شعر فارسی دری

شعر فارسی دری شعری است که از اواسط قرن سوم هجری در ایران, به زبان فارسی دری در وزن عروضی و در دوره معاصر در شیوه های جدید معروف به شعر نو سروده شده است و تا امروز در ایران و بعضی از کشورهای همسایه آن, از قبیل افغانستان و تاجیکستان متداول است

شعر فارسی دری شعری است که از اواسط قرن سوم هجری در ایران، به زبان فارسی دری در وزن عروضی و در دوره معاصر در شیوه های جدید معروف به شعر نو سروده شده است و تا امروز در ایران و بعضی از کشورهای همسایه آن، از قبیل افغانستان و تاجیکستان متداول است.سابقه شعرسرایی در ایران به دوران باستان می رسد. مهم ترین متن شعری که از دوران باستان در دست داریم، بخش گات های اوستا، کتاب دین زرتشت است که می توان آن را قدیمی ترین نمونه سخن موزون در ایران دانست. فعالیت گوسان ها در دوران اشکانیان و خنیاگران در زمان ساسانیان می تواند نشانه قطعی برای وجود شعر در ایران قبل از اسلام باشد. سروده های مانویان نیز نمونه هایی از شعر قدیم دینی در ایران قبل از اسلام به شمار می آید. در ایران بعد از اسلام نیز، شعر چه در لهجه های دری و چه در دیگر لهجه های محلی، هم چنان وجود داشت و در کتاب های مربوط به تاریخ ادبیات، اشاراتی به آن ها شده و نمونه هایی از هر کدام آمده است. آن چه مسلم است، شعر در ایران قبل از اسلام و نیز تا چند قرن بعد از آن، همراه با موسیقی خوانده می شده است و همین همراه بودن آن با موسیقی باعث شده که به ندرت نمونه هایی از آن ثبت شود.

ادیبان بعد از اسلام، وزن این شعرها را که هجایی بوده، در نیافته اند و از آن به وزن مجازی تعبیر کرده اند. در طول دو سه قرن اول هجری، بر اثر آشنا شدن ایرانیان با شعر و ادب عربی، به تدریج عروض معمول در شعر عربی، با قالب های شعر فارسی دری و بعضی از شعرهای لهجه های دیگر ایران منطبق شد و شاعران ایرانی از آن زمان به بعد، در قالب های مختلف که بعضی از آن ها خاص شعر فارسی بود و بعضی از شعر عربی اقتباس شده بود، به وزن عروضی شعر سرودند. هر وزنی متناسب با مضمون شعر، از قبیل حماسه، شعر تعلیمی، عرفانی، غنایی و مانند آن به کار رفت و در طول این مدت، برحسب تحول زبان فارسی در زمان ها و مکان های مختلف و هم چنین اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی هر دوره اختصاصاتی یافت که باعث به وجود آمدن سبک های مختلف در شعر فارسی شد.درباره نخستین شاعری که به زبان فارسی دری و در وزن های عروضی شعر سروده، روایت های گوناگونی وجود دارد. قدیمی ترین مأخذی که به این موضوع اشاره دارد، تاریخ سیستان است از مؤلفی ناشناس که بخش قدیمی تر آن، در قرن چهارم یا اوایل قرن پنجم تألیف شده است. بنا به قول نویسنده کتاب واژه نامه هنر شاعری، نخستین شعر عروضی فارسی دری را محمدبن وصیف سگزی، دبیر یعقوب لیث صفاری در اواسط قرن سوم هجری سروده است. د رکتاب های ادب و تذکره های شعرا، نام شاعران دیگری نیز به عنوان نخستین سرایندگان فارسی زبان آمده است که حنظله بادغیسی، محمود وراق هروی، ابوحفص حکیم سغری، فیروز مشرقی و ابوسلیک گرگانی از آن جمله هستند.

در هر حال تاریخ شروع شعر فارسی را می توان دوره صفاریان و هم زمان با اعلام استقلال و به قدرت رسیدن آن ها دانست، کمی بعد از آن، با روی کار آمدن سامانیان در خراسان، شعر فارسی دری رو به رشد گذاشت. آثار متعددی از آن دوران باقی مانده است که نشانه رواج شعر در خراسان و ماوراءالنهر در سال های قدرت و تسلط آنان است مهم ترین شاعران این دوره محمد رودکی، ابوشکور بلخی، ابومنصور محمد بن احمد دقیقی، ابوالحسن علی بن محمد منجیک ترمذی، کسایی مروزی، رابعه قزداری و ابوالحسن شهید بن حسین بلخی است.بعد از سامانیان، دربار غزنویان مجمع شاعران شد و با وجود آن که در این دوره حوزه گسترش زبان فارسی دری، هنوز از محدوده مشرق ایران، تجاوز نمی کرد اما شاعران زیادی ظهور کردند و آثار مهمی به وجود آوردند.

منوچهر دامغانی قالب مسمط را ابداع کرد. تنوع مضمون ها، از قبیل مدح، هجو، هزل و نیز خلق منظومه های داستانی و حماسی از ویژگی های شعر این دوره است.از آن جا که این دوره با سرودن حماسه های ملی مشخص می شود لذا شاهنامه فردوسی مهم ترین اثر این دوره است. قصیده سرایی یکی دیگر از جلوه های شعر این دوره است. منظومه سرایی نیز در این دوره رواج داشت و منظومه کاملی نیز از عیوقی باقی مانده است.در نیمه دوم قرن پنجم، شعر فارسی وارد مرحله جدیدی از تحول شد. در طول دوره ای که تا اوایل قرن هفتم ادامه داشت، زبان فارسی همراه با حکومت های مستقل سلجوقیان و خوارزمشاهیان که در نواحی مرکزی و غربی ایران به وجود آمدند، از محدوده ناحیه شرقی ایران، به این نواحی مستقل شد و با لهجه های دیگر نقاط ایران و هم چنین با زبان عربی، ترکیب بیشتری یافت. بر اثر تغییر اوضاع اجتماعی و سیاسی، در موضوع ها و مضمون های شعر نیز، تحولاتی پدید آمد. قوت گرفتن صوفیه و وارد شدن افکار عرفانی، عمق و وسعت بیشتری به شعر داد.سنایی شعر عرفانی را پایه گذاری کرد. ناصر خسرو قبادیانی با سرودن قصیده های فلسفی و اخلاقی و آمیختن بحث ها و افکار تازه، قصیده را از صورت قصیده مدحی که تا آن دوره معمول بود، بیرون آورد و به آن رنگ دیگری بخشید. خیام قالب رباعی را برای بیان افکار فلسفی خود برگزید، فخرالدین اسعد گرگانی منظومه ویس ورامین را از زبان پهلوی به شعر فارسی در آورد و کار او کمی بعد، سرمشق نظامی گنجوی شد.

غزل از جمله قالب هایی است که در این دوره مورد توجه بسیاری از شاعران قرار گرفت و رونق گرفتن کار متصوفه از اوایل قرن پنجم به بعد یکی از عللی بود که موجب توجه شاعران به غزل شد و این امر مقدمات اعتلای غزل را در قرن هفتم به وجود آورد.در نیمه دوم قرن ششم، ۲ حوزه مهم ادبی در ایران شامل حوزه عراق عجم که جمال الدین محمد بن عبدالرزاق اصفهانی، اثیرالدین اخسیکتی و ظهرالدین فاریابی از جمله شاعران مهم آن محسوب می شوند و حوزه شمال غربی ایران که شاعران آن با شاعران حوزه عراق در ارتباط بودند و در بسیاری از موارد از آن ها تأثیر پذیرفتند به وجود آمد. خاقانی شروانی، نظامی گنجوی و فلکی معروف ترین شاعران این حوزه اند و مجموعه ویژگی های شعری که در این دو حوزه به وجود آمد، به سبک عراقی معروف شد.

حمله مغول در اوایل قرن هفتم و ویرانی ها و پریشانی های حاصل از آن، آثار بسیاری در اوضاع اجتماعی و سیاسی و در نتیجه ادبیات و شعر فارسی به جا گذاشت به گونه ای که از اختصاصات شعر قرن هفتم به بعد، آمیختگی زبان آن با لهجه های نواحی جدید و به خصوص با لغات و اصطلاحات ترکی مغول است که نتیجه حکومت طولانی مدت مغولان در ایران است. بسیاری از شاعران این دوران، شعرهای ملمع به فارسی و ترکی سرودند و گاه به سرودن شعر ترکی دست زدند. در این دوره شعر مدحی بر اثر بر افتادن دربارها و نیز اوضاع نابسامان اجتماعی کمتر سروده شد و شاعران بیشتر به سرودن غزل های عارفانه و منظومه سرایی رو کردند.قرن هفتم و هشتم دوره رواج و اعتلای غزل است. کمال الدین ابوالعطا محمودبن علی کرمانی معروف به خواجو و هم زمان با او شمس الدین محمد بن بهاء الدین حافظ شیرازی درخشان ترین چهره غزل فارسی هستند که در این دوره ظهور کردند.

از اواخر قرن هشتم تا اوایل قرن دهم، علاوه بر تیموریان حکومت های کوچکی مانند ازبکان و ترکمانان قراقویونلو و آق قویونلو در گوشه و کنار ایران به وجود آمد. این دوره از نظر سیاسی به نسبت دوره آرام تری بود و هرات پایتخت تیموریان و هم چنین دربارهای کوچک داخل ایران، مراکزی برای پرورش هنر و ادب شد. از طرف دیگر، زبان و ادبیات فارسی در آسیای صغیر در دربار عثمانیان و در هندوستان در دستگاه پادشاهان بهمنی کشیده شد. با این همه، بر اثر غلبه ترکان و ترک زبانان و دور شدن از مبانی فرهنگی پیشین و آسان گیری کار تعلیم و تعلم شاعران، زبان شعر در این دوران به ضعف و سستی گرایید. از مضمون ها و موضوع های متداول در شعر این دوره، ذکر اوصاف و مناقب و کرامات پیشوایان دین است و بعضی از شاعران، دیوان های جداگانه ای در توحید و ستایش حضرت رسول(ص) و اهل بیت(ع) یا در مرثیه آن ها ترتیب داده اند که همه این ها مقدمه رواج این نوع شعر در زمان صفویان شد. مولانا محمد بن عبدا... کاتبی ترشیزی، سید علی بن نصیر بن هارون معروف به قاسم انوار، سید نعمت ا... ولی کرمانی و نورالدین عبدالرحمن جامی از جمله مهم ترین شاعران این دوره اند.

از آغاز قرن دهم تا میانه قرن دوازدهم شعر فارسی با آن که از توجه و حمایت پادشاهان ایرانی محروم بود اما هم در ایران و هم در کشورهای خارج از ایران، رواجی تمام داشت. پادشاهان عثمانی در آسیای صغیر و پادشاهان دولت بهمنی دکن و شیر شاهیان دهلی و حاکمان مستقل بنگاله، گجرات و کشمیر و هم چنین ازبکان در آسیای میانه، مروجان زبان و شعر فارسی در کشورهای شرقی مجاور ایران بودند. در این دوره بود که شاعران بسیار، به خصوص از شهرها و ولایات هند برخاستند و شاعران بسیاری از ایران به دربارهای هند پناه بردند. از میان اقسام شعر فارسی، غزل در این دوره، بیش از همه مورد استقبال شاعران قرار گرفت و اغلب آن ها، آمیخته ای بود از مضامین مختلف و ناهمگون عاشقانه، عارفانه و حکیمانه.

نفوذ شعر و ادبیات فارسی از قرن دهم به بعد در خارج از ایران، باعث شد که شعر اردو و ترکی، تمامی اختصاصات شعر فارسی این دوره را چه از لحاظ قالب و وزن و چه از جهت خصوصیات لفظی بپذیرد. این تأثیرپذیری تا دوران متأخر هم چنان ادامه داشت. در دوران اخیر، آشنایی شاعران ترک زبان با شعر اروپایی و تأثیر شعر فارسی معاصر، در شعر این دو زبان تحولاتی به وجود آورده است. با سقوط دولت صفویه و بعد از پایان گرفتن آشوب ها و اغتشاش های ناشی از حکومت افشاریه، با تلاش آگاهانه جمعی از شاعران اواخر قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم، در شعر فارسی تحولی به وجود آمد که به نهضت بازگشت ادبی معروف شد و کمی بعد از آن تحت تأثیر نهضت مشروطیت و با هدف خدمت به آن، شعر فارسی وارد مرحله جدیدی شد و به طور کلی رنگ و خصوصیات سنتی خود را از دست داد و هم از لحاظ محتوا و هم شکل ویژگی هایی یافت که تا آن زمان سابقه نداشت.مجموع این ویژگی ها، بخشی از تاریخ شعر فارسی را مشخص می کند که به شعر مشروطیت معروف شده است.

بعد از انقلاب مشروطیت، در بخش مهمی از شعر، به روش های سنتی گذشته بازگشت، اما در آثار چند شاعر از جمله محمد رضا میرزاده عشقی، لطفعلی صورتگر، غلام رضا رشید یاسمی و پروین اعتصامی تمایل برای یافتن راه های تازه ای در شعر آشکار است. در همین اوان آثار نیمایوشیج با هدف مشخص ایجاد تحول اساسی در شعر، به تدریج منتشر شد و کوشش ها و تجربه های او را شاعران جوانی که بعد از شهریور ۱۳۲۰ به عرصه شاعری قدم گذاشتند دنبال کردند و نهضت شعر نو فارسی را به وجود آوردند. در حال حاضر جریان شعر سنتی فارسی هم چنان در کنار شعر نو، به حیات خود ادامه می دهد.