شهر مطلوب, شهروند مطلوب

نیم نگاهی برتاریخ اجتماعی ایران کافی است تا دریابیم که همواره در این خاک حکومت هایی که تنها چهره عوض کرده ولی در جان با یکدیگر یکسان بوده اند از حکومت های شاهنشاهی پیش از اسلا م گرفته تا حکومت های اسلا می خلفا و سپس سلسله هایی که خوش نامترین آنها صفویان بوده اند مردم را رعایا یا گوسفندان راه گم کرده نامیده و باز هم تنها به همین دلیل که آنها را فاقد ادراک وشعور تصور می کردند

نیم نگاهی برتاریخ اجتماعی ایران کافی است تا دریابیم که همواره در این خاک حکومت هایی که تنها چهره عوض کرده ولی در جان با یکدیگر یکسان بوده اند (از حکومت های شاهنشاهی پیش از اسلا م گرفته تا حکومت های اسلا می خلفا و سپس سلسله هایی که خوش نامترین آنها صفویان بوده اند) مردم را رعایا یا گوسفندان راه گم کرده نامیده و باز هم تنها به همین دلیل که آنها را فاقد ادراک وشعور تصور می کردند. هیچگونه حقی برای آنها قائل نشده و تنها در مواقع دریافت مالیات یا بروز جنگ و خدمت سربازی اجباری به حساب میآوردند و در غیر این موارد این مردم زجر کشیده نه فقط از هیچ حقوقی برخوردار نبودند بلکه دیده هم نمی شدند.

حکومت های خودکامه تنها منافع و حقوق خویش را می نگریستند و لا زمه رسیدن به این منافع نفی هرگونه حق برای ملت بود. منافع حکام تکالیفی را بر دوش ملت تحمیل می کرد و بدین ترتیب ظلمی دوچندان برگرده مردم این بوم وارد میآورد; افرادی بدون هیچ گونه حقوق و با وظایفی کمرشکن. گاه حکومت جور چندان بود که پا را از تعرض به اموال رعایا فراتر نهاده و به جان و ناموس آنان دست درازی می کرد. اگر کشاورزی توانایی پرداخت مالیات سرانه را نداشت معادل آن مالیات را از اسارت یا فروش فرزندان وی تامین می کردند. تاریخ این مرز پوشیده از برگه هایی چنین سیاه است.

لا زمه حکومت های دیکتاتوری و شاهنشاهی، یک فرمانروا و جماعت انبوهی فرمانبر است که همواره با واژه رعیت مورد خطاب قرار می گیرند و هرچه آگاهی های فرمانبران کمتر، عمر دیکتاتوری و فرمانروایی بیشتر.

ولی در پیشرفته ترین نوع حکومت یعنی مردم سالا ری، دیگر فرمانروایی فرد سکه ای بی رونق است، در این نوع حکومت منتخبان ملت از سوی آنان حکومت می کنند. در اینجاست که جماعت انبوه فرمانبران نه رعیت که شهروند نامیده می شوندو برعکس صورت قبلی که عدم آگاهی، تداوم حکومت دیکتاتوری را سبب می شد در این نوع حکومت آگاهی مایه تداوم و قوام حکومت است. جامعه مردم سالا ر از یک جامعه بی شکل و توده مردم خارج شده و به یک جامعه مدنی تبدیل می شود. جامعه مدنی جامعه سازمان یافته و منظمی است که به گفته هگل براساس نظام وابستگی متقابل بنا می شود و با ایجاد آن، جامعه از حالت پاشیدگی و تفرقه درمیآید و میان اجزای آن پیوندهای متقابل برقرار می شود و مجموعه ای از لا یه ها و نهادهای اجتماعی رابطه شهروندان و دولت را تنظیم می کند.

در نمونه آرمانی شهر بحث میان داشته ها و خواسته هاست که این خواسته ها باید براساس یک نمونه قابل تحقق باشد و مفهوم شهر و شاخصه های مرتبط به آن جنبه واهی نداشه باشد، بلکه کاملا براساس واقعیت ساخته شده باشد و از نشانه های واقعی شهر چون جمعیت، سازمان و... برخوردار باشد. بنابراین باید نوع تصمیماتی که برای تبدیل وضعیت شهر برای رسیدن به شهر آرمانی گرفته می شود کاملا ناظر برامور واقعی باشد.

در غیر این صورت شهر نیازمند طراحی مجدد است چرا که نمونه تصور شده، آن قدر دور از ذهن است که نمی توان آن را در شهر فعلی یافت. تعریف آرمان شهر باید با واقعیت شهری هماهنگ باشد و در همان چارچوب هم قابل اصلا ح باشد.

شهروندی، از مهمترین ایده های اجتماعی است که به منظور کمک به شناخت بهتر جامعه، روابط درونی آن و هدایت کنش ها و رفتارها به وجود آمده است. این مفهوم، مانند هر مفهوم دیگر، در بستر تاریخی- اجتماعی و درون شبکه های مفهومی، محتوا و معنای خود را آشکار می سازد و سیر تحولی خود را داشته است. این محتوا و معنا همواره ثابت نبوده و به اعتبار تحولا ت پدید آمده در جوامع و رویکردهای نظری دستخوش تغییر شده است. در اغلب این تعاریف، جنبه های حقوقی شهروندی مورد تاکید قرار گرفته است. با این همه، تجربه شهروندی تنها به پایگاه حقوقی فرد بستگی ندارد، بلکه به روابط بین افراد و گروه های اجتماعی نیز وابسته است.

شهروندی به عنوان رویکردی است که به انواع حقوق انسانی در جامعه اشاره می کند، تعامل بین فرد و جامعه را جهت می دهد (پارکر،۲۰۰۰) و به تعهدی دوجانبه و مشارکت آگاهانه فرد در فعل و انفعالا ت جامعه (مکدونالد، ۱۹۹۹) و احقاق و احترام به حقوق فردی توسط دولت (مک کروکلین، ۱۹۶۵) اشاره دارد.

گیدنز شهروندی را به عنوان «افرادی که در محدوده مرزهای نظام سیاسی زندگی می کنند و دارای حقوق و وظایف مشترک هستند و خودشان را جزیی از یک ملت می دانند» تعریف می کند.

مبنای حقوق شهروندی آن است که فرد انسانی تنها به حکم انسان بودنش، در جامعه دارای یک سلسله حقوق، توانایی و مزایایی است که به عقیده بسیاری از حقوق دانان، این حقوق طبیعی و غیراکتسابی است و هیچ مقامی حق ندارد آن را ا ز انسان سلب یا محدود کند. این دسته از حقوق که حقوق بشر و حقوق اساسی جوامع نیز از آن اقتباس شده است، بعضا در قانون اساسی کشورها تبلور یافته و شکل ملی به خود گرفته است.بنابراین اگر شهروند را به عنوان فردی که عضو گروه سیاسی مشخصی به نام کشور است و دارای حقوق مدنی، سیاسی و اجتماعی است، بدانیم، باید چنین استدلا ل کنیم که حقوق شهروندی آن دسته از حقوقی است که رنگ و بوی ملی به خود گرفته است.پس شهروندی، اصلی است که بر روابط دولت و اعضای جامعه نظارت می کند، یعنی از یک سو به امتیازات دولت و حقوق افراد و از سوی دیگر به مناسبات و فرآیندهای تاریخی مربوط می شود. به بیان دیگر، شهروندی پیوندهای میان فرد و جامعه را در قالب حقوق، تعهدات و مسوولیتها منعکس می سازد و چارچوبی برای تعامل افراد، گروه ها و نهادها ارایه می کند.

در حقیقت شهروندی «مجموعه ای از قوانین رسمی و عرفی است که علا وه بر امکان حضور و دخالت جدی شهروندان در امور سیاسی جامعه خویش، موجب حفظ صیانت از اصول اساسی حیات انسانی آنها و بهره مندی از شرایط و امکانات رفاه اجتماعی است که در تنظیم روابط افراد با یکدیگر و تعاملا ت ملت و دولت (روابط اجتماعی) موثر است این موضوع با دو مقوله کلی «حقوق شهروندی» و «تکالیف شهروندی» قابل بررسی است و تحقق این دو در گرو شناخت موثر و مفید آنها است. به عبارتی «کارکرد اصلی شهروندی اداره جامعه مطابق با اصول رعایت حقوق دیگران و تعهد به انجام امور در جهت حفظ نهادهای مشترکی است که این حقوق را برقرار و پایدار نگه می دارد.»با جدی شدن روند جهانی شدن در دو دهه اخیر، مساله شهروندی به مهمترین مساله اجتماعی معاصر تبدیل شده است خصوصا اینکه اساس جامعه مدنی بر محور نهادهای اجتماعی نظام شهروندی شکل گرفته است.

از این رو شالوده اصلی جامعه مدنی به مثابه نظام سیاسی و اجتماعی را نهادهای شهروندی مثل نهاد قانونگذاری، نظام حاکمیت سیاسی مردم بر مردم در قالب نظام های دموکراسی می سازد و زندگی درجامعه مدنی نیز، مستلزم یادگیری و آموختن اخلاق مدنی و آشنایی با حقوق و تکالیف شهروندی است، تا ضمن تامین نیازهای مختلف افراد به گونه ای پایدار، روابط اجتماعی پایدار را نیز موجب شود.

اگرچه آموزش های مدنی یا شهروندی به شکل های مختلف در بیشتر کشورها متداول بوده، اما امروزه اغلب مردم برای انجام فعالیت های اجتماعی خود آموزش های لازم را ندیده اند که باعث بروز مشکلاتی در جامعه می شود. لذا ضرورت آموزش شهروندی خصوصا در کشورهای در حال توسعه کاملا احساس می شود و این ضرورت توسط نهاد آموزش و پرورش که نقش اساسی در تربیت شهروندان جامعه دارد، برآورده می شود که با توجه به تغییرات ایجاد شده در جوامع امروزی تحت تاثیر صنعتی شدن، شهرنشینی و ارتباطات و جهانی شدن، باید به نقش بی بدیل آن در جوامع اذعان داشت.

بی شک تربیت شهروندان خوب یکی از مهمترین نگرانی های اکثر نظام های تعلیم و تربیت در بسیاری از کشورهای دنیا است و در صدر اقدامات و فعالیت های تعلیم و تربیت اکثر کشورها قرار گرفته است، به طوری که در گزارش مطالعه تربیت شهروندی «انجمن بین المللی ارزشیابی و پیشرفت تحصیلی» آمده است که تمامی جوامع معاصر دارای این نگرانی و دلمشغولی عمیق هستند که چگونه نوجوانان و جوانان خود را برای زندگی شهری و شهروندی آماده کنند و راه و رسم مشارکت در مسایل اجتماعی را به آنها بیاموزند. در ایران نیز این مساله مورد توجه برنامه ریزان و سیاستگذاران آموزش و پرورش و صدا و سیما قرار گرفته است.

با توجه به موارد فوق الاشاره، شهر مطلوب پس از درک و لمس کردن این مطلب به وجود می آید: «شهر ما، خانه ما». برای نمونه در گذشته نه چندان دور حمل و نقل پسماند توسط گاری دستی انجام می گرفت و در اکثر مواقع دیده می شد که به صورت کامل این امر انجام نیافته یا در کنار و اطراف محله ها زباله باقی مانده ولی پس از مکانیزه شدن حمل ونقل پسماند و آموزش لازم توسط آموزش و پرورش به محصلین و رسانه ها به عموم مردم که در ساعت معینی نسبت به بیرون گذاشتن پسماند اقدام کنند، این امکان مهیا شد تا ما دیگر شاهد منظره زشت زباله کنار خیابان ها و کوچه ها نباشیم. البته انجام این امر هزینه زیادی داشت که شهرداری به تنهایی نمی توانست از عهده این هزینه برآید لذا هر ساله طی صدور قبض از شهروندان هزینه انجام یافته را دریافت می کند. پس برای داشتن شهری مطلوب نیاز به شهروندانی مسوولیت پذیر و کوشا داریم.

می توان با برنامه ریزی، تلاش و انسجام بین عموم شهروندان به مدینه فاضله دست یافت.

نویسنده : دکتر سید محسن طباطبایی