آیا تئاتر مقاومت همان تئاتر دفاع مقدس است

تاملی بر تئاتر مقاومت

برگزاری یازدهمین جشنواره ملی تئاتر مقاومت در خرمشهر، همچنین چهارمین همایش پژوهشی تئاتر مقاومت در تهران بهانه ای است تا تاملی بر تئاتر مقاومت داشته باشیم و به این مسئله بپردازیم که استفاده از واژه تئاتر مقاومت چه ویژگی دارد و یا اصولا تئاتر مقاومت همان تئاتر دفاع مقدس است؟

در آغاز، کلامی از راوی فتح، شهید سیدمرتضی آوینی را مرور خواهیم کرد که در صفحه ۷۱ کتاب گنجینه آسمانی (گفتار متن فیلم های روایت فتح) آمده است: «... آیا هنوز هم کسی بر سیاره زمین مانده است که این جنگ را با عینک تفسیر و تحلیل های رایج سیاست پرفریب روز بنگرد و از پیوند مستقیم این نبرد با تاریخ انبیاء و نهضت های دینی غافل مانده باشد؟... «کربلا ما می آییم» بچه های تبلیغات لشکر سیدالشهداء دروازه قرآن را بر می افرازند و همه چیز را برای ساعت اعزام سپاهان رسول خدا آماده می سازند.» در ایام هشت سال دفاع مقدس و بعداز آن امثال این تعابیر را بسیار دیده و شنیده ایم. تعابیری که نشان دهنده جهان بینی دینی و اسلامی رزمندگان ما در جنگ بوده است و همین مسئله دفاع ما را مقدس کرده است. دفاع از ارزش ها و باورهای اعتقادی، دینی و همچنین خاک و ناموس کشور بر پایه تفکر «هیهات من الذله» و نهضت حسینی، دفاعی مقدس است.

می توان در خلق آثار نمایشی، جنگ ایران و عراق را تنها به عنوان یک جنگ، بهانه ای برای بیان موضوعات دیگر قرارداد و در واقع از آن تنها به عنوان یک موقعیت نمایشی استفاده کرد و از زوایای مختلف به آن نگریست- که در آن فقط خود جنگ مسئله است- ولی نمی توان وارد بحث محتوایی آن شد، از ارزش ها و از خود گذشتگی های این نبرد نابرابر گفت و از منظر دفاع مقدس به آن نگاه نکرد. از همین رو تئاتر جنگ مفهومی کلی است که در سراسر جهان می توان نمونه هایی از آن را یافت. آثار نمایشی برگرفته از جنگ های جهانی، جنگ ویتنام، جنگ کره و... ولی تئاتر دفاع مقدس- که می تواند عضوی از تئاتر جنگ باشد- نگرشی متفاوت به نبردی متفاوت است و مسلما آثاری که با این نگرش خلق شوند ویژگی های خاص خودشان را خواهند داشت. کوته نظری است اگر آثار نمایشی غرب در حوزه جنگ را بدون جهان بینی و فلسفه فکری نویسندگانشان مورد بررسی قرار دهیم و آن ها را با جنگ خودمان مقایسه کنیم. آیا آثار برتولد برشت، ژان پل سارتر، آرمان گاتی، هاینر مولر، پیتر وایس و... تابعی از نظام فکری و فلسفی غرب و نگرش آنها به جنگهایشان نیست؟

در چنین فضایی برخی- که شاید کمی از واژه دفاع مقدس خسته شده اند و به دنبال تنوع هستند- به جای استفاده از واژه تئاتر دفاع مقدس از تئاتر مقاومت استفاده می کنند. آیا این جایگزینی واژگانی انتخاب درستی است؟ و تئاتر دفاع مقدس همان تئاتر مقاومت است؟ همان طور که اشاره شد تئاتر جنگ مفهومی کلی است که می توان نمونه های متفاوت آن را در تاریخ نمایش جستجو کرد. از نمایشنامه های یونان باستان گرفته تا نمایشنامه های معاصر. تئاتر مقاومت در واقع زیرمجموعه ای از تئاتر جنگ است که عنصر مقاومت و پایداری در آن مورد توجه است و نمونه های مختلفی در جهان خواهد داشت مانند نهضت مقاومت فرانسه در جنگ های جهانی و می توان آثار متاثر از این نگاه را تئاتر مقاومت دانست. در واقع تئاتر مقاومت مفهومی کلی در دل تئاتر جنگ است که از نقطه نظر مقاومت در مقابل تهاجم در شکلی جهان شمول سخن خواهد گفت. از این منظر جنگ ایران و عراق نیز مقاومتی مردمی و ملی است در مقابل تهاجم عراق ولی در تئاتر مقاومت الزامی قطعی برای نگاه دینی و اعتقادی به دفاع و مقاومت وجود ندارد و شاید بتوان گفت وجه ملی، بومی و گاهی انسانی آن بیشتر از وجوه دیگر است.

پس می توان آثاری نمایشی تحت عنوان تئاتر مقاومت نیز از موضوع جنگ ایران و عراق نوشت و یا تولید کرد که خارج از حوزه دفاع مقدس باشد و بیشتر به مفهوم مقاومت در آن اصل باشد. می توان مقاومت ملت ایران را با دیگر مقاومت های مردمی در دیگر جنگ ها مقایسه کرد و قهرمان های ملی خلق کرد و... ولی بااین وجود هیچ کدام جایگزین مفاهیم نهفته در تئاتر دفاع مقدس نخواهد شد. مقاومت مفهومی ارزشمند، قابل احترام و در تمام دنیا ستودنی است. در همه جا سربازانی که در راه حفظ امنیت و استقلال کشورشان جان باخته اند قابل احترام هستند و اصولا مقاومت یک ارزش انسانی است ولی در دفاع مقدس این مفهوم انسانی با باورهای دینی و اعتقادی پیوند می خورد و در اینجاست که کار برای خدا معنی پیدا می کند و کشته شدن دراین مسیر، شهادت در راه خدا تلقی می شود. نگارنده معتقد است تئاتر مقاومت همان تئاتر دفاع مقدس نیست بلکه مقاومت مفهومی کلی تر از دفاع مقدس است (توجه به نمودار) که می توان آن را فراتر از مرزهای ایران نیز پیگیری کرد.

در پایان به نظر می رسد بهتر است با علم به محتوای هریک از این واژگان (تئاتر جنگ، تئاتر مقاومت و تئاتر دفاع مقدس) دست به انتخاب بزنیم و بدانیم از هریک از این عناوین چه انتظاری داریم و از استفاده سطحی از واژگان بپرهیزیم. اگر در جشنواره ای با عنوان تئاتر مقاومت آثاری اجرا شد که ارزش های دفاع مقدس در آن کمرنگ بود نباید خرده گرفت که چرا به زوایای پنهان و ارزشهای والای این دفاع در آثار نمایشی پرداخته نمی شود؟ چون خود برگزار کنندگان مفهومی کلی تر را انتخاب کرده اند همچنین به نظر می رسد بیشترین مشکل در جشنواره تئاتر دفاع مقدس از آنجا ناشی می شود که هنرمندان جای تمام آثار نمایشی با موضوع جنگ را در این جشنواره می دانند از همین رو رویکردهای متفاوتی به این مقوله دارند در صورتی که مسئولان به دنبال محقق شدن خواسته هایشان در قالب دفاع مقدس هستند. از همین رو باید به تبیین درست این تعاریف پرداخت و محدوده موضوعی و نگرشی هریک را مشخص کرد. حال که یازدهمین جشنواره تئاتر مقاومت شکلی ملی پیدا کرده است و سال گذشته نیز شاهد دوازدهمین جشنواره سراسری تئاتر دفاع مقدس بودیم بهتر است بااتکا بر عناوین هریک از این جشنواره ها مرزهای آن ها را مشخص کنیم تا علاوه بر عدم موازی کاری شرکت کنندگان نیز بدانند درهریک از این جشنواره ها با چه رویکرد و آثاری می توانند حاضر شوند.

سیدجواد روشن