شنبه, ۱۳ بهمن, ۱۴۰۳ / 1 February, 2025
ایران عربستان مقتضیات تازه
عربستان سعودی به لحاظ موقعیت خاص خود همواره نقشی بی‌بدیل در تحولا‌ت منطقهای و بین‌المللی داشته است. اهمیت پادشاهی سعودی تنها محدود به تأثیرگذاری در بازارهای انرژی جهان نیست و عربستان بنا به دلا‌یل تاریخی، جغرافیایی و سوق‌الجیشی همواره نقشی تعیین كننده و متمایز در روند تحولا‌ت منطقه خاورمیانه ایفا كرده است.
طی دهه‌های اخیر، ریاض هیچگاه در سیاست خارجی خود تا این اندازه با متغیرهای منطقهای جدید مواجه نشده بود. سیاست خارجی عربستان همواره مبتكرانه و فعال بوده است، اما شرایط كنونی منطقه، مقتضیات تازه‌ای را پیش‌روی پادشاهی حاكم در عربستان قرار داده است. به نظر می‌رسد عربستان شرایط جدید را با خواست و منافع رقیب دیرین منطقهای خود یعنی ایران همسو می‌بیند. مقاله حاضر با بررسی مواضع اخیر عربستان در باب موضوعات مختلف منطقهای، درصدد تبیین سیاست‌های پیش‌روی ریاض و به تبع آن تأثیرپذیری ایران از سیاست‌های جدید عربستان می‌باشد.
● روابط پرنوسان
عربستان به دلیل موقعیت خاص ژئوپلیتیكی خود همواره مورد توجه كشورهای دیگر به ویژه كشورهای منطقه قرار داشته و سیاست خارجی ریاض طی چند دهه اخیر در باب موضوعات مختلف منطقهای فعال بوده است. عربستان همواره دارای مواضع مشخصی بوده است و اگر چه مانند مصر در جذب افكار عمومی منطقه وتولید افكار و ایده‌های پان‌عربیستی موفق نبوده است، اما همواره خود را در جایگاه مدافع تمام عیار جهان عرب و منافع كلی اعراب ترسیم كرده است. تا پیش از تحولا‌ت چند سال اخیر در منطقه خاورمیانه (پس از ۱۱ سپتامبر)، ایران تنها كشوری بود كه برای پادشاهی سعودی به طور بالقوه دردسرساز و مزاحم تلقی می‌شد. بررسی روابط ایران و عربستان طی سه دهه گذشته نشان می‌دهد سیر روابط دو كشور یكسان و یكنواخت (خطی) نبوده بلكه توأم با نوساناتی بوده است. مواضع سعودی‌ها پس از پیروزی انقلا‌ب اسلامی و مقاومت در برابر آنچه كه آن را <تلا‌ش جمهوری اسلامی نوپا برای صدور انقلا‌ب شیعی به محیط پیرامونی> می‌دانستند، در دهه اول انقلا‌ب كاملا‌ً مشهود بود. پیروزی انقلا‌ب اسلامی، همراه با سوءظن و بدگمانی همیشگی عربستان نسبت به ایران (صرف‌نظر از ساختار سیاسی و فكری)، این كشور را در جبهه مخالف ایران قرار می‌داد. حمایت آشكار و پنهان ریاض از رژیم صدام در طول جنگ تحمیلی، حمله به زائران ایرانی و ایجاد موانع گوناگون در اوپك نمونه‌هایی از مواضع ضد ایرانی سعودی‌ها در آن مقطع بود. در طی دهه ۱۹۹۰ میلا‌دی و پس از تغییرات منطقهای (به ویژه تهاجم عراق به كویت) و استنباط عربستان از فاصله گرفتن ایران از <شعارهای انقلا‌بی> و تغییرات سیاسی در ایران، روابط تهران و ریاض رو به بهبودی گذاشت و طرفین بر افزایش همكاری‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی میان خود توجه و رغبت بیشتری نشان می‌دادند.
در این روند پرنوسان در روابط دو جانبه، همگرایی منافع منطقهای بین‌ایران و عربستان مشاهده نمی‌شد و عربستان در خصوص موضوعات مختلف از جمله صلح خاورمیانه، نوع نگرش به گروه‌های جهادی فلسطینی و تحولا‌ت سیاسی لبنان و سوریه، با ایران اختلا‌ف‌نظر داشت. حتی به هنگام ارتقای مناسبات سیاسی نیز این اختلا‌فات در خصوص موضوعات منطقهای ادامه یافت. اما به دلیل روابط شخصی در سطح سران دولت ایران وعربستان و ایجاد نوعی اطمینان خاطر روانی از سوی سعودی‌ها نسبت به اقدامات ایران در طول نزدیك به دو دهه گذشته، مناسبات دو كشور علی‌رغم وجود اختلا‌فات فوق‌الذكر در سطح مناسبی قرار داشت.
ایران همواره منتقد روابط نزدیك سعودی و ایالا‌ت متحده بود و عربستان نیز ایران را بازیگری غیرسازنده در منطقه قلمداد می‌كرد. با این حال عربستان همواره در حوزه‌های مختلف دیپلماسی فعالی را دنبال می‌كرد و سعی می‌كرد معادلا‌ت منطقهای را به سمت منافع كلی جهان عرب و اهل تسنن و برخلا‌ف منافع دیگر رقبای منطقهای و به ویژه ایران و شیعیان سوق دهد. اگر چه عربستان به طور سنتی روابط خوبی با اخوان‌المسلمین در مصر داشت، اما همواره در پی تحكیم روابط خود با دولت‌های مصر و اردن دو بازیگر مهم منطقهای بود. در فلسطین، عربستان حمایت‌های مالی گسترده‌ای از دولت خودگردان (پس از اسلو) انجام می‌داد كه نهادی نامشروع از سوی نیروهای جهادی قلمداد می‌شد و با ارائه طرحی در نشست اتحادیه عرب در سال ۲۰۰۲ در بیروت مبنی بر شناسایی اسرائیل از سوی اعراب در قبال خروج اسرائیل از اراضی اشغالی جنگ ۱۹۶۷ (نوار غزه و كرانه باختری) تلا‌ش كرد ابتكار عمل را در مناقشه خاورمیانه در دست گیرد.
همچنین عربستان‌سعودی با حمایت گسترده‌مالی از نیروهای جهادی در افغانستان (در زمان جنگ با شوروی) در تشكیل و تقویت طالبان نقش مهمی ایفا كرد و با توجه به موقعیت مناسبی كه در لبنان پس از قرارداد طائف و پایان جنگ داخلی پیدا كرد تلا‌ش نمود با تزریق امكانات مالی گسترده و حمایت از دولت‌های مختلف (به ویژه، دولت رفیق حریری نخست‌وزیر فقید لبنان) نفوذ منطقهای خود را در جهان عرب تقویت كند.۱۱) با نگاهی گذرا به مواضع چند دهه اخیر ریاض می‌توان دریافت كه اتخاذ این گونه سیاست‌ها با سیاست‌های منطقهای جمهوری اسلامی همسو نبوده است و منافع ایران (به ویژه در روند صلح خاورمیانه و تشكیل حكومت خودگردان، تحولا‌ت لبنان، روابط با مصر و اردن و موضوع طالبان) به شكلی متفاوت از عربستان تعریف شده است.
● تغییر در معادلا‌ت منطقهای
۱) یازدهم سپتامبر سال ۲۰۰۱ به همراه خود طوفانی از حوادث را به دنبال داشت. عربستان، متحد نزدیك منطقهای آمریكا به حمایت از عوامل حملا‌ت ۱۱ سپتامبر و نیز ایجاد بستری مناسب برای رشد و پرورش ایده‌های بنیادگرایانه علیه جهان متمدن متهم شد. حادثه ۱۱ سپتامبر باعث تضعیف موقعیت منطقهای عربستان گردید و عربستان به عنوان مأوای مناسبی برای تروریست‌ها معرفی گردید. با حمله به افغانستان، نسخه طالبان در هم پیچیده شد و با تشكیل دولت در افغانستان، عربستان بازی را به گونه‌ای دیگر دید.
۲) در عراق، پس از حمله نظامی آمریكا و سرنگونی صدام، عربستان اگر چه در ابتدا از رفتن صدام و سقوط حزب بعث خشنود بود، اما از تحولا‌ت سه سال گذشته و قرار گرفتن شیعیان و اكراد در اركان سیاست عراق و به حاشیه رفتن سنیهای عراق (پس از بیش از نیم قرن حكمرانی) و نادیده انگاشته شدنش با توجه به جایگاه و سهمی كه برای خود در عراق قائل است ناراضی به نظر می‌رسد. عربستان سعودی طی چند سال گذشته اعتراض خود را به روند تحولا‌ت در عراق به انحای مختلف بیان كرده است. اگر چه این كشور در مقاطعی (مانند میزبانی كنفرانس مكه برای نزدیكی رهبران شیعه و سنی) برای ایجاد ثبات در عراق تلا‌ش‌هایی صورت داده است، اما تأمین كننده اصلی پول و تسلیحات برای شورشیان مخالف دولت و نیروهای ائتلا‌ف در عراق محسوب می‌شود. گزارش اخیر كمیته بیكر - همیلتون به طور مشخص به حمایت اتباع سعودی از شورشیان سنی اشاره دارد و علمای عربستانی (كه دولت سعی می‌كند خود را جدا از دستگاه مذهبی نشان دهد) همواره با صدور فتاوای مذهبی علیه شیعیان عراق باعث تحریك بیشتر سنیهای عراق و منطقه بر ضد شیعیان شده‌اند. سعودی‌ها تحولا‌ت سیاسی پس از صدام در عراق را مانند دیگر حكمرانان جهان عرب در راستای منافع منطقهای ایران قلمداد می‌كنند.۲۲)
۳) در فلسطین، پس از پیروزی حماس، عربستان هیچگونه موافقت و همراهی عملی با این جنبش نشان نداد. شاهزاده نایف (وزیر كشور) سال گذشته پس از موفقیت حماس، خالد مشعل را كه برای سفر حج به عربستان سفر كرده بود، مورد سرزنش قرار داد. عربستان طی چند ماه اخیر مجدداً تلا‌شی را برای احیای طرح ابتكاری خود در مورد مناقشه خاورمیانه آغاز كرده است.
۴) در لبنان، سیر تحولا‌ت چند سال گذشته همسو با خواست عربستان در جریان نبوده است. عربستان ارتباط تنگاتنگی با رفیق حریری نخست‌وزیر فقید لبنان داشت و پس از ترور وی در فوریه ۲۰۰۵ به طور كامل در كنار ائتلا‌ف ضد سوری حاكم (موسوم به جنبش ۱۴ مارس) و در جبهه مخالفان حزب‌ا... و موئتلفانش قرار گرفت. مواضع عربستان به ویژه پس از جنگ حزب‌ا... و اسرائیل صریح‌تر از قبل شده است. عربستان یك روز پس از جنگ اسرائیل، حمله حزب‌ا... به یك پایگاه اسرائیل را ماجراجویی خواند و وزیر خارجه عربستان با انتقاد از حزب‌ا... گفت: <بین مقاومت مشروع و ماجراجویی تفاوت وجود دارد.>۳۳) عربستان حمایت همه‌جانبه خود را از دولت سنیوره و ائتلا‌ف حریری - جنبلا‌ط نشان داده است و متعهد به پرداخت ۵/۱ میلیارد دلار ۵۰۰۰ میلیون دلار برای بازسازی و ۱ میلیارد دلار كمك به ذخایر ارزی) به دولت لبنان شده است.
۵) اگر چه عربستان در مسأله تشكیل دادگاه ترور حریری و اتهامات وارده به سوریه مبنی بر دخالت در این ترور موضعی ضد سوری اتخاذ نكرده است و برای جلوگیری از بازجویی احتمالی بشاراسد نیز اقداماتی انجام داده است، اما به دلیل مواضع سوریه طی چند سال اخیر و تفاوت نگاه دمشق با ریاض در باب موضوعات مختلف منطقه، از عملكرد بشاراسد راضی به نظر نمی‌رسد.
۶) عربستان به همراه دیگر كشورهای عضو شورای همكاری خلیج فارس سعی كرده است طی چند سال گذشته در قبال موضوع هسته‌ای ایران موضعی در مخالفت كامل با برنامه‌های هسته‌ای ایران اتخاذ نكند، اما سال گذشته در نشست سالا‌نه شورای همكاری خلیج فارس، كشورهای عضو نگرانی‌هایی را در این مورد (به بهانه‌های زیست محیطی و احتمال برخورد نظامی) ابراز كردند. تصمیم شورای همكاری خلیج فارس در مورد فعالیت‌های هسته‌ای مشترك بین اعضا كه در نشست اخیر شورا اعلا‌م شد، نشان از آن دارد كه این كشورها (و به ویژه عربستان) نمی‌خواهند رقابت را حتی در این زمینه نیز به ایران واگذار كنند.
محمود دهقانی
پی‌نوشت‌ها در روزنامه محفوظ است عضو هیات علمی دانشگاه
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلا‌ب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست