كوچ در بین عشایر سیستان و بلوچستان

كوچ بلند ومستقیم این نوع كوچ بین عشایر سیستان و بخشی از عشایر شمال زاهدان انجام می شود زمان شروع آن از اوایل اسفند و پایان آن خرداد ماه است در این موقع ریش سفید تیره یا طایفه خود یا یكی از افراد مطلع را می فرستد به مناطق مورد نظر تا وضعیت منطقه را مورد بررسی قراردهد این عمل را اصطلاح محلی پل گردی می گویند چنانچه وضعیت آب و مرتع مناسب بود كوچ صورت می گردد

كوچ در بین عشایر استان به سه صورت رایج است :

الف) كوچ بلند ومستقیم :

این نوع كوچ بین عشایر سیستان و بخشی از عشایر شمال زاهدان انجام می شود. زمان شروع آن از اوایل اسفند و پایان آن خرداد ماه است .در این موقع ریش سفید تیره یا طایفه خود یا یكی از افراد مطلع را می فرستد به مناطق مورد نظر تا وضعیت منطقه را مورد بررسی قراردهد . این عمل را اصطلاح محلی پل گردی می گویند .چنانچه وضعیت آب و مرتع مناسب بود كوچ صورت می گردد.

نقل و انتقال احشام به طریق سنتی و توسط چوپان و بقیه وسایل زندگی و افراد خانوار بوسیله وسایط نقلیه موتوری صورت می گیرد در سالهای اخیر انتقال دام نیز به منظور رفع بخشی از مشكلات میان راهی و افت وزن دام با ماشین صورت می گیرد.

عشایر سیستان برون كوچ بوده و بهارگاه یا ییلاق آنان مناطق جنوب خراسان اطراف سربیشه ، بیرجند ، نهبندان بوده و در برخی مواقع تا قائن نیز پیش می روند بنا به اظهار ریش سفیدان عشایر در گذشته عشایر سیستان و بلوچستان تا شهرستان سرخس خراسان نیز می رفته اند مسافت كوچ عشایر سیستان بین ۱۵۰ تا ۳۰۰ كیلومتر است در مجموع حدود ۱۰ درصد عشایر استان دارای كوچ بلند می باشند.

سایر كوچ های به خارج از استان كه به لحاظ قلت خانوارها كوچرو و غیره مستمر بودن آن كمتر به آنها اشاره می شود بشرح زیر است :

عشایر بخش میانكنگی شهرستان زابل كه طبق اظهارات خودشان وارد خاك افغانستان می شوند لیكن دامنه كوچ محدود می باشد. عشایر مناطق حوضه جازموریان كه به اطراف هامون جازموریان محدودهٔ استان كرمان ـ حوالی شهرستان كهنوج و جیرفت ـ وارد می شوند.

ـ عشایر جنوب غرب زاهدان ، غرب خاش و شمال غرب ایرانشهر كه گاهاً جهت دستیابی به مرتع مناسبتر وارد استان كرمان شده تا بم و نرماشیر نیز پیش می روند در سالهای اخیر به لحاظ صعوبت كوچ و گرایش به اسكان پدیدهٔ فوق مشاهده نشده است.

ب) كوچ كوتاه ومستقیم :

حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد از عشایر بلوچستان دارای این نوع كوچ هستند در این نوع كوچ مقصد و هدف مشخص است . معمولاً مسافت بین مبدأ و مقصد ۲۰ تا ۵۰ كیلومتر است زمان این كوچ اغلب دو ماه ، از پانزده تا بیستم فروردین شروع و تا اواخر خرداد پایان می گیرد . مقصد معمولاً نقطه مشخصی است كه طایفه دارای ملك و یا آب در آنجاست.

كوچ بخشی از عشایر بلوچستان در فصل جمع آوری خرما برای برداشت محصولات خرما در منطقه ماشكید انجام می گیرد و به نام خرما خوران معروف است.

ج) كوچ كوتاه دورانی :

حدود ۴۰ درصد عشایر بلوچستان دارای این نوع كوچ هستند مسافت این كوچ بین ۵-۱۰ كیلومتر و زمان آن تقریباً تمام ایام سال و مقصد آن نقطه دیگری در داخل قلمرو زیستی طایفه است.

در این نوع كوچ عشایر معمولاً بدنبال علوفه و آب دائم در حركت هستند علت این جابجایی مداوم این است كه تمام گیاهان یك منطقه مورد چرا قرار می گیرند و لذا بناچار باید به دنبال نقطه ای دیگر بروند به نظر كارشناسان سرعت تخریب مراتع استان ناشی از همین كوچ است عشایری كه از خارج از استان به استان وارد میشوند:

مناطق ورودی عشایر مهاجر به استان در واقع از همان مناطقی است كه عشایر استان به بیرون از استان كوچ می كنند . عشایر مناطق كهنوج و جیرفت كه به منطقه جازموریان كوچ میكنند و به قسمت هامون در داخل استان نیز وارد می شوند .عشایر منطقه بیرجند در مواقعی كه علف اطراف دریاچه هامون خوب باشد تا مناطق شیله در جنوب سیستان نیز می آیند ( سالهای ۶۷ و ۶۸ ) در مورد كوچهای داخلی نیز ذكر این نكته لازم است در گذشته گروهی از عشایر زابل (( عشایر طایفه شاهوزهی كه قرابت فامیلی با تیره های از عشایر منطقه تفتان دارند)) با وسایط نقلیه دام خود را به منطقه تفتان می آوردند اثرات اقلیمی مانند بحران خشكسالی اخیر تغییراتی را در تقویم كوچ عشایر پدید آورده است.

انگیزه های كوچ عشایر استان

۱

دستیابی به مرتع و علوفه در فصول مختلف و استفاده از منابع طبیعی خداداد .

۲

جمع آوری محصولات زراعی‌ ، باغات ، خرما و …

۳

رعایت آداب سنتی (( عشایر: كوچ سنتی دیر پاست و حفظ آن لازم است))

۴

حضور در مناطقی كه دارای املاك و آب هستند.

۵

فشارهای سیاسی در برخی موارد.

۶

ناچاری ، چنانكه جایگزینی روش معاش دیگری باشد كوچ ترك خواهد شد.

براساس سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی كوچنده استان در سال ۱۳۷۷ ، از خانوارهای عشایر دوره ییلاقی استان ۹۵/۳۰ درصد در آخرین كوچ قبل از سرشماری ((از قشلاق به ییلاق )) مشاركت نداشتند و طول مسیر كوچ ۸۷/۵۰ درصد از خانوارها كمتر از ۳۰ كیلومتر بوده است هم چنین از خانوارهای عشایر دوره قشلاقی استان ۴۷/۲۸ درصد در آخرین كوچ شركت نكرده و طول مسیر كوچ ۶۷/۴۶ درصد از خانوارها كمتر از ۳۰ كیلومتر بوده است.

عمده ترین مشكلات عشایر

كمبود آب مرتع ، محدودشدن مراتع بدلیل قرق در مناطق ییلاقی ((بر ای عشایر استان)) نداشتن وسایط نقلیه و پرداخت كرایه های سنگین بوجود آوردن مشكل در امر آموزش فرزندان عشایر ، بهداشت دام و انسان ، مشكل شدن امر خدمات رسانی ،نفوذ دلالان از حاصل رنج عشایر.

سابقه تاریخی و مشكلات كوچ عشایر سیستان به مناطق ییلاقی خراسان

كوچ عشایر سیستان به مناطق ییلاقی جنوب خراسان از گذشته های دور وجود داشته و این گروه به تبع شرایط اقلیمی و مرتعی از محدوده های سامان عرفی مشخص در مراتع ییلاقی مورد نظر برخوردار بوده و حق بهره برداری از این مراتع را سینه به سینه برای خود محفوظ نگه داشتهاند تا جایی كه این موضوع هرگز بعنوان یك مشكل مطرح نبوده و دامداران هر دو منطقه ضمن رعایت منافع متقابل همزیستی مسالمت آمیزی داشتهاند از سال ۱۳۶۴ با شروع طرحهای فوق و احیاء و ممیزی مراتع و متعاقب آن محدود شدن اراضی مرتعی برای فعالیتهای كشاورزی و صنعتی به مرور زمان با تهدید بیشتری مواجه شده و زمینه ایجاد یك رقابت برای انحصار مراتع از سوی دامداران را فراهم نموده است. دستگاههای محلی نیز با ارائه سیاستهای كوتاه مدت و فاقد توجه به جنبه های اجتماعی به این تنشها شدت بخشیدند تا جایی كه ضرورت موضوع توسط مراجع تصمیم گیری دو استان مطرح و پیگیری گردید . متعاقب جلسات متوالی در فاصله سالهای ۶۷ تا ۷۴ تصمیمات از قبیل صدور كارت كوچ، برای تعدادی از عشایر كوچنده رعایت حقوق عرفی عشایر كوچنده باز نمودن ایلراها و مسیرهای میانبند و … اخذ گردید كه همواره تحت الشعاع عواملی از جمله مشكلات محلی محدودیتهای مرتعی و مسائل امنیتی بوده است تا اینكه در سال ۷۴ طی نشست مشترك مسئولان دو استان تعیین قلمروهای عرفی و نظام بهره برداری از مراتع و تعداد كوچندگان و صدور مجوزهای مربوط در دستور كار دستگاههای ذیربط دو استان قرار گرفت و از آن زمان هر ساله تعداد معین از عشایر كوچنده سیستانی حق استفاده از مجوزهای مورد نظر را داشته اند . متأسفانه از همان ابتدا مشكلات موجود در نحوه ممیزی مراتع و كم توجهی به حقوق كوچندگان در تعیین محدوده های عرفی و نوع بروز پدیده خشكسالی اخیر كه در نوع خود بی نظیر و فاجعه آمیز می باشد شرایط جدید را در كل منطقه حاكم نموده كه به تبع همكاری دو جانبه بیشتری را از سوی دستگاههای دو استان برای رفع موانع كوچك و مشكلات مبتلا به را می طلبد این موضوع در جلسه ستاد بحران خشكسالی استان در مورخ ۱۳/۱/۸۰ مطرح و مقرر گردید جهت رفع مشكل موجود پیگیریهای لازم انجام شود . متعاقب آن حسب هماهنگی با دفتر امور اجرایی ستاد حوادث غیرمترقبه استان پیرامون تبعات ناشی از خشكسالی مرتب با كوچ عشایر فهرستی از كوچندگان حاوی ۸۰۸ خانوار تهیه گردید كه البته اداره كل امور عشایر خراسان قبلاً طی مكاتبه ای آمادگی خو را برای پذیرش تنها ۳۳۲ خانوار و حدود یكصد هزار رأس دام عشایر كوچنده در قلمرو های مطروحه در شهرستانهای نهبندان و جنوب بیرجند اعلام نموده است كه با وضعیت مراتع در نقاط فوق و در قرق بودن بخشی از مراتع عملاً مضایقی قابل توجه به دام عشایر تحمیل شده و امكان ادامه تعلیف ناممكن گردیده است از این رو تعدادی از خانوارها بناچار به نقاطی مناسبتر در شهرستانهای مركز ی استان بخصوص قائن و… كوچیده اند لذا ضرورت دارد بنا به شرایط بحرانی حاضر در عرصه های ییلاقی سنواتی عشایر كوچنده ، مساعدت هایی بمنظور كوچ فرا ییلاقی به سر حدات شهرستانهای مركز ی تمهید گردد.

عشایر تحت پوشش مناطق قشلاقی و ییلاقی شهرستان زابل

طایفه براهوئی

---