ضرورت تحول در الگوی مدیریت توسعه محله ای شهر تهران

با تحولات اجتماعی سریع جوامع بشری در یک قرن اخیر, روز به روز بر اهمیت و پیچیدگی ساختار نقش و مدیریت شهرها افزوده شده است ظهور انقلاب صنعتی در قرن هجدهم و تکامل آن در قرن نوزدهم, منشاء تحولات شگرف, علمی فنی و اقتصادی در جوامع غرب و سپس تأثیرات آن بر جوامع ”پیرامون“ بوده است

امروزه استفاده از شبکه بی سیم به خاطر نصب و راه اندازی و دسترسی آسان در محیط های کوچک مانند اماکن تجاری، کتابخانه ها و ... به سرعت رو به افزایش است. خصوصیت رادیویی این ابزار باعث می شود امکان دسترسی (غیرمجاز) به اطلاعاتی که در حالت فعال بودن بی سیم ارسال و دریافت می شوند، نسبت به شبکه کابلی، بیشتر شود. لذا پیکربندی مناسب و به کارگیری روش هایی که در حفظ امنیت شبکه بی سیم موثر باشند بسیار ضروری است. این مقاله ای به امنیت این نوع شبکه و روش های ایجاد و نگهداری محیط امن برای استفاده از آن می پردازد.

● امنیت شبکه

ممکن است راه اندازی یک شبکه وایرلس راحت و مفید باشد، اما باید مراقب امنیت شبکه باشید و از پهنای باند، سیستم و فایل های تان حفاظت کنید. در این مقاله شما با ترفند ها و پیشنهاداتی آشنا خواهید شد در خصوص این که چگونه شبکه شما در برابر دسترسی خارجی بسته باشد و تغییرات بدون مجوز بوسیله عوامل خارجی را کاهش دهد.

هدف از امنیت شبکه خانگی، مشکل ساختن شناسایی، دسترسی و استفاده از منابع شبکه شما است. با به کارگیری چندین لایه حفاظتی، می توانید مانع بسیاری از حملات معمول شوید. در ادامه به شما کمک خواهد شد که آسیب پذیری سیستم تان را کم کنید و یک امنیت اولیه در برابر نفوذگران غیر حرفه ای برای شبکه خانگی خود مهیا نمایید، البته این راهنمایی ها نمی تواند مانع سارقان حرفه ای اطلاعات شود.

● حداقل شرایط نگهداری از یک سرویس گیرنده کابلی

توجه کنید که هر وقت شما گزینه های امنیتی را تغییر می دهید، ممکن است بطور اتفاقی سیستم بی سیم خود را قفل کنید. به همین خاطر آشنایی قبلی با چگونگی تنظیمات امنیتی و نگهداری یک سیستم با ارتباط کابلی توصیه می شود. بیشتر نقاط دسترسی به یک سیستم کابلی برای پیکربندی اولیه نیاز دارند. اگر سیستم تان قفل شد، باید دستگاه را دوباره راه اندازی نمایید تا کلیه اطلاعات پاک و مجدداً پیکربندی شود.

● تنظیمات خود را یادداشت کنید

تمام تغییراتی را که به عنوان پیش فرض در تنظیمات نقطه دسترسی ایجاد می کنید شامل: کلمه عبور، SSID (نام شبکه)، کلید رمزگذاری WEP، کلیه فیلترها و تنظیمات MAC و ... یادداشت نمائید.

در صورت بارگذاری مجدد بصورت فیزیکی و یا به روزرسانی، شما قادر خواهید بود دوباره بدون اینکه مجبور باشید همه چیز را از نو تنظیم کنید برای هر سرویس گیرنده با تنظیمات جدید، شبکه را ایجاد کنید. پس اطلاعات کلیدی شبکه وایرلس تان را یادداشت کنید و در جایی مطمئن نگهداری نمائید.

● فرم ویر شبکه تان را به روز نگه دارید

سازندگان نرم افزارها اغلب نسخه های ارتقاء آنرا پیوسته ارائه می دهند. شما می توانید پایگاه اینترنتی این محصولات یا شرکت های حامی را برای در دسترس بودن نسخه های قبلی بررسی کنید. از نتایج خوب نگهداری از یک سرویس گیرنده کابلی آنست که معمولاً نسخه های جدیدتر، حاوی اطلاعات بروز شده ابزارهای امنیتی و یکسری امکانات اضافی است و شما می توانید آن را روی نقطه دسترسی تان برای استفاده مؤثر سرویس گیرنده ها، نصب نمائید.

● دستیابی به نقطه دسترسی تان را امن کنید

بیشتر نقاط دسترسی از قبل تنظیم شده و با کلمه عبور پیش فرض یا بدون آن به بازار می آیند. مسیریاب ها همیشه با یک نام کاربری و کلمه عبور پیش فرض فرستاده می شوند که در دنیای کامپیوتر شناخته شده هستند. اولین وظیفه شما این است که به نقطه دسترسی وصل شوید و کلمه عبور مدیر را تغییر دهید.

همچنین از غیر فعال بودن هرگونه کنترل از راه دور بوسیله نقطه دسترسی تان مطمئن شوید. اینکار از دسترسی به صفحه تنظیمات شبکه شما از طریق افراد خارج از محدوده جلوگیری می کند.

● انتشار (برودکست) SSIDرا غیر فعال کنید

نقاط دسترسی به صورت پیش فرض، یک موج رادیویی ردیابی منتشر می شود که با استفاده از آن سرویس گیرنده بی سیم، نقاط دسترسی را شناسایی می نماید. با این سیگنال که شناسه امنیتی دستگاه (SSID) نامیده می شود، اسم شبکه مشخص می شود و در واقعً کارت های شبکه بی سیم در داخل محدوده را برای پیوستن به شبکه فرا می خواند. از آنجایی که محدوده یک نقطه دسترسی اغلب از حدود منزل تان بیشتر است، یک فرد عبوری یا همسایه می تواند در محدوده ارتباط شما قرار گیرد.

اما اگر انتشار SSID در شبکه شما غیرفعال باشد، حتی اگر شخصی آن را بداند و یا بتواند نام شبکه شما را حدس بزند عملاً شبکه بی سیم تان غیر قابل مشاهده خواهد بود.

وقتی شما مشخصه انتشار را غیر فعال می کنید، لازم است هر یک از سرویس گیرنده های بی سیم خود را با نام شبکه مورد نظر به صورت دستی تنظیم نمایید. نامی برای SSID تان انتخاب کنید که خیلی بدیهی نباشد.

● استفاده از رمزگذاری WEP

با وجود اینکه نفوذگران مصمم، می توانند در WEP نفوذ نمایند، استفاده از WEP می تواند مانع از جداکردن داده های بی سیم شناور اطراف شبکه تان توسط بسته های نظارت و ردگیری (اسنیفر پاکت ها) شود (یکی از قدیمی ترین روش های سرقت اطلاعات در یک شبکه، استفاده از فرآیندی موسوم به "ردگیری بسته ها در شبکه" است. در این روش مهاجمان از تکنیک هایی به منظور تکثیر بسته های اطلاعاتی که در طول شبکه حرکت می کنند، استفاده نموده و در ادامه با آنالیز آنها از وجود اطلاعات حساس در یک شبکه آگاهی می یابند.

امروزه پروتکل هائی نظیر IPSec به منظور پیشگیری از "ردگیری بسته ها در شبکه" طراحی شده است که با استفاده از آن بسته های اطلاعاتی رمزنگاری می گردند. در حال حاضر تعداد بسیار زیادی از شبکه ها از تکنولوژی IPSec استفاده نمی نمایند و یا صرفاً بخش اندکی از داده های مربوطه را رمزنگاری می نمایند و همین امر باعث شده است که "ردگیری بسته ها در شبکه"همچنان یکی از روش های متداول به منظور سرقت اطلاعات باشد. یک "ردگیر بسته ها در شبکه" که در برخی موارد از آن به عنوان دیده بان شبکه و یا تحلیلگر شبکه نیز یاد می شود، می تواند توسط مدیران شبکه به منظور مشاهده و اشکال زدائی ترافیک موجود بر روی شبکه استفاده گردد تا به کمک آن بسته های اطلاعاتی خطاگونه و گلوگاه های حساس شبکه شناسائی و زمینه لازم به منظور انتقال موثر داده ها فراهم گردد. به عبارت ساده تر، یک "ردگیر بسته ها در شبکه" تمامی بسته های اطلاعاتی که از طریق یک اینترفیس مشخص شده در شبکه ارسال می گردند را تا موقعی که امکان بررسی و آنالیز آنان فراهم گردد جمع آوری می نماید. عموماً از برنامه های "ردگیر بسته ها در شبکه" به منظور جمع آوری بسته های اطلاعاتی به مقصد یک دستگاه خاص استفاده می شود. برنامه های فوق قادر به جمع آوری تمامی بسته های اطلاعاتی قابل حرکت در شبکه، صرف نظر از مقصد مربوطه نیز هستند. یک مهاجم با استقرار یک "ردگیر بسته ها در شبکه" در شبکه، قادر به جمع آوری و آنالیز تمامی ترافیک شبکه خواهد بود. اطلاعات مربوط به نام و رمز عبور عموماً به صورت متن معمولی و رمز نشده ارسال می شود و این بدان معنی است که با آنالیز بسته های اطلاعاتی، امکان مشاهده اینگونه اطلاعات حساس وجود خواهد داشت. یک "ردگیر بسته ها در شبکه" صرفاً قادر به جمع آوری اطلاعات مربوط به بسته های اطلاعاتی درون یک subnet مشخص شده است. بنابراین، یک مهاجم نمی تواند یک "ردگیر بسته ها در شبکه" را در شبکه خود نصب نماید و از آن طریق به شبکه شما دستیابی و اقدام به جمع آوری نام و رمز عبور به منظور سوء استفاده از سایر ماشین های موجود در شبکه نماید. مهاجمان به منظور نیل به اهداف مخرب خود می بایست یک "ردگیر بسته ها در شبکه" را بر روی یک کامپیوتر موجود در شبکه اجراء نمایند). در بیشتر نقاط دسترسی، پیشنهاد می کنند حداقل اندازه کلید برای رمزگذاری ۶۴ بیت باشد و بعضی دیگر حتی پیشنهاد ۱۲۸ بیتی برای رمزگذاری را داده اند. مدلWEP بسته های داده های مورد استفاده را بصورت الگوریتم های مبهم و مبتنی بر یک کلید الکترونیکی تبدیل نموده و آنرا بصورت یک سری از الفبای عددی یا کاراکترهای شانزده شانزدهی (هگزا دسیمال) پنهان می نماید. سیستم دریافت باید یک کلید نظیر آن را به منظور کشف رمز بسته داده داشته باشد.

بر روی نقطه دسترسی، گزینه ای را که اتصال WEP را فعال نموده و یا نیاز دارد، جستجو کنید. کلیدی را روی نقطه دسترسی تعریف نموده و همان کلید را در پیکربندی بی سیم هر سرویس گیرنده وارد کنید.

● تنظیم دسترسی بوسیله نشانی فیزیکی کارت شبکه (MAC)

هر کارت شبکه یک نشانی MAC دارد که به صورت یکتا تعریف شده و روی شبکه مشخص می شود. بیشتر نقاط دسترسی به شما اجازه می دهند که MAC آدرس هایی که می توانند به شبکه دسترسی داشته باشند را محدود نمائید. استفاده از فیلتر MAC به اضافه WEP دسترسی به شبکه شما را بسیار مشکل می سازند.

● کنترل دسترسی بوسیله نشانی دامنه (IP)

اگر شما سرویس هایDHCP ((Dynamic Host Configuration Protocol) را به منظور دریافت خودکار IP ،(Domain Name System) DNS و ورودی اطلاعات (Gateway) برای سرویس گیرنده ها فعال کرده اید و می خواهید که این خصیصه به وسیله نقطه دسترسی تان پشتیبانی شود، دسترسی بر مبنای نشانی IP را محدود کنید، برای این منظور باید تعداد سرویس گیرنده های همزمان از DHCP را مشخص نمائید. ضمن آنکه می توانید دوره اجاره را که برای هر نشانی DHCP منتشر می شود، تمدید کنید. (هر سرویس گیرنده DHCP نشانی را برای یک مدت زمان اجاره می کند سپس آن را آزاد می نماید.) راه دیگر اینکه، به جای تکیه بر DHCP، می توانید به صورت دستی هر سرویس گیرنده را با نشانی IP دائمی پیکربندی کرده، اجازه دسترسی را تنها برای آن نشانیهای مخصوص، صادر نمایید.

● مرتب کلمه عبور و SSID را تغییر دهید

در ادامه گمراه کردن نفوذگرها، SSID و کلیدهای WEP خود را هر چند ماه یکبار تغییر دهید.

● برد نقطه دسترسی تان را حداقل کنید

سعی کنید نقطه دسترسی را در مرکز مکانی که برد آن به اندازه ای باشد که به کاربران خدمات بدهد و یا حداکثر تا محوطه اطراف محل مورد نظر را پوشش دهد، قرار دهید، این عمل باعث کاهش پوشش در خارج از محدوده مالکیت شما می شود. بهترین نقطه ای که می توان در نظر گرفت نزدیک به مرکز مکان خصوصی شما و نزدیک سطح زمین می باشد (اما نباید مستقیماً بالا یا زیر سرویس گیرنده بی سیم تان باشد).

● یک DMZ یا شبکه چندگانه نصب کنید

در صورتی که شبکه خصوصی شما قسمت بندی شده است، سه بخش ابتدایی از یک نشانی IP، خود شبکه و بوسیله آخرین قسمت، سیستم هایی را که به شبکه متصل هستند مشخص می شود. اگر شما همزمان شبکه کابلی و بی سیم استفاده می نمایید، می توانید یک قلمرو غیر جنگی (DMZ) (یکی از اصول امنیت، استفاده از الگوی دفاع لایه به لایه است. مثل استفاده از برج، دیوار های بلند، دروازه های اصلی و فرعی، خندق و ... در قلعه های قدیمی کل شبکه (Internetwork) را می توان به دو بخش قابل اعتماد (Trusted) و غیرقابل اعتماد (Untrusted) تقسیم بندی کرد.

شبکه داخلی را می توان شبکه قابل اعتماد و شبکه عمومی اینترنت را شبکه غیرقابل اعتماد دانست. در شبکه های کامپیوتری، محلی را به نام DMZ (Demilitarized Zone) تعریف می کنیم. در واقع DMZ ناحیه ای بین شبکه داخلی شما (Trusted) و شبکه عمومی (Untrusted) است. سرور هایی را که باید از اینترنت قابل دسترسی باشند (مانند Web Server، Mail Server،FTP Server وDNS Server ) را در DMZ قرار می دهیم. این سیاست مطابق الگوی دفاع لایه به لایه است. به این ترتیب می توانیم راه برقراری ارتباط از اینترنت به داخل شبکه را به طور کامل مسدود کنیم. برای ایجاد لایه های بیشتر می توان بیش از یکDMZ در شبکه ایجاد کرد. تعداد Deviceهای امنیت شبکه به تعداد DMZها و موارد دیگری بستگی دارد و با توجه به ساختار شبکه ی هر سازمان، میزان حساسیت و برخی پارامتر های دیگر که در سیستم عامل تعیین می شود. پیکربندی مناسب ناحیه DMZ به دو عامل متفاوت بستگی خواهد داشت: وجود یک مسیریاب خارجی و داشتن چندین نشانی(IP) را ایجاد کنید که مانند یک زیر شبکه روی شبکه اولیه بوجود می آید، یا می توانید آدرس های شبکه مختلفی برای هر شبکه طراحی کنید.

● مانند یک نفوذگر عمل کنید

ابزارهای زیادی در دسترس هستند که می توانند امنیت شبکه تان را بیازمایند. برای مثال، NetStumbler و چندین ابزار مجانی در دسترس که در نشانیAbout.com Internet/Network Security page می توانید بیابید. آنها می توانند به یافتن نقاط قابل نفوذ در شبکه تان کمک کنند و حتی ممکن است راههایی را برای بستن سوراخ های امنیتی پیشنهاد کنند.

● همیشه مراقب باشید

مفاهیم امنیت شبکه یک فرایند همواره در حال پیشرفت است. هر محصول و ابزار جدیدی که به بازار می آید، بالقوه آسیب پذیر و قابل رخنه است. البته، تکنولوژی های جدید برای کمک به بهبود امنیت روی شبکه های بی سیم گسترش می یابند.به عنوان مثال دسترسی حفاظت شده( WPAدر شبکه های وای فای)، امنیت را بالا خواهد برد و تنظیمات را آسان خواهد نمود.

بهترین روش برای برقراری امنیت شبکه بی سیم، دنبال کردن مراحلی است که در بالا لیست شد، همچنین قدم برداشتن با پیشرفت تکنولوژی، نرم افزار دائمی و راه حل هایی که دسترس باشند، پیشنهاد می شود.

● حرف آخر

راه اندازی شبکه بی سیم، تنها در مواردی توصیه می شود که امکان کابل کشی نبوده و باعث بهم خوردن زیبایی مکان مورد نظر شود و یا لزوم جابجایی رایانه ها، استفاده از شبکه بی سیم را ضروری نماید. غیر از مواردی از قبیل شبکه بی سیم هرگز بر شبکه کابلی برتری نخواهد داشت و در محیط های بزرگ می تواند به عنوان شبکه کمکی در کنار یک شبکه کابلی استفاده شود.

مولف: موسی کمانرودی کجوری (دکتر موسی کمانرودی کجوری مدرس دانشگاه و معاون فنی و پژوهشی مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر و نهاد تهیه طرح‌های جامع و تفضیلی تهران است).

منابع

پیران، پرویز (۱۳۷۰). مکتب وبری، تأکید بر عوامل سیاسی، قدرت، سازمان و مدیریت اجتماعی، اطلاعات سیاسی - اقتصادی. شماره ۴۹ و ۵۰.

تشکر، زهرا (۱۳۷۸). تأملی در نظام بودجه‌نویسی شهرداری‌ها. ماهنامه شهرداری‌ها. سال اول. شماره ۷.

تشکر، زهرا (۱۳۷۹). طرح‌های توسعه شهری - ناکارآئی در اجراء. ماهنامه شهرداری‌ها. سال اول. شماره ۱۲.

حجتی اشرفی، غلامرضا (۱۳۷۹). مجموعه کامل قوانین و مقررات شهرداری و شوراهای اسلامی، چاپ دوازدهم.

حناچی، سیمین (۱۳۸۲). بررسی نظام برنامه‌ریزی و مدیریت توسعه شهری در ایران، خلاصه مقالات همایش مسائل شهرسازی ایران - چالش‌ها و چشم‌انداز آیندە، دانشگاه شیراز.

حیدرنیا، تورج (۱۳۸۲). بررسی وظایف قانونی شهرداری‌ها، ماهنامه شهرداری. سال پنجم. شماره ۵۲

جعفرزاده، علی (۱۳۸۲). سیری بر تاریخ تأسیس شهرداری‌ها در ایران. ماهنامه شهرداری‌ها، سال پنجم، شماره ۵۲.

ذواشتیاق، صمد (۱۳۷۷). چکیده طرح جامع جدید - طرح حفظ و ساماندهی (تهران: انتشارات شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری).

زیستا، مهندسین مشاور (۱۳۷۲). طرح ارزیابی طرح‌های جامع شهری در ایران (تهران: انتشارات سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی).

سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی (۱۳۶۳). قرارداد تهیه طرح‌های توسعه و عمران، حوزه نفوذ و تفصیلی شهرها - قرارداد تیپ شماره ۱۲.

سعیدنیا، احمد (۱۳۷۸). طرح‌های توسعه شهری - مشکلات و راهبردها. ماهنامه شهرداری‌ها. سال اول. شماره ۸.

سعیدنیا، احمد (۱۳۷۹). مدیریت شهری، کتاب سبز شهرداری. جلد یازدهم (تهران: انتشارات سازمان شهرداری‌های کشور).

سلطان‌زاده، حسین (۱۳۶۷). مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران (تهران: انتشارات امیرکبیر).

شارمند، مهندسین مشاور (۱۳۷۸). شیوه‌های تحقق طرح‌های توسعه شهری (جلد دوم) - بررسی تجارب تهیه و اجراء طرح‌های توسعه شهری در ایران (تهران: انتشارات سازمان شهرداری‌های کشور).

شکوئی، حسین (۱۳۶۵). جغرافیای اجتماعی شهرها - اکولوژی اجتماعی شهر (تهران: انتشارات واحد فوق برنامه بخش فرهنگی دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی).

شکوئی، حسین (۱۳۸۰). دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری. جلد اول (تهران: انتشارات سمت).

شهرداری تهران ۱۳۸۱). سیاست‌های کلان شهرداری تهران در سال ۱۳۸۱. مجله همگامان. شماره ۲۳ و ۲۴

صالحی، اسماعیل (۱۳۷۹). پشتوانه نظری برنامه پنجساله شهرداری‌ها. ماهنامه شهرداری‌ها، سال دوم. شماره ۲۲.

صرافی، مظفر (۱۳۶۴). سیری در مباحث توسعه فضائی یا نگاهی ویژه به طرح آمایش سرزمین (تهران: انتشارات سازمان برنامه و بودجه).

عدل، شهریار و اورکاد، برنارد (۱۳۷۵). تهران پایتخت دویست ساله. ترجمه ابوالحسن سر و قد مقدم و سید احمد سیدی و فاطمه وثوقی خزائی (تهران: انتشارات سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران).

کاتوزیان، محمدعلی (۱۳۷۵). چهارده مقاله در ادبیات، اجتماع، فلسفه و اقتصاد (تهران: نشر مرکز).

ـــــــــــــ (۱۳۸۰). دولت و جامعه در ایران - انقراض قاجار و استقرار پهلوی. چاپ دوم. ترجمه سحین افشار (تهران: نشر مرکز).

کامروا، سید محمدعلی (۱۳۷۷). شهرسازی معاصر ایران بعد از انقلاب (تجزیه و تحلیل). پایان‌نامه مقطع دکتری رشته شهرسازی دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران.

ـــــــــــ (۱۳۷۸). مشروعیت مدیریت شهری. فصلنامه آبادی. سال نهم. شماره ۳۲.

کمانرودی کجوری، موسی (۱۳۷۹). تطبیق مکانیزم تهیه برنامه‌های عمرانی شهرداری منطقه ۶ تهران با سنت‌های برنامه‌ریزی. حوزه معاونت هماهنگی و برنامه‌ریزی شهرداری منطقه ۶. گزارش شماره ۳۱/ق ب/ ۷۹.

مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران (۱۳۷۴). تحول در مدیریت شهری تهران. گزارش شماره ۵۶-۷۴.

ــــــــــ (۱۳۷۴). طرح تحقیقاتی شناخت و تجزیه و تحیل وضعیت کنونی منطقه‌بندی شهر تهران و نقاط فوت و ضعف آن (خلاصه گزارش). گزارش شماره ۸۱-۲۱۳.

ــــــــــ (۱۳۷۴). برنامه استراتژیک تهران ۸۰.

ــــــــــ (۱۳۷۴). برنامه پنجساله درآمد شهرداری‌های مناطق شهر تهران. غیرمصوب (۱۳۷۸-۱۳۷۸).

ــــــــــ (۱۳۷۴)، برنامه پنجساله عمرانی شهرداری‌های مناطق شهر تهران - غیرمصوب (۱۳۷۸-۱۳۸۲).

مک لئود، تاس. اچ (۱۳۷۷). برنامه‌ریزی در ایران، براساس تجارب گروه مشاوره دانشگاه هاروارد در تهیه برنامه عمرانی سوم. ترجمه علی اعظم محمدبیگی (تهران: نشر نی).

معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران - ستاد تهیه طرح تفصیلی شهر تهران (۱۳۷۸). کلیاتی از مباحث طرح تفصیلی تهران.

ــــــــــــ کمیته سیاست‌های راهبردی (۱۳۸۰). گزارش نظام هدایت و کنترل کلانشهر تهران. ویرایش چهارم.

ـــــــــــ (۱۳۸۲). گزارشات تلفیقی طرح بررسی مسائل توسعه شهری مناطق شهر تهران - مطالعات مدیریت شهری.

نوروزی. کامبیز (۱۳۷۹). جایگاه حقوق شهرداری‌ها در نظام مدیریت شهری ایران - ماهنامه شهرداری‌ها، سال دوم، شماره ۱۵.

ملک مدنی، محمدحسن (۱۳۸۱). فراموشی، بی‌توجهی و تعطیلی تنها برنامه نوسازی و بهسازی شهرها - نامه به ریاست جمهور. شماره ۲۷۰۵ مورخ ۱۸/۷/۱۳۸۱.

منصور، جهانگیر (۱۳۷۹). جایگاه حقوقی شهرداری‌ها در نظام مدیریت شهری ایران. ماهنامه شهرداری‌ها، سال دوم، شماره ۱۵.

ورنا، ادموند (۱۳۷۹). مدیریت توسعه شهری یا توسعه مدیریت شهری. ترجمه جلال تبریزی. فصلنامه مدیریت شهری، شماره دوم.

وزارت کشور - معاونت هماهنگی عمرانی - دفتر برنامه‌ریزی عمرانی - دفتر برنامه‌ریزی عمرانی (۱۳۶۹). نگرشی بر الگوی برنامه‌ریزی شهری در ایران.

ــــــــــ (۱۳۷۹). دستورالعمل تهیه و تنظیم برنامه عملیات نوسازی، عمران و توسعه شهر (برنامه میان‌مدت عمرانی شهرداری).

هاروارد، مؤسسه توسعه بین‌المللی (۱۳۸۱). طراحی شهر تهران. ترجمه فرشاد نوریان (تهران: انتشارات پردازش و برنامه‌ریزی شهری - وابسته به شهرداری تهران).

---