توقف سیاست ورزی در عرصه عمومی

هجدهم شهریور سی امین سالگرد درگذشت «محمد نخشب» یكی از شخصیت های موثر و مطرح در نواندیشی مذهبی است. او به همراه همفكرانش از جمله «سیدجلال الدین آشتیانی» نخستین تشكیلات منسجم جریان فكری، سیاسی ملی مذهبی را در دهه ۲۰ بنیان نهادند.ایدئولوگ «نهضت خداپرستان سوسیالیست» معتقد بود« سوسیالیسم و دموكراسی لازم و ملزوم یكدیگر و دو جلوه از یك حقیقت حكومت مردم بر مردم هستند.» البته در كنار این موضوع معتقد بود كه «مردم خود باید آزادی خویش را به دست آورند و عدالت را در جامعه برقرار كنند»، لذا بر ارزش های اخلاقی و زیربنای آن یعنی خداپرستی تاكید می كرد. به بهانه سالروز درگذشت محمد نخشب با «حبیب الله پیمان» «دبیركل جنبش مسلمانان مبارز» و از ادامه دهندگان راه نخشب گفت وگویی انجام داده ایم كه در پی می آید.

می دانیم كه در زمینه حقوق فرد و جامعه دو تفكر روبه روی هم قرار دارند. یكی كالكتیویسم كه اصالت را به جامعه می دهد و فرد را تابعی از واقعیت اجتماعی می شناسد. در این نظریه فرد اصالت ندارد، هر چه دارد و هست انعكاسی از هستی اجتماعی و فرهنگ و نظام جامعه است. در مقابل این نظریه دیدگاه اصالت فرد یا اندیویدوآلیسم است كه در آن فقط فرد اصیل و واقعی است و جامعه امری اعتباری است و فی نفسه واقعیت ندارد لذا هدف باید تامین آزادی و حقوق فردی باشد نه جامعه حال از آنجا كه مرحوم محمد نخشب به عنوان ایدئولوگ «نهضت خداپرستان سوسیالیست» به امر اجتماعی بسیار اهمیت می داد بدون آنكه فرد را در واقعیت اجتماعی حل كند و آزادی و حقوق فردی را نادیده بگیرد، او چگونه با این دو دیدگاه برخورد می كرد

نخشب هر دو دیدگاه یك بعدی و افراطی را مردود می دانست و شاید هم تا حدودی متاثر از آموزه های قرآن به هر دو اصالت می داد و هر دو را واقعی می دانست. هم فردانیت فرد امری محقق است و لذا باید به آزادی و استقلال فكر و وجدان فردی احترام گذاشت یعنی فرد مستقل و وجدان مستقل فردی باید باشد اما بستر زیست انسان ها جمعی است و هم جامعه كه بستر ایجاد، پرورش، زیست و رشد فرد است امری واقعی است و از فرد مستقل است. برای حفظ سلامت جامعه از همكاری و همبستگی اجتماعی گریزی نیست اما خارج از ارتباطات اجتماعی نمی توان زیست. مسئولیت های فرد در مبارزه برای تامین آزادی، رشد، ترقی و سلامت جامعه با برابری و عدالت اجتماعی ریشه در همین وابستگی زندگی فردی با حیات جامعه دارد.

اخلاقیات و ارزش های انسانی و اجتماعی ضامن و پشتیبان مسئولیت های اجتماعی و همكاری و همبستگی و همدردی های انسانی و اجتماعی اند. بدون آنها همبستگی و همدردی اجتماعی سست می شود و امور عمومی و منافع و خواسته های جمعی بدون متولی می مانند.

پدیده ای كه امروزه نیز بیش از گذشته با آن روبه رو هستیم همین سستی پیوندهای اجتماعی و ارزش ها و اخلاقیات معطوف به خیر عموم است كه به صورت مانعی جدی در راه پیشبرد كوشش ها در راستای توسعه سیاسی و اجتماعی درآمده است.

از آغاز دهه هفتاد به این طرف عده ای با تاكید یك جانبه و افراطی بر آزادی و حقوق فردی و تبلیغ آرمان های اجتماعی و حضور ارزش و اخلاق در جامعه و سیاست انگیزه های همبستگی انسانی و جمعی و مبارزه و فداكاری برای هدف های مشترك و خیر عموم را از قشرهای جوان تحصیلكرده سلب و سیاست را به عنوان یك دانش تخصصی به قلمرو نخبگان محدود كردند. پیش از آن مردم به انگیزه های دینی و اخلاقی خود را موظف به فعالیت و فداكاری در راه عقیده، آزادی، عدالت و نجات ملت و میهن می دانستند و اتحاد و همبستگی و مبارزه و ایثار را یك ارزش می دانستند.اما اكنون در اثر ارزش و اخلاق زدایی از سیاست و جامعه و تبدیل دین به یك دغدغه درون فردی و صد البته ناكامی ها و نومیدی ها، بسیاری از مردم به حوزه زندگی خصوصی رانده شده اند.

این گروه از روشنفكران ثمره تاكید یك سویه بر فردگرایی و جدایی میان اخلاق و ارزش و سیاست و جامعه را زمانی چیدند كه مردم را به حمایت از اصلاح طلبان در مجلس و حوزه حكومت فراخواندند و با سكوت و بی تفاوتی مردم و دانشجویان روبه رو شدند. این پدیده دور از انتظار نبود. زیرا بیش از آن كوششی در تبلیغ ارزش های ضروری برای ایستادگی و همبستگی و فداكاری در میان مردم نكردند و نیازی به تشكل و سازماندهی آنان و تصویب مبانی فكری و اخلاقی مبارزه برای آزادی، دموكراسی و عدالت نمی دیدند.

به این امید كه خود در تنهایی و تنها با ضمانت انتخاباتی آرا مردم برنامه اصلاحات را در حكومت به انجام رسانند. آنها احتیاجی به بسیج اجتماعی نمی دیدند تا به لوازم آنكه تبلیغ و آموزش ارگان ها و ارزش های انسانی و جمعی است عمل كنند. اما وقتی در برابر قدرت مخالفان اصلاحات متوقف و مجبور به عقب نشینی شدند و نیاز به حمایت فعال مردم و پایداری مدنی داشتند، پشت سر خود را خالی و مردم را منفعل و بسیاری را سر در گریبان علایق شخصی خویش یافتند. چرا كه نتوانسته بودند نیروهای هوادار در جامعه را بسیج كنند. زیرا كه سیاست را به عرصه عمومی نیاورده بودند و اخلاق و مذهب را از عرصه عمومی به كلی جدا كرده بودند. پس انگیزه و دلیلی وجود نداشت كه مردم ایستادگی كنند و هزینه بپردازند و به جای آن رفتند دنبال زندگی شان البته اگر باز هم فرصتی پیش بیاید كه احساس كنند با رای دادن به كسی سفره شان رنگین شود می آیند و رای می دهند همین و بس. به این امید كه تا حدودی از محرومیت ها كم شود. در دوم خرداد احساسشان این بود كه اصلاح طلبان می توانند از محدودیت ها كم كنند لذا رفتند و به آنها رای دادند كه چون نتیجه نداد از آنان نومید شدند و رهایشان كردند. در نوبت بعدی به این امید كه از محرومیت های مادی كم شود رای به نامزدی دادند كه داعیه عدالت پروری داشت. باید دید چه اتفاقی افتاده است كه سیاست ورزی در عرصه عمومی متوقف شده. در جایی كوشش افرادی نظیر نخشب و بعد هم شریعتی این بود كه باید سیاست را به عرصه عمومی بیاورند زیرا پایگاه اصلی سیاست ورزی در عرصه عمومی است و مسئولیت اصلی تغییرات هدفمند در جامعه بر دوش انسان های خودآگاه و پرانگیزه و پراستقامت است.

ولی آنچه كه هنوز جای پرسش دارد این است مرحوم نخشب و سپس مرحوم شریعتی به صورت واكنشی عمل كرده اند یعنی در دوره زمانی آنها گفتمان غالب سوسیالیسم و انقلاب بوده است بنابراین سعی كردند از دین برداشت های سوسیالیستی یا انقلابی داشته باشند. یعنی همان گونه كه مهندس بازرگان می خواستند دین را علمی جلوه دهند.

این ایراد تا حدودی درست است. اجازه بدهید، این وضعیت را صورت بندی كنیم. در زمان مهندس بازرگان ساینتیسیسم و پوزیتیویسم در میان نخبگان علمی، روشنفكری و سیاسی ایران نفوذ داشت.

مهندس بازرگان كه دغدغه دینی داشت و در ضمن روایت پوزیتیویستی روش های علمی را پذیرفته بود، سعی كرد روش مزبور و دستاوردهای علوم تجربی و اثبات گرایانه را مبنا و ملاك مهم دین قرار دهد. در زمان شریعتی هم مفهوم انقلاب را مطرح كرد و همسویی میان علم و دین را به اثبات رساند. در زمان شریعتی پدیده انقلاب و ضدسلطه امپریالیستی و سرمایه داری جهانی غرب در شكل جنبش های رهایی بخش به ویژه در كشورهای جهان سوم، پدیده ای غالب بود كه اذهان اكثریت روشنفكران و فعالان سیاسی، آزادیخواه و عدالت طلب را در تسخیر خود داشت. شریعتی هم سعی كرد اسلام را در حمایت و تایید آن جنبش ها و عمل ایدئولوژی و رهبری انقلابی، احیا و بازسازی كند.

تفكر و كنش اجتماعی خارج از شرایط دوران تاریخ صورت نمی گیرد. هر دوران اقتضائات وگفتمان های خاص خود را دارد. هر متفكر یا كنشگر سیاسی اجتماعی ناگزیر باید در قالب زبان و مفاهیم رایج در دوران سخن بگوید و به مسائل به طور كلی ایرادی نداشته باشد البته این مهم است كه مقوله ای مطرح در زمان را بدون نقد با آن نیازهای عصر جواب دهد. بنابراین نخشب، بازرگان و شریعتی هیچ یك از مواجهه با زبان علمی و گفتمان های سیاسی و اجتماعی عصر خود گریزی نداشتند. اما آنها دو راه در برابر خود داشتند، اول پذیرش بدون نقد و پیروی كامل از آن نظریه های علمی و سیاسی و سعی در تطبیق دادن آموزه های دینی با آن نظریات یعنی تفكر و عمل در درون حوزه آن اندیشه ها و مفاهیم. دوم گفت وگوی انتقادی با آن اندیشه ها و نقد آنها از مبنایی خارج از آنها، مثلا بر پایه مبانی جهان بینی توحیدی.

شریعتی از مواجهه با واقعیت جهان سرمایه داری و بورژوازی لیبرال و سلطه جویی قدرت های امپریالیستی از یك سو و توتالیتاریسم استالینی از یك طرف و جنبش های رهایی بخش ملت های زیر سلطه گریزی نداشت. وی همانند نخشب با نگاهی انتقادی و از موضعی مستقل و تا حدی برون از آن گفتمان ها به این پدیده ها می نگریست.

در نقد و ارزیابی مطالعات سرمایه داری لیبرال و سوسیالیسم استالینی و اساسا مدرنیته غربی از موضعی مستقل و برپایه آموزه های ارزشی و اخلاقی و حتی هستی شناسی توحیدی عمل می كرد، اما در مواجهه با انقلاب ها و جنبش های رهایی بخش، درون آنها قرار گرفت و نتوانست ضعف و نارسایی های آنها را به درستی تشخیص دهد.

مدل دموكراسی ارشادی یا رهبری نشده را كه در آن مقطع، توسط برخی كشورهای تازه استقلال یافته در آسیا و آفریقا به كار می رفت اخذ كرد و به عنوان مناسب ترین روش در یك مرحله از پیشرفت به سوی دموكراسی توصیه كرد بی آنكه مشكلات و عوارض پیروی از چنان مدلی را شناسایی و مورد نقد قرار دهد.

حمید صداقت