حرمت عزای امام حسین ع

آسیب شناسی مراسم عزاداری در محرم

این روزها مراسم عزاداری امام حسین (‌ع‌) به اوج می‌رسد و نوشتن درباره مراسم عزای امام سوم شیعیان دشوار است، چرا که این مراسم از قدیم‌الایام برای جامعه ایرانی محترم بوده و براحتی نمی‌توان درباره شکل و محتوای آن قضاوت کرد.

آنچه عزاداران را به این مراسم هدایت می‌کند، نیات معنوی آن است و به‌خاطر حرمت این نیات نمی‌توان بر شکل آن نیز چندان خرده گرفت، اما می‌توان پذیرفت که گاهی بر خلا‌ف نیات بر پاکنندگان این گونه مراسم، شکل و محتوای این مراسم چنان به تحریف کشیده می‌شود که اصل و فلسفه عزاداری‌ها رو به فراموشی می‌رود.

این تحریف‌ها در سال‌های اخیر چنان زیاد شد که نیروی انتظامی هم طی سال‌های اخیر و در آستانه مراسم تاسوعا و عاشورای حسینی با انتشار اطلاعیه‌ سعی در نظم بخشیدن و پیشگیری از انحراف در این مراسم دارد. نیروی انتظامی در بخشی از اطلاعیه امسال ضمن هشدار نسبت به برخورد با نمادهای غیراسلامی نظیر آلات موسیقی غیرمتعارفی چون ارگ، ‌همچنین استفاده از اشعار، شمایل و تصاویر معصومان‌ع‌ راکه موجب وهن شود، ممنوع اعلام کرده است و همچنین عزاداران حسینی را به پرهیز از قمه‌زنی و پرهیز استفاده از زنجیر تیغه‌دار فراخوانده است. در این اطلاعیه بر رعایت حجاب و پوشش مناسب از سوی زنان و مردان نیز تاکید شده است.

این که نیروی انتظامی در آستانه محرم با انتشار اطلاعیه بر چنین مواردی تاکید می‌کند، نشانه انحراف بخشی از جامعه از ارزش‌های سنتی در عزاداری و تحریف نمادها و اشعار و رفتارهای منتسب به این ایام است. این انحراف گاه حتی انتقاد برخی طلاب و حوزویان را به همراه داشته از جمله این که مرتضی فاطمی، مدرس حوزه علمیه خواستار آسیب‌شناسی عزاداری ائمه‌ع‌ شده است.

این روحانی، مهم‌ترین تهدیدهای موجود در عزاداری‌های مذهبی را ارائه و بیان الفاظ قدیمی، نامفهوم یا بدمفهوم که با ذهن مستمع ناآشناست و دور از شأن عزاداری‌هاست، عنوان می‌کند. وی انتساب غلو به ائمه معصومین را نیز جایز نمی‌داند. او می‌گوید: «گاهی درباره واقعه عاشورا غلو شده که منجر به خرافات می‌شود و باعث می‌گردد دشمن از جمله استکبار و وهابیت نسبت به خرده‌گیری از تشیع دستشان باز باشد.» این مدرس حوزه همچنین ضعف دانش و بینش کارگردانان مجالس عزاداری را منجر به تحریف می‌داند و از نسبت دادن الفاظ رکیک از سوی مداحان به خود را دور از ادب و ناشی از روحیه افراطی‌گری اعلام کرده است.

● همه چیز عوض شده، حتی عزاداری‌ها ...

«همه چیز عوض شده، زمان ما آدم‌ها خالص‌تر بودند، نیت‌ها صاف‌تر بود، کسی ادا در نمی‌آورد، از ته‌دل عزاداری می‌کردند، امروز اما عزاداری‌ها هم عوض شده، یکی پدرش می‌میرد، از مراسم کفن و دفن فیلمبرداری می‌کنند، شام عزا باید در فلان رستوران باشد، در عزای امام حسین‌ع‌ هم همین‌طور، یکی می‌خواهد جلوی دسته بایستد، تعداد بچه‌ها از بزرگ‌ترها بیشتر شده، یکی می‌خواهد حتما سنج بزند، یکی فلان پرچم را می‌خواهد ...» اینها درددل یکی از خادمان هیات متوسلین به امام حسین‌ع‌ است که ۱۵‌‌سال به خادمی در هیات‌های مذهبی افتخار می‌کند، اما در عین حال، خدا را شکر می‌کند که در این زمانه هنوز اعتقاد قلبی مردم و جوان‌ترها حضور در هیات و خدمت به امام‌حسین‌ع‌ است.

حاج‌خانمی که پای ثابت جلسات مذهبی خواهران مسجد است هم از بدحجابی دختران و پسران در روز عاشورا گله می‌کند و می‌گوید: «در گذشته هر چیزی حرمتی داشت، وقتی ما جوان بودیم، حجاب درست و حسابی نبود ولی روز عاشورا همه حرمت نگه می‌داشتند، کسی بدون چادر و روسری بیرون نمی‌آمد، اگر کسی خرج می‌داد، دوست و غریبه مهم نبود،‌ همه عزادار امام حسین بودند، اما حالا...» اما خانم زمانی که ۵۵ تاسوعا و عاشورا را دیده،‌ خوشبین‌تر است،‌ می‌گوید: به نظر من در گذشته برخی جوانان کورکورانه در مراسم عزاداری شرکت می‌کردند، اما حالا سواد و مطالعه جوانان بالا رفته، با درک و عشق به امام حسین،‌ برایش عزاداری می‌کنند، درست نیست که بگوییم چرا فلان جوان این لباس را پوشیده یا کسی که برای امام حسین عزاداری می‌کند باید حتما فلان لباس را بپوشد، دوره و زمانه عوض شده،‌ مردم اختیار عمل بیشتری دارند، مهم، نیت است،‌ کسی چه می‌داند شاید عزاداری یک جوان بیشتر از من پیر پیش خدا مقبول باشد»...!

● مداحی به سبک لس‌آنجلسی

برخی مداحان به همکاران خود خرده می‌گیرند که اگر چه به مرور زمان میزان تاثیرگذاری نوحه و روضه بر مردم افزایش یافته، اما در کنار معنویت دستجات، گاهی از ترانه‌های پاپ کپی‌برداری می‌شود که به دلیل آشنایی گوش با آنها، بسرعت در میان توده مردم جا باز می‌کنند اما این امر خالی از آسیب نیست. این آسیب حتی در محتوای اشعار برخی نوحه‌خوانان و مداحان مشاهده می‌شود. غلامرضا سازگار،‌ مداح اهل بیت و مسوول مجمع الذاکرین تهران عرصه مداحی را به ۲‌‌حوزه تقسیم می‌کند؛ یک دسته از مداحان جوانان پرشوری هستند که مطالعه کمی دارند و دسته دیگر کسانی هستند که به عزاداری سنتی توجه دارند، او به مهر می‌گوید: نداشتن مطالعه،‌ نداشتن استاد و حتی تقوا از آسیب‌های عرصه مداحی است،‌ اشعار مداحان باید با روایات وفق داشته باشد،‌ خلاف سیره اهل بیت نباشد و به زبان جامعه از غنا و محتوای لازم برخوردار باشد.

پایگاه خبری تبیان وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی در انتقاد از محتوای برخی نوحه‌ها طی مقاله مفصلی به برخی اشعار اشاره می‌کند که دور از شأن ائمه اطهار و شیعیان است:

هر کی می‌خواد هر چی بگه

من سگ کوی زینبم

بهشت جاودان زتو

سلطنت جهان ز تو

من سگ کوی زینبم

از مراجع تقلید همچنین درباره برخی مداحان که اشعار مشابهی می‌خوانند و از سر ارادت، گاه صفاتی مانند «حسین اللهی» یا «قلاده سگ حسین» و... به خود نسبت می‌دهند سوال شده است . «برخی علما هر چند، نیات این مداحان را پاک می‌دانند ولی معتقدند مداحی و خواندن اشعار در مجالس اهل‌بیت‌(ع‌) نباید موجب وهن شیعه شود و بهانه ای در دست دشمنان شیعه باشد.»

از سوی دیگر، بیان داستان‌های جعلی و تحریف شده حتی اگر برای قداست بخشیدن به عاشورا باشد، ‌گاه نتیجه عکس می‌دهد و در دنیای عقلانیت امروزی موجب اشاعه تردید در جوانان خواهد شد.

● شمایل به دور از واقعیت

از سال گذشته با فشار نیروی انتظامی، حجمی از شمایل و تصاویر قهرمانان کربلا جمع‌آوری و نصب آن در تکایا ممنوع شد.‌ به گفته برخی کارشناسان، این شمایل که از دهه‌های اخیر تغییر یافته و به قهرمانان پرورش اندام و بازیگران هالیوودی شباهت دارد، به هیچ عنوان شبیه ائمه اطهار و اولیای الهی نیست.

● قمه‌زنی ریشه شرعی ندارد

مروری بر فتاوای برخی علما و آیات عظام در گذشته نشان می‌دهد قمه‌زنی در مراسم عزاداری عاشورا بنابر نیت خیر قمه‌زنان، جایز شمرده شده است،‌ اما علمای متاخر با توجه به انتشار تصاویر دلخراش از قمه‌زنی در مراسم عزاداری امام حسین و آسیب رسیدن به بدن این عزاداران، این عمل را وهن به شیعه دانسته و خواستار توقف آن شده‌اند، اموری مانند در گل خوابیدن، زنجیرزنی با تیغه و قمه‌زنی بویژه قمه‌ زدن کودکان از جمله اموری است که مورد سوءاستفاده بسیاری از رسانه‌های معاند شیعه قرار گرفته و برخی مراجع را واداشته است که خواستار منع و حرمت این‌گونه اعمال شوند. بنابر نظر برخی پژوهشگران،‌ این‌گونه اعمال پس از روی کار آمدن صفویان رواج یافت، اما هنوز به لحاظ تاریخی در اثبات این مدعا به یقین نرسیده‌اند.

● گریاندن به هر قیمت

س.کمالیان، دانشجوی کارشناسی ارشد الهیات است که در تحقیقی به بازشناسی واقعه کربلا و ضرورت شناساندن آن به جامعه می‌پردازد، تاکید افراطی بر عواطف و احساسات عمومی و اعمال سلیقه شخصی در بیان واقعه کربلا را از آسیب‌های عزاداری امام حسین می‌داند و می‌گوید: «برخی رویدادها استناد دقیق تاریخی ندارند و حتی از کرامات حقیقی ائمه‌ع‌، به دورند، این‌گونه سطحی‌نگری در برخی جمع‌ها باعث تحریک احساسات و گریه عزاداران می‌شود، ولی در بسیاری از مجامع باعث سستی اعتقادات خواهد شد.» در مجالس عزاداری بانوان چنین آسیبی بیشتر دیده می شود. ورود خرافات و بدعت‌ها به دلیل گرایش بیشتر زنان به مسائل مذهبی و تمرکز بیشتر آنها برمسائل احساسی بیشتر دیده شده است ،بویژه این که در برخی مجالس، سطح آگاهی و مطالعه زنان پایین است و بیشتر تحت تاثیر این‌گونه خرافات قرار می‌گیرند.

شکل و محتوای برخی مراسم عزاداری درحال تغییر است و گاهی چنان به تحریف کشیده می‌شود که اصل و فلسفه آن فراموش می‌شوداین مجالس معمولا در منازل شخصی افراد برگزار می‌شود، اما معمولا‌ مورد استقبال دختران جوان و معتقد و پرسشگر قرار نمی گیردچون این روضه‌خوان‌ها توان پاسخگویی به سوالات جوانان را ندارند. گفتگو با بعضی دختران دانشجو که اعتقادات دینی قوی دارند، نشان می‌دهد که آنان برنامه‌های مذهبی رسانه ملی را به حضور در این گونه مجالس ترجیح می‌دهند. بسیاری از آنها خواستار تربیت زنان مبلغ با رویکرد علمی هستند، ولی متاسفانه هنوز مراکز دینی به این حوزه توجه کافی نداشته‌اند.

● رسالتی مهم برای دستگاه‌های فرهنگی

کمالیان، پژوهشگر مسائل دینی تغییر رویکرد عزاداری‌ها از توجه صرف به بعد آیینی و مناسکی به بعد عقلانی و استدلالی را ضروری می‌داند و می‌گوید: در جامعه ما به دلیل بی‌توجهی به برنامه‌های فرهنگی و تخلیه احساسات جمعی، برخی مراسم مذهبی بعد احساسی می‌گیرند. وی توضیح می‌دهد: در بسیاری از کشورها، دستگاه‌های فرهنگی و تبلیغی بنابر اعیاد یا مناسبت‌های مختلف، برنامه‌هایی را اجرا می‌کنند که جوانان می‌توانند با شرکت در آنها خود را از نظر احساسی تخلیه کنند، اما در ایران دستجات سینه‌زنی یا زنجیرزنی برای برخی فرصتی است تا تنها سرگرم شوند یا احساسات خود را بروز دهند.

این پژوهشگر، البته چنین روحیه‌ای را به تمام عزاداران نسبت نمی‌دهد و تاکید می‌کند که بعضی جوانان، چنین شب‌هایی را فرصتی برای خروج از منزل و بودن در جمع دوستان می‌دانند، اما به هر حال از نگاه او، فقط شرکت در مراسم کافی نیست و باید به بعد استدلالی و عقلانی آن هم توجه کرد.

چنین رویکردی البته تنها خاص جوانان نیست و در مقالات آسیب‌شناسی عزاداری‌ها به این نکته اشاره شده که چنین مراسمی در تکایا و هیات‌های مذهبی تنها به مداحی منحصر شده و عزاداران کمتر مایلند به بحث و سخنرانی در این زمینه گوش دهند.

به عقیده وی، منبر در جوامع قدیم، حکم یک رسانه سنتی را داشته که صاحبان آن در مواقع حساس به روشنگری مبادرت می‌ورزیده‌اند. در حالی که امروز هم باید این نقش به منبر و سخنرانان واگذار شود و با واقعگرایی رویداد عاشورامورد واکاوی قراربگیرد.

تا پیش از محرم پای ثابت باشگاه بدنسازی بوده و حالا در هیاهوی ظهر عاشورا قرار است علم‌کش هیات محله باشد. کماجی علم را سفت می‌بندد تا پایش نلرزد و زنگوله‌های علم صدا نکند، نظری به چپ و راست می‌کند. همه نگاه‌ها به اوست، حتی نگاه دخترکان محل که برای زورآزمایی او با علم ۱۰۰ کیلویی ثانیه شماری می‌کنند، زیر تیغه علم می‌رود، بلند می‌کند، قدمی به جلو می‌گذارد، پای چپش تیر می‌کشد، صلوات می‌فرستند، دود اسپند نفسش را می‌برد، قدمی دیگر می‌رود، حالا باید به علمی که از او بزرگ‌تر است سلام بدهد، باد می‌وزد، تیغه بزرگ علم کمانه می‌کند، کمرش به عقب خم می‌شود. علم کج می‌شود، به کمکش می‌آیند، از کمر تا پشت گردنش را دردی مثل برق می‌گیرد، دست‌هایش سرد می‌شود، چشمانش سیاهی می‌رود، فقط صدای «یا ابوالفضل» اطرافیان را می‌شنود و دیگر هیچ...

کتایون مصری