار می کردند. این پیمان نامه ها هر چند با یکدیگر در بافت و در برخی جزئیات مختلف اند, اما در روح و اساس یکسان اند. در معاهده ای که میان عبدالعزیز و تدمیر منعقد گردیده نیز همان توافق کلی با روح اسلامی وجود دارد, در این معاهده آمده است:

((بسم الله الرحمن الرحیم. این نوشته ای است از عبدالعزیز, پسر موسی, برای تدمیر, فرزند غندریس, هنگامی که برای صلح آماده شد; تا این که پیمان و قرار خدا را که پیامبران و رسولان خود را بدان خاطر فرستاده است, نگهدارد و تا این که در پناه خدا و در پناه[ حضرت] محمد(ص) باشد و تا این که بدو و به هیچ کدام از یارانش بدی نرسانند و[ در حقشان] کوتاهی نشود و بدیشان دشنام ندهند و میان ایشان و همسران و فرزندانشان جدایی نیندازند و ایشان را نکشند و کلیساهایشان را آتش نزنند و ایشان را بر دینشان اجبار نکنند و این که صلح با ایشان بر هفت شهر است و البته او نگهداری پیمان را فرو نخواهد گذارد و قرارداد بسته شده را برهم نخواهد زد و هر آن چیزی را که بر او لازم گردانیده ایم و انجام دادنش را برایش بایسته شمرده ایم, درست خواهد دانست و هیچ خبری را[ از ما] پنهان نخواهد کرد و بر عهده وی و یارانش از آن جهات, پرداخت جزیه است[ به شرح ذیل:] بر هر شخص آزادی, یک دینار۲۶۵[ / ۴ گرم زر مسکوک] نقد, و چهار مد[ هر مد۴: / ۳۶ کیلوگرم] گندم, و چهار مد جو و چهار قسط[ هر قسط: ۵ / ۱ کیلوگرم] سرکه, و دو قسط عسل و یک قسط زیتون و بر هر برده, نیمی از این مقادیر است.

بر این پیمان, عثمان, فرزند عبدالله رجعی و سلیمان, فرزند قیس تجیبی و یحیی, فرزند یعمیرهمی و بشیر, فرزند قیس لخمی و یعیش, فرزند عبدالله ازدی و ابوصم هذلی گواه بودند و در ماه رجب سال ۹۴ نوشته شد)).(۲۲)

● ساماندهی آشفتگی ها با تسامح دینی

مسلمانان در سال هایی اندک, توانستند عناصر آشفتگی و نابه سامانی را از میان بردارند و به سرزمینی که گشوده بودند, سازمان اداری بخشند. ایشان آیین ها, قوانین و قاضیان خود و بومیان را برای آنان به رسمیت شناختند حتی برایشان حاکمانی از میان خودشان تعیین کردند که استان ها را اداره و مالیات ها را جمعآوری و قوانین و فرمان ها را اجرا می کردند و خود مسلمانان تنها وظیفه های عالی حکومتی را بر عهده داشتند و بر حسن اجرای قوانین نظارت می نمودند. بدین ترتیب, بسیاری از اوقات والی, رئیس شهربانی, والی خراج, متصدی برید و اطلاع رسانی و قاضی از میان بومیان بودند.(۲۳) مسلمانان با اقلیت های دینی به خصوص مسیحیان, با تسامح دینی رفتار می کردند و بهره مندی از جلوه های این تسامح دینی چنان گسترده بود که کنیزان و بردگان را هم شامل می شد.(۲۴)

● خطمشی سیاسی تسامحآمیز والیان و نتایج مثبت آن

والیانی که بعد از عبدالعزیز به حکومت رسیدند, از جمله سمح, فرزند مالک و عنسه, فرزند سحیم کلبی و... همه همین خطمشی سیاسی تسامحآمیز اسلامی را به کار بستند. سمح بر مسیحیان جزیه مقرر کرد و ایشان را در عمل به آیین های دینیشان آزاد گذارد. هم چنین عنبسه, فرزند سحیم کلبی و عبدالرحمان غافقی, خودشان شخصا در استان ها می گشتند و به دادخواهی های مردم رسیدگی می کردند; بی آن که میان دین های مختلف و میان پیروان آن ها تفاوتی قائل شوند و حتی غافقی کلیساهایی را که از مسیحیان گرفته شده بود, به ایشان باز پس داد.

این تسامح دینی برای آندلسیان و اسپان ها و ... هیچ جای گلایه ای باقی نمی گذاشت و اسلام در همزیستی مسالمتآمیز با یهودیان هیچ مشکلی نمی دید و میان ایشان در همه حق ها و مسئولیت ها جانب مساوات را نگاه می داشت.(۲۵) نتیجه این سیاست والیان مسلمان, خشنودی همگان از جمله مسیحیان از نظام جدید بود. بدین لحاظ ایشان حکومت مسلمانان را بر حکومت فرانک ها و گوت ها ترجیح می دادند.

از روشن ترین دلیل های خرسندی مسیحیان از حاکمان تازه خود این است که حتی یک شورش دینی در این دوره در کشور برپا نشد. البته برخی از خلفای اموی دمشق نیز در تلاش برای گسترش روح حقیقی اسلام از هیچ کوششی دریغ نمی کردند; مثل خلیفه اموی تبار علوی رفتار, عمربن عبدالعزیز که به گفته پژوهشگران, در دوره خلافت وی حتی یک نفر بربر باقی نماند که به آیین اسلام در نیامده باشد. کافی بود شخصی ((شهادتین)) (گواهی بر یگانگی خدا و پیامبری حضرت محمد(ص)) را بر زبان راند, تا از پرداخت جزیه معاف گردد و مسلمان شمرده شود, بی آن که به رعایت دقیق واجب های دینی اش مجبور باشد.(۲۶)

عمربن عبدالعزیز خلیفه ای به حقیقت دین دار و بسیار دوراندیش بود و می دانست که نوادگان همین نومسلمانان, سپاه مخلص اسلام اند, به خصوص پس از فتح اندلس به دست مسلمانان; زیرا پیروزی سریعی که نخستین فاتحان به دست آوردند, انگیزه نیرومندی شد برای کسانی از بربران مسلمانی که عقب مانده بودند, تا از دریا عبور کنند و به رزمندگان بپیوندند. در همان زمانی که بربران شمال افریقا تحت تإثیر فاتحان مسلمان, زبان عربی و مبانی دین را میآموختند, بسیاری از مهاجران عرب, از ریشه دارترین قبیله ها و از آشناترین اشخاص با دین و زبان بودند که بر مسیحیان و یهودیان خود اندلس تإثیر زیادی داشتند و این اثرگذاری در گذر زمان همواره آشکارتر شد.

مسیحیان با نام ((معاهدان)) و ((مستعربان)) شناخته می شدند. معاهد انتساب ایشان را به پیمان هایی می رسانید که با حاکمان مسلمان بسته بودند و چون مسیحیان اندلس از مسلمانان هم زبان و فرهنگ و هم سبک زندگی را یاد می گرفتند و بسیاری از ایشان زبان عربی را به خوبی می دانستند, مستعرب نام گرفتند. مسلمانان و مسیحیان در کنار هم آزادانه و بسیار دوستانه می زیستند.(۲۷)

● اصلاحات اقتصادی و تسهیلات مالی در امر جزیه, خراج و کارهای دیوانی

حکومت اسلامی در اصلاحات اقتصادی خود هم مالیات ها را پایین آورد و هم در ساده کردن آن ها کوشید; تا جایی که مقدار جزیه در اندلس از دو دینار فزون تر و از دوازده درهم (هر درهم: ۲۶۵ / ۴ گرم نقره مسکوک) کمتر نمی شد و کم و زیاد آن به توانایی مادی شخص جزیه دهنده بستگی داشت و در کنار این مبلغ نقدی, مقادیری هم جنسی دریافت می گردید.(۲۸)

زمین ها از نظر مالکیت بر دوگونه بودند: نوع نخست, زمین هایی بودند که دولت در اختیار گرفته بود, از قبیل زمین های درباریان دولت گوت یا زمین های کلیساهای دولتی یا آن هایی که صاحبانشان رها کرده و از کشور گریخته بودند. این گونه اراضی, اگر چه به طور قانونی ملک دولت بودند, اما دولت تنها ۱۵ آن ها را برای تإمین بودجه و هزینه های عمومی نگاه می داشت و بقیه را در میان سپاهیان, مهاجران عرب و بربر و دیگر مسلمانان تقسیم می کرد.

در تقسیم زمین, ولایت های شمالی, یعنی گالیکیه (جلیقیه), لیون و اشتریاس به بربرها تخصیص یافته بود و ولایت های جنوبی به قبایل عرب. کارگران تابعSiervas) ) گوت ها که به کشت و کار در اراضی می پرداختند, بایستی خراج را به ارباب خود یا به قبیله ای می پرداختند که مالک زمین ها شده بود, و مقدار آن ۲۵ محصول بود. نوع دوم, زمین هایی بود که هم چنان در دست صاحبان اصلی قرارداشت و مالکان تنها خراج آن ها را می پرداختند و در تعیین مقدار آن, توان بازدهی زمین در نظر گرفته می شد و در هر صورت از ۱۱۰ محصول تجاوز نمی کرد.(۲۹)

خراج از همه کسانی که زمین را مالک می شدند, یکسان گرفته می شد و در این امر هیچ تفاوتی میان مسلمان و ذمی وجود نداشت. از این رو مسلمانان در آزادسازی کشاورزان اندلس از چنگ فئودالیسم کهن بسیار تلاش کردند و زارعان برای نخستین بار در زندگی خود مالک زمین ها شدند و با انتقال مالکیت از راه خرید و فروش, حق تصرف یافتند; حقی که پیش از فتح اسلامی نداشتند.(۳۰)

۳) درگیریهای قبایل عرب و شورش بربرها

سیاست داخلی والیان اندلس از آغاز دوره عنبسه, فرزند سحیم کلبی در سال ۱۰۳ه۰۳۹; / ۷۲۱م, به سمت دسته بندیها و جنگ قبایلی و نزاع شدید میان قبیله های عرب قیسی و یمنی گرایش یافت.

هر کدام از عنبسه, فرزند سحیم و عذره, فرزند عبدالله فهری و یحیی, فرزند سلامه عاملی در خلال فرمانروایی خود که هفت سال به طول انجامید (شوال ۱۰۳ ـ ربیع اول ۱۱۰ / مارس ۷۲۲ ـ ژوئن ۷۲۷) با جانبداری از قبایل یمنی, آتش کینه را در سینه های قبایل قیسی اندلس برافروختند; آتشی که در حقیقت به خودی خود برافروخته بود; زیرا بسیاری از افراد قیسی, جنگ های میان زبیریان و مروانیان را در مشرق دیده بودند حتی کسانی از ایشان با چشم خود, کشتار و بخت برگشتگی قیسیان را به دنبال شکست زبیریان در مرج راهط شام به دست کلبیان یمنی شاهد بودند. از این رو همواره به دنبال فرصتی برای کین خواهی و انتقام گیری و تسویه حساب های خود با یمنیان و کلبیان می گشتند. هنوز این سه والی, سیاست جانبدارانه خود را از کلبیان و یمنیان به اجرا در نیاورده بودند که دل های قیسیان از درد آکنده و جان هایشان از تلاطم لبریز بود و در انتظار فرصتی مناسب به سر می بردند.

ناخرسندی هشام بن عبدالملک, از دامن زدن به اختلاف های قبایلی

به مجرد این که فرمانروایی اندلس به دست چند والی عرب قیسی: حذیفه فرزند احوص قیسی, عثمان فرزند ابونسعه خثعمی, هیثم فرزند عبیدالله کنانی و محمد فرزند عبدالله اشجعی افتاد, کلبیان یمنی در والی گری ایشان سخت گرفتار آمدند و به محنت زدگی دچار شدند. هیثم, چنان بر یمنیان عرصه را تنگ گرفت که به ناچار سربه شورش برداشتند و نافرمانی آشکار پیشه کردند.

کار سخت گیری هیثم بر قبایل یمنی به جایی رسید که خلیفه إموی, هشام بن عبدالملک (حکومت: ۱۰۵ـ۱۲۵ه۰۳۹; / ۷۲۳ـ۷۴۳م) به رغم قیسی بودن خود, کار هیثم را زشت شمرد و پس از عزل او, به شدت کیفرش کرد. هشام, از قبیله های عرب و بربر ساکن آندلس, از بدرفتاری هیثم با ایشان و زندانی کردن بسیاری از آنان شکایت هایی دریافت کرد و به کارگزار خویش, محمد, فرزند عبدالله دستور داد تا در مورد این شکایت ها تحقیق کند.

پس از بررسی و ثابت شدن اتهام ها, محمد او را به زندان انداخت و زندانیانش را آزاد کرد و ثروت هایشان را که هیثم مصادره کرده بود, به ایشان برگردانید و قبل از تبعید هیثم به افریقیه (تونس) او را سوار بر الاغ در خیابان های قرطبه چرخانید, تا به خاطررفتار ناپسندش نسبت به سران قبیلگان عرب و بربر, بدنام و رسوایش سازد.(۳۱)

● صفآرایی بربران برضد اشراف عرب

اگر چه از آغاز دوره هیثم, دشمنی آشکار و آسیب آفرین کهن و ریشه دار قیسی و یمنی شروع شده بود, اما به علت سرگرمی مسلمانان به جنگ در آن سوی پیرنه, آسیب های این اختلاف زمانی آشکار شد که دسته بندیهای قیسی و یمنی به نزاع و جنگ تبدیل شد; یعنی در روزگار حکومت عقبه, فرزند حجاج سلولی.

این والی از سویی از فرانک ها شکست خورده بود و از سوی دیگر والی افریقیه, عبیدالله, فرزند حبحاب برای خوابانیدن شورش های بربران بلاد مغرب, از او خواسته بود به سواحل شمال مغرب حمله کند و این وضعیت, سرآغاز جنگ و صفآرایی تحزب های قبایلی بود.

عقبه, والی آندلس, به ندای کمک خواهی عبیدالله پاسخ مساعد داد و با نیروهای زیادی از دریا عبور کرد و به سواحل افریقایی رسید و هر کس از بربران را که به دستش افتاد از دم تیغ گذراند. با وجود این به خاموش کردن آشوب, موفق نشد.(۳۲)

شورش بربران به سرعت فراگیر شد. عبیدالله برای مقابله با آن, همه سپاهیانی را که در اختیار داشت سازمان دهی کرد و فرماندهیشان را به خالد, فرزند حبیب فهری, معروف به ((ابن اصم)) سپرد. خالد پیش رفت, تا در حوالی طنجه با رهبر شورشیان بربر, میسره طغری, برخورد کرد, اما جنگ مهمی رخ نداد و میسره به شهر طنجه برگشت و در آن جا سپاهیان خودش او را کشتند و بربران برای خود رهبر دیگری را به نام خالد, فرزند حمید زناتی تعیین کردند و این بار موفقیت بیشتری از قبل به دست آوردند و با حمله به موخره سپاه خالد, موجب آشفتگی در سپاه عرب شدند. خالد و اشراف دیگر عرب که همراهش بودند, زنده ماندن پس از این شکست را ننگ شمردند و خود را بی محابا به صف های دشمن زده و از دم کشته شدند. از این رو, این پیکار ((جنگ اشراف)) نام گرفت, زیرا در آن برگزیدگان اشراف قبیلگان عرب کشته شده بودند.(۳۳)

دکتر غلامرضا جمشیدنژاد اول(۱)

پی نوشت ها:

۱ عضو هیئت علمی دایره المعارف بزرگ اسلامی.

۲. قاضی ساعد, التعرف بطبقات الامم, به کوشش غلامرضا جمشیدنژاد اول (تهران, مرکز نشر میراث مکتوب, ۱۳۷۶) ص ۲۳۶ـ۲۳۸.

۳. همان, ص ۲۳۶. در این هنگام موسی ,پسر نصیر, جزیره سردانیه و شهرهای آن را گشود و علاوه بر زر و سیم بسیار, سه هزار تن را به اسارت گرفت. نیز به گشودن سوس اقصی پرداخت و در جزیره میورقه پیاده شده, آن جا را گشود و طارق, غلام خود را که به فتح شهرها و دژهای بربرها در افریقا مشغول بود, به فتح طنجه و اطراف آن فرستاد (ر.ک: ابن قتیبه, الامامه و السیاسه (مصر, ۱۳۲۸ه۰۳۹;) ص ۸۵ـ۸۶).

۴. موسی, فرزند نصیربن عبدالرحمان بن زید بکری در سال ۱۹ه۰۳۹; / ۶۴۰م در خلافت عمربن خطاب زاده شد و در مدینه درگذشت (ابن الکرد بوس, تاریخ الاندلس (مادرید, معهدالدراسات الاسلامیه, ۱۹۷۱م) ص ۴۴).

۵. ابن قتیبه, همان, ص ۸۵ـ;۸۶ عنان, دوله الاسلام فی الاندلس (چاپ سوم: قاهره, موسسه الخانجی, ۱۳۸۰ه۰۳۹; / ۱۹۶۰م) ج ۱, ص ۳۸ و مونس, فجر الاسلام (چاپ اول: قاهره, ۱۹۵۹م) ص ۵۲.

۶. طارق, فرزند زیادبن عبدالله بن رفهوبن ورفجوم بن نیرغاسن بن ولهاص بن یطوفت بن نفزاو, پیش از فتح اندلس از کارگزاران موسی, پسر نصیر بود (ابن عذاری, البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب (بیروت, دارالثقافه) ج ۲, ص ۵).

۷. بلاذری, فتوح البلدان (قاهره, المکتبه التجاریه الکبری, ۱۹۵۹م) ص ۲۳۲, ابن عذاری, همان, ص ۴ـ;۵ احمدبن مقری, نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب, ج ۱, ص ۱۰۷, ۱۱۱ و ۱۱۷ و حسین مونس, همان.

۸. اخبار مجموعه, ص ;۵ ابن عذاری, همان, ص ;۴ احمدبن علی قلقشندی, صبح الاعشی فی صناعه الانشإ (قاهره, المطابع الامیریه, ۱۳۳۱ه۰۳۹; / ۱۹۱۳م) ج ۵, ص ;۲۴۲ امیر شکیب ارسلان, تاریخ عرب فی فرنسا و سویسرا و جزائر البحر المتوسط (مصر, مطبعه عیسی البابی الحلبی) ص ۲۹ و محمدعبدالله عنان, همان, ج ۱, ص ۳۹.

۹. ابن الکردبوس, همان, ص ;۴۵ ابن عذاری, همان, ص ۲ و ;۱۰۴ اخبار مجموعه, ص ;۵ مقری, همان, ج۱, ص ۱۱۸ و زامباور, معجم الانساب و الاسرات الحاکمه فی التاریخ الاسلامی, ترجمه زکی محمدحسن و دیگران (قاهره, ۱۹۵۱م) ج ۱, ص ۲.

۱۰. اخبار مجموعه, ص ;۶ ابن الکردبوس, همان, ۴۵ـ;۴۶ ابن عذاری, همان, ص ;۵ حمیری, صفه جزیره الاندلس (قاهره, مطبعه لجنه التإلیف و الترجمه و النشر, ۱۹۳۷م) ص ;۱۲۷ مقری, همان, ص ;۱۱۸ حجی, اندلسیات (قاهره, دارالارشاد للطباعه و النشر) ص ۳۳ و جنجانی, القیروان عبر عصور ازدهار الحضاره الاسلامیه فی المغرب العربی (تونس, الدار التونسیه للنشر, ۱۹۶۸م) ص ۴۳.

۱۱. اخبار مجموعه, ص ۱۵ و ابن عذاری, همان, ص ۱۲, ۱۵ـ۱۶.

۱۲. ابن عذاری ,همان, ص ;۱۱ عنان, همان, ص ۵۱ـ;۵۲ مونس, همان, ص ۱۰۵ و ۲۴۲ حجی, همان, ص ۳۴.

۱۳. ابن قتیبه, همان, ص ;۶۱ اخبار مجموعه, ص ;۱۹ ابن عذاری, همان, ص ;۲۰ حمیری, همان, ص ;۲۷ ارسلان, همان ص ۳۶ و ۳۹ و عنان, همان, ص ۵۳.

۱۴. ابن الدلائلی, ترصیع الاخبار و تنویع الاثار (مادرید, مطبعه الدراسات الاسلامیه, ۱۹۶۵م) ص ;۵ حمیری, همان, ص ۶۲ـ;۶۳ ابن عذاری, همان, ص ۲۰ و ;۲۳ مراکش, المعجب فی تلخیص اخبار العرب (قاهره, ۱۹۶۳م) ص ;۳۵ مقری, همان, ص ;۱۲۳ مونس, همان, ص ;۲۴۳ عنان, همان, ص ۵۵ و سالم, قرطبه حاضره الخلافه فی الاندلس (قاهره دارالنهضه العربیه للطباعه و النشر, ۱۹۷۱م), ص ۳۱.

۱۵. ابن اثیر, الکامل فی التاریخ (بولاق, ۱۲۴۷ه۰۳۹;) ج ۵, ص ۸ و عنان, همان, ص ۵۵, ۷۰.

۱۶. ابن اثیر, همان, ص ;۸ اخبار مجموعه, ص ۲۰ و ابن عذاری, همان, ص ۲۳.

۱۷. اخبار مجموعه, ص ;۱۹ ابن عذاری, همان, ص ۱۴ و ۲۴ و سالم, همان, ص ۲۸و ۳۰.

۱۸. ر.ک: طبری, تاریخ الامم و الملوک (قاهره, ۱۹۳۹م) ج ۶, ص ;۵۲۳ اخبار مجموعه, ص ;۲۰ عنان, همان, ص;۷۱ ابن قتیبه, همان, ص ;۷۸ ابن اثیر, همان, ص ;۹ ابن خلکان, و فیات الاعیان (دارالثقافه, ۱۹۷۷م) ج ۳, ص ;۲۶ ابن عذاری, همان, ص ;۲۰ اولاگوئه, هفت قرن فراز و نشیب تمدن اسلامی در اسپانیا (تهران, شباویز, ۱۳۶۵) ص ۳۲ـ۳۳ و جمشیدنژاداول, ((سیر فرهنگ و تمدن اندلس با توجه به گزارش قاضی ساعد)), نامه پژوهش, تهران, مرکز پژوهش های بنیادی, سال اول, شماره ۴, بهار ۱۳۷۶, ص ۱۷۳.

۱۹. مقری, همان, ص ;۱۰۹ ابن عذاری, همان, ص ;۲۵ جنجانی, همان, ص ۴۵ و عنان, همان, ص ۷۳.

۲۰. مقری, همان, ص ;۱۲۷ ارسلان, همان, ص ;۴۷ حجی, همان, ص ;۳۲ عنان, همان, ص ۶۱ـ۶۲ و آرنولد, الدعوه الی الاسلام, ترجمه حسن ابراهیم (به عربی), ص ۱۵۷.

۲۱. خوارزمی, مفاتیح العلوم (لیدن, ۱۸۹۵م) ص ;۵۹ ارسلان, همان, ص ;۵۷ عنان, همان, ج ۱, ص ۶۵ و ج۲, ص ;۶۲ آرنولد, همان, ص ۱۵۷ و جمشیدنژاد اول, نظام های اقتصادی صدر اسلام (تهران, ۱۳۷۶) ص۷۸ـ۸۰, ۸۶ـ۱۱۰.

۲۲. ابن الدلائی, همان, ص ۵ و حمیری, همان, ص ۶۲ـ۶۳.

۲۳. آرنولد, همان, ص ۱۵۷.

۲۴. همان.

۲۵. همان, ص ۱۵۹ و ارسلان, همان, ص ۵۸ و ۸۷.

۲۶. عنان, همان, ص ۶۲, ۶۴ـ;۶۵ دوزی, تاریخ مسلمی اسبانیا, ترجمه حسن حبشی (قاهره, ۱۳۴۲ه۰۳۹;) ص ;۱۴۶ آرنولد, همان, ص ۱۵۹ و جمشیدنژاد اول, همان, ص ۶۶ـ۷۰.

۲۷. عنان, همان, ص ۶۵ و آرنولد, همان, ۱۵۹ـ۱۶۰.

۲۸. چنان که در بندهای معاهده بسته شده میان عبدالعزیز, فرزند موسی بن نصیر و تدمیر, فرمانروای شرق اسپانیا ملاحظه می کنیم: ((برهر شخص آزادی, یک دینار۲۶۵[ / ۴ گرم زرمسکوک] نقد و چهار مد[ هر مد۴: / ۳۶ کیلوگرم] گندم و چهار مد جو و چهار قسط [هر قسط: ۵ / ۱ کیلو گرم] سرکه و دو قسط عسل و یک قسط زیتون و بر هر برده, نیمی از این مقادیر)) (ابن الدلائی, ص ۵ و حمیری, ص ۶۲ـ۶۳).

۲۹. ارسلان, همان, ص ۵۲, ۷۵ـ;۷۷ عنان, همان, ص ۷۴ و دوزی, همان, ص ۱۵۷.

۳۰. لین, قصه العرب, ص ;۴۰ ارسلان, همان, ص ۸۷ و عنان, همان, ص ۷۴.

۳۱. ارسلان, همان, ص ۸۷ و مونس, ((ثورات البربر فی افریقیه و الاندلس)), المجله التاریخیه (قاهره, ۱۹۴۸م) ص ۱۵۸.

۳۲. ابن اثیر, همان, ص ;۷۵ ابن عذاری, همان, ص ;۵۲ مونس همان, ص ۱۷۰ و دوزی, همان, ص ۱۴۸.

۳۳. ابن اثیر, همان, ص ;۷۵ اخبار مجموعه, ص ;۲۸ ابن عذاری, همان, ص ۵۳ـ;۵۴ دوزی, همان, ص ;۱۴۹ عنان, همان ص ۱۱۷ و عبدالرزاق, الخوارج فی بلاد المغرب حتی منتصف القرن الرابع الهجری (مغرب, الدار البیضإدارالثقافه) ص ۴۰.

۳۴. ابن اثیر, همان, ص ;۷۶ اخبار مجموعه, ص ۳۰ و ;۱۳۲ ابن عذاری, همان, ص ۵۴ و دوزی, همان, ص۱۵۰.

۳۵. ابن اثیر, همان و ابن عذاری, همان.

۳۶. ابن اثیر, همان, ص ۷۶ و ;۹۹ اخبار مجموعه, ص ۳۴ و ;۳۵ ابن عذاری, همان, ص ۵۵ و ;۵۸ عنان, همان, ص ۱۱۸ و دوزی, همان, ص ۱۵۰ و ۱۵۵.

۳۷. ابن اثیر, همان, ص ;۷۶ اخبار مجموعه, ص ;۲۸ ابن عذاری, همان, ص ;۳۰ مونس, ثورات البربر فی افریقیه و الاندلس, ص ۱۹۳ـ۱۹۴ و ;۲۰۲ عنان, همان, ص ۸۲, ۱۲۱ و ;۱۵۵ راشد, العلاقات السیاسیه بین الدوله العباسیه و الاندلس فی القرنین الثانی و الثالث الهجره (ریاض, مکتبه النهضه, ۱۳۸۹ه۰۳۹; / ۱۹۶۹م) ص ۶۴ و دوزی, همان, ص ۱۵۵ و ۱۵۷.

۳۸. عنان, همان, ص ;۱۱۸ دوزی, همان, ص ۱۵۵ و مونس, همان, ص ۱۹۴.

۳۹. اخبار مجموعه, ص ;۳۸ ابن عذاری, همان, ص ۳۰ـ;۳۱ عنان, همان, ص ;۸۲ حجی, همان, ص ;۴۱ راشد, همان, ص ;۶۵ مونس, همان, ص ۱۹۳ و ۱۹۶ و دوزی, همان, ص ۱۵۷ـ۱۵۸.

۴۰. ابن اثیر, همان, ص ;۱۰۰ اخبار مجموعه, ص ۳۸ـ;۳۹ ابن عذاری, همان, ص ۳۰ـ;۳۲ عنان, همان, ص;۱۲۱ مونس, همان ص ۱۹۷ و دوزی, همان, ص ۱۵۸.

۴۱. اخبار مجموعه, همان; دوزی, همان; عنان, همان, ص ۱۲۱ و مونس, همان, ص ۱۹۶.

۴۲. ابن اثیر, همان, ص ;۱۰۰ اخبار مجموعه, ص ۳۸ـ;۳۹ ابن عذاری, همان, ص ۳۰ـ;۳۲ مونس, همان, ص ;۱۹۷ دوزی, همان, ص ۱۵۸ و عنان, همان.

۴۳. اخبار مجموعه, ص ;۴۰ ابن عذاری, همان, ص ;۳۱ دوزی, همان, ص ۱۵۸ و مونس, همان, ص ۱۹۸.

۴۴. اخبار مجموعه, ص ;۴۰ ابن عذاری, همان; دوزی, همان و عنان, همان.

۴۵. اخبار مجموعه, همان, ص ۴۱ و ابن عذاری, همان, ص ۳۱.

۴۶. ابن اثیر, همان, ص ;۱۰۰ اخبار مجموعه, ص ۴۲ـ;۴۳ ابن عذاری, همان, ص ;۳۲ عنان, همان, ص ۱۲۲ و دوزی, همان ص ۱۵۸ و ۱۶۱ـ۱۶۲.

۴۷. اخبار مجموعه, ص ۴۳ـ;۴۴ ابن عذاری, همان, ص ;۳۲ عنان, همان, ص ۱۲۲ و دوزی, همان, ص ۱۶۲.

۴۸. اخبار مجموعه, همان; ابن عذاری, همان; دوزی, همان و عنان, همان, ص ۱۲۳.

۴۹. ابن اثیر, همان, ص ;۱۰۲ اخبار مجموعه, ص ۴۴ـ۴۵ و ابن عذاری, همان, ص ۳۳.

۵۰. ابن إبار, الحلیه السیار (قاهره, ۱۹۶۳م) ص ;۶۱ اخبار مجموعه, ص ;۴۵ ابن عذاری, همان, ص ;۵۸ عنان , همان, ص ۱۲۳ و دوزی, همان, ص ۱۶۵.

۵۱. ابن إبار, همان; ابن اثیر, همان, ص ;۱۲۵ عنان, همان, ص ۱۲۴ و دوزی, همان, ص ۱۶۸.

۵۲. اخبار مجموعه, ص ;۴۶ عنان, همان, ص ۱۲۵ و دوزی, همان, ص ۱۶۹.

۵۳. ابن إبار, همان, ص ;۶۷ اخبار مجموعه, ص ;۵۶ ابن عذاری, همان, ص ;۳۳ عنان, همان و دوزی, همان.

۵۴. ابن إبار, همان و اخبار مجموعه, همان.

۵۵. ابن اثیر, همان, ص ;۱۳۶ اخبار مجموعه, ص ۵۶ـ;۵۷ عنان, همان, ص ۱۲۵ و دوزی, همان, ص ۱۶۹.

۵۶. ابن إبار, همان, ص ۶۷ و ابن اثیر, همان.

۵۷. ابن اثیر, همان, ص ۱۳۶ و ;۱۹۸ اخبار مجموعه, ص ۵۷ـ;۵۸ عنان, همان, ص ۱۲۵ و دوزی, همان, ص ۱۶۹ و ۱۷۲.

۵۸. ابن اثیر, همان, ص ;۱۵۱ حمیدی, جذوه المقتبس فی ذکر ولاه الاندلس (قاهره, ۱۹۶۶م) ص ;۹ اخبار مجموعه, ص ;۵۷ ابن عذاری, همان, ص ;۲۳ عبادی, المجمل فی تاریخ الاندلس (قاهره, مکتبه النهضه المصریه) ص ;۵۵ عنان, همان ص ۲۵ و دوزی, همان, ص ۱۷۳.

۵۹. حمیدی, همان; ابن عذاری, همان و عبادی, همان.

۶۰. عنان, همان, ص ۱۲۵ و ;۱۲۹ سالم, همان, ص ۴۰ و دوزی, همان, ص ۱۷۴.

۶۱. ابن اثیر, همان ص ;۱۳۵ اخبار مجموعه, ص ۵۹ـ;۶۱ ارسلان, همان, ص ۶۰ و عنان, همان, ص ۱۲۵.

۶۲. ابن اثیر, همان; اخبار مجموعه, ص ۶۱ـ;۶۳ عنان, همان, ص ۱۵۹ و دوزی, همان, ص ۱۷۶.

۶۳. ابن اثیر, همان, ص ;۱۵۳ اخبار مجموعه, ص ۶۱ـ;۶۳ عنان, همان, ص ۱۳۱ و دوزی, همان.

۶۴. فرزند شارل مارتل و پدر شارلمانی, دوک بورگونیا و پرووانس و اوسترازیا بود که در ۱۳۳ه۰۳۹; / ۷۵۱م به پادشاهی فرانک ها رسید و لومباردیان را به دست برداشتن از راونا به سود پاپ واداشت.

۶۵. ارسلان, همان, ص ۸۰ و عنان, همان.

۶۶. مقری, همان, ص ۱۳۷ و اخبار مجموعه, ص ۶۳.

۶۷. ابن اثیر, همان, ص ;۱۸۷ اخبار مجموعه, ص ۶۳ـ;۶۵ ابن عذاری, همان, ص ;۳۷ عنان, همان, ص ۱۳۳ـ۱۳۴ و دوزی, همان, ص ۱۳۷.

۶۸. اخبار مجموعه, ص ۶۶.

۶۹. شارلمانی یا شارل نخست بزرگ (۱۲۴ـ۱۹۸ه۰۳۹; / ۷۴۲ـ۸۱۴م), پادشاه فرانک ها و امپراتور غرب و بنیان گذار سلسله کارولی است که اکس لاشاپل (آخن) را به پایتختی خود برگزید. او بسیار کوشید که بر آندلس استیلا یابد, اما در سرقسطه در ۱۶۱ه۰۳۹; / ۷۷۸م شکست خورد.

---