پنجشنبه, ۲۰ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 9 May, 2024
چاروق دوزی در زنجان
چاروق عبارت از پاپوش و پای افزار است که از قدیم الایام مورد استفاده بوده و به اشکال مختلف و تهیه و ساخته میشده و قسمت اعظم ساختمان آن درقدیم از چرم بوده است. در فرهنگ معین تحت عنوان چاروق چنین نوشته شده است« چارق { ترکی = چارغ = چاروق} کفش چرمی که بندها بساق پا پیچیده میشود. پا تا به، پالیک.» در زیر این شرح چاپ شده است.
در اصطلاح محلی به لهجه ترکی چاروق را ( چارخ) تلفظ میکنند. چاروقی که مورد نظر ماست و هم اکنون در زنجان بصورت یک صنعت دستی ظریف ساخته و عرضه میشود با چاروقی که در ادبیات ما از آن نام بردهاند (چارقت دوزم کنم شانه سرت «مولوی») یا در قدیم مورد استفاده بود، بکلی مغایر و کاربرد آن نیز متفاوت است. چارق در گذشته نوعی کفش و پاپاوش بوده که از چرم ساخته میشده و در روستاها بیشتر چوپانان از آن استفاده میکردهاند و اغلب بدون پاشنه بود، با تسمههائی که به ساق پا میپیچیدهاند. درسالهای اخیر نیز در زنجان نوعی از چاروق ساخته میشد که رویه آن از چرم قرمز رنگی بود که دباغهای زنجان با دست عمل میاوردند و کارخانهای نبود. این نوع چاروق بدوت تسمه و بند بوده است با نوک عقابی برگشته و در آن هنگام که بازار کفاشان زنجان رونقی داشت و کفش ماشینی در کار کفش دوزی و کفاشی وقفه ایجاد نکرد. یعنی تا ۲۰ سال پیش، ازاین نوع چاروق ساخه میشد ولی امروز بطور کلی مترک شده و دیگر کسی از آن نو چاروق درست نمیکند.
چاروق ظریف که مورد نظر و موضوع بحث ماست فرم و شکل خاصی دارد با مواد اولیه ویژهای که صرفا برای راه رفتن روی قالی و اطاقهای مفروش ساخته میشود که سابقاً پشت بسته و بدون پاشنه بود ولی چند سالی است که بصورت نعلین و پاشنهدار ساخته میشود و فقط کف آن از چرم و رویه آن به رنگهای مختلف از نخهای ابریشمی و سیم گلابتون بافته و تزئین میشود.
بمنظور بررسی این صنعت ظریف نوپا در تنها کارگاه کوچکی که تولید چاروق میپردازد پای صحبت استاد آزاد علی محمدی مینشینیم. در مورد سابقه چاروق دوزی میگوید:
چاروق دوزی از خیلی قدیم متداول بود و کشاورزان خودشان آن را از چرم خام درست میکردند ولی بعدها چرم پخته بکار گرفته شد، ولی بصورت امروزی شاید کمتر از صد سال است که تولید میشود قبل از همه استاد کاری بود بنام جعفر که در این زمینه کار میکرد.
بعد از او شخصی بنام رضا این کار را دنبال کرد و سپس آقای اصغر خطیبی که استاد من بود در این زمینه فعالیت داشت که تا ۶ سال پیش تنها کارگاه چاروق دوزی زنجان را اداره میکرد و من تنها شاگرد این کارگاه بودم که از ۱۸ سالگی با ایشان همکاری میکردم و بعدها شاگرد دیگری نیز وارد کارگاه شد پس از ۷ سال شاگردی و کار با استاد رموز کار را آموختم و خود کارگاهی مستقل دایر کردم و پنج سالی هست که خودم در این کارگاه فعلا تنهاکارگاه چاروق زنی زنجان است کار میکنم زیر استاد اخیراً کارگاهش را تعطیل کرده و بکار دیگری روی آورده است.
ما قبلاً چاروقها را بصورت پت بسته و بدون پاشنه درست میکردیم و امروزه بصورت دمپائی و پاشنه بلند تهیه میکنیم مگر اینکه کسی سفارش داده، بخواهد بصورت سابق برایش بدوزیم.
الف) ابزار کار:
ابزار کاو وسایل مورد استفاده برای تهیه چاروق بشرح زیر است:
۱) گزن ( اصطلاح محلی گعزن) قطعه فلزیست مثل تیغه کارد بطول ۱۷ تا ۲۰ سانتیمتر و به ضخامت ۱/۵ میلیمتر و پهنای ۳ سانتیمتر که یک سر آن با پیچیدن پارچه بصورت درآمده و سر دیگر آن با زاویهای در حدود ۶۰ درجه بصورت تیغه تیزی درآمده که برای بریدن چرم بکار میرود.
۲) چرمکی وسیلهای فلزی و برای کوبیدن چرم است و حدود ۱۶ سانتیمتر طول داشته ،قطرش در زول آن متفاوت است.
۳) چکش برای میخکوبی و جا کردن قالب در چاروق با شکل مخصوصی نظیر چکش کفاشان(شکل ۳).
۴) قلاب میلهای است فلزی دارای دسته چوبی است و نوک میله بصور قلاب درآمده که برای یافتن رویه چاروق بکار میرود.
۵) درفش میله ای فلزی است دارای دسته چوبی که نوک میله به پهنای ۲ میلیمتر بصورت تیغه درآمده و برای سوراخ کردن چرم بمنظور دوختن و تعیین مسیر سوزن و نخ دوخت بکار میرود.
۶) گازانبر (میخ کش) نظیر گازانبر نجاری با اندازه کوچکتر از آن.
۷) گاز چرم کش که دارای ساختمان ویژهای است که گوشهها و لبههای چرم را با آن محکم کشیده و روی قالب چوبی سوار و با میخ محکم میکنند.
۸) شانه چوبی برای شانه کردن گلهای روی چاروق.
۹) قیچی معمولی برای بریدن آستری و نخ و مقوا و غیره.
۱۰) سنگ چاقو تیز کنی باصطلاح محلی بلر برای تیز کردن گزن یا نوک درفش.
۱۱) قالب چوبی به اندازههای مختلف.
ب) مواد اولیه مورد نیاز:
مواد اولیه لازم برای تهیه و ساختن چاروق دو دسته است اول موادیکه درساختمان کف و تخت و پاشنه چاروق بکار میرود دوم موادیکه درساختمان رویه مورد مصرف دارد.
▪ اول : مواد مصرف در کف و پاشنه
۱) چرم چرمی که برای ساختن چاروق بکار میرود، توسط دباغیهای خود زنجان تهیه میشود- چرم کارخانهای بدرد این کار نمیخورد- این چرم صرفاً از پوست گاو تهیه میشود و اغلب برنگ قرمز آماده و عرضه میگردد. در ساختمان چاروقهای سابق تمام کف و و رویه از چرم بود ولی امروزه فقط کف و پاشنه را چرم تشکیل میدهد و رویه از نخهای الوان ابرایشمی است بشرحی که ذکر خواهند شد.
۲) مقوا: مقوای مورد مصرف همان مقوای معمولی است که برای ساختن جعبههای کفش وشیرینی و غیره بکار میرود و آنرا بکار میبرند و آنرا برای صاف بودن داخل چاروق و کف آن بکار میبرند که روی آن با پارچه مخملی پوشیده میشود.
۳) فنر آهنی ( فلزی) بین پاشنه و پنجه چاروق بکار میرود برای جلوگیری از خم شدن و تا خوردن کفو تخت چاروق (بین مقواو چرم).
۴) چوب: برای تهیه پاشنه از چوب استفاده میشود بدین ترتریب که چوب را بصورت پاشنه بارتفاع ۳ تا ۴ سانتیمتر و بابعاد مختلف بسته به اندازه و شماره چاروق، که قبلاً توسط نجارها ساخته شده است، خریداری و درساختمان چاروق بکار میبرند.
۵) پارچه مخمل: باری آستر چاروق و پوشش رویه پاشنه چوبی.
۶) میخ: باری اتصال کف چاروق به پاشنه و محکم کردن آستری بر روی پاشنه و اتصال چرم زیر پاشنه چوبی از میخهای چهار گوش زیر (میخ سایه) استفاده میشود.
▪ دوم : مواد مورد مصرف در رویه چاروق:
۱) زیگزال زری دار: نوار باریکی است بصورت زیگزال که در تبریز بافتهو تهیه میشود و به دو رنگ زرد ( طلائی) وسفید ( نقرهای) درچاروق دوزی بکار میرود. در اطزراف رویه چاروق دو یا سه ردیف از این نوار با نخ به قسمت چرمی دوخته میشود و داخل پاشنه نیز به وسیله زیگزال زینت داده میشود.
۲) سیم گلابتون: جنس همان سیم گلابتونی که در کارهای زری دوزی مشهد یا گلدوزی بمنظور تهیه سجاده و جانمازی و رومیزی و غیره بکار میرود در رویه چاروق استفاهد میشود. سیم گلابتون از پاکستان وارد میشود و چاروق دوزها از تهران خریداری میکنند با خامتهای متفاوت و رنگهای سفید (نقرهای) و زرد (طلائی) سیم گلابتون اکثراً بصورت مخلوط و تابیده شده با نخ ابریشم باری بافتن رویه چاروق بکار میرود.
۳) نخ ابریشم: نخ ابریشم برنگهای مختلف سفید، زرد، قرمز، مشکی، آبی، و سبز بکار گرفته میشود که برای یافتن رویه چاروق که به تنهائی و یا مخلوط و تایید شده با سیم گلابتون مصرف میشود.
۴) نخ دوخت: نخ قرقره معمولی که د ویا سه لایه بهم تابیده شده و برای دوختن زیگزال به قسمت چرمی رویه بکار میرود.
۵) نخ تابیده (اطلاح محلی ارش Arech) به قطر یک میلیمتر برای دوختن و جمع کردن ازاطراف چرم کف چاروق بشرحی که خواهد آمد.
ج) طرز تهیه و دوخت چاروق:
برای ساختن چاروق مراحل مختلفی وجود دارد به ترتیب زیر:
۱) قبلاً یک ورق چرم بزرگ را به اندازهای مختلف که مورد نظر است مطابق شکل ۹ که نظیر شکل کف یا اطوری معمولی است و بریده و آنها را در ظرفی پر از آب خیس میکنند تا برای دوختن و قالب کشیدن نرمتر و آسانتر باشد.
۲) سپس هر یک از چرمهای خیس شده را از طول تا کرده و تقریبا از وسط کناره بوسیله درفش سوراخ میکنند تا هنگما دوختن اطراف چاروق قرینه و یک اندازه باشد.
۳) پس از این مرحله از یک سوراخ کناره با نخهای تابیده (ارش) شروع بکوک زدن میکنند تا بسوراخ قرینه برسند بطوریکه اولاً نخ از وسط ضخامت چرم عبور کند. بعبارت دیگر پس از دوخته شدن از کف چاروق، نمایان نبوده و دیده نمیشود. ثانیاً نخ را کمی میکشند تا اطراف چرم مثل سر یک کیسه یا لیفه قدری جمع شود و سپس برای صرفه جویی در مصرف چرم تکه کوچکی از چرم بشکل مربع به قسمت پاشنه دوخته میشود.
۴) پس از اینکه چرم با ین صورت درآمد آنرا به قالب چوبی میکشند و بعداً اطراف چرم یعنی قسمتهای کوک شده را با گاز چرم کش گرفته و محکم میکشند و با میخ بر روی اقلب چوبی محکم میکنند، چرم در این مرحله هنوز خیس است ولی وقتی بقالب کشیده شد و میماند تا خشک شود و شکل اصلی را بخود بگیرد.
۵) پس از خشک شدن چرم فنر- گذاری پاشنه شروع شده و از قالب خارج میشود.
۶) پس از خارج شدن از قالبمقوای کف چاروق چسبانده میشود و زیگزال اطراف چاروق (یک یا دو ردیف) دوخته شده و سپس مخمل داخل چاروق به صورت آستر چسبانیده میشود.
۷) پس از این مرحله پاشنه نیز بوسیله میخ به قسمت چرمی محکم شده ولی قبلاً بدنه پاشنه چوبی با پارچه مخملی پوشیده میشود (بوسیله چسب میچسبانند)
۸) پس از کشیده شدن آستر مجددا چاروق نیمه تمام به قالب چوبی کشیده میشود و برای یافتن رویه آماده میگردد.
۹) برای یافتن رویه قبلاً رشته نخی از نوک چاروق به قسمت کب قالبی چوبی بنام نخ شیرازه کشیده میشود که دو لایه است و درقسمت B سرنخهای شیرازه با میخ بر کعب قالب چوبی نشسته و محکم میشود.
۱۰) رویه چاروق را رشته نخهای بافته شده بصورت خطوط موازی و عمود بر شیرازه بفواصل ۵/۱ تا ۲ میلیمتر تشکیل میدهد ولی در بافتن رویه از یک رنگ نخ استفاده نمیشود بلکه این رشته نخهای موازی که در چاروقهای نمره بزرگ به ۲۸ تا ۳۰ ردیف موازی میرسد حداقل از چهار رنگ تشکیل میشود که بصورت چهار یا پنج ردیف متوالی ازیک رنگ را شامل میشود و هر یک از این رشتهها با قلاب یا بصورت زنجیرهای بافته میشود و یا از نخ تابیده شده با سیم گلابتون نخ کشی میشود بدین ترتریب که یک سر نخ یا زنجیره به یک لبه چرم محکم شده و در وسط به نخ شیرازه محکم میگردد و با همان طول به لبه قرینه چرم متصل میود.
۱۱) پس از تمام شدن رویه، اطراف نخ شیرازه بصورت قرینه سه ردیف قلاب دوزی میشود و به ترتیبی که جمعاً عرض قسمت بافته شده به حدود یک سانتیمتر میرسد و نخ شیرازه پوشیده شده و دیده نمیشود. ردیف اول و دوم بوسیله نخ ابریشم و ردیف سوم یا کنارهای شیرازه بوسیله سیم گلابتون بافته شده و سر این سه ردیف نخ از دو طرف بخود چرم محکم میشود.
۱۲) پس از پایان کار رویه و شیرازه، دهنه چاروق بنام پردهبند بافته میشود که آنهم عبارت از چهار ردیف نخ موازی است از جنس نخ تابیده (ارش) که در وسط به شیرازه محکم میشود و سپس روی این چهار ردیف توسط نخهای ابریشمی به رنگهای مختلف بافته میشود بنحوی که عرض پردهبند نیز به یک سانتیمتر میرسد.
۱۳) ردیف آخری زیگزال به محل اتصال مخمل توئی و کناره چرم دوخته میشود.
۱۴) آخرین مرحله ساختن گلهای رویه چاروق است. هر لنگه چاروق داری دو گل منگوله شکل اسیت که باصطلاح محلی (قوتاژلاGottaz) نامیده میشود یک گل در نوک پنجه و گل دبگر در محل تلاقی شیرازه و پردهبند تعبیه میشود و طرز ساخت آنها متفاوت است بدین معنی که گل نوک پنجه بطور جداگانه از طریق جمع کردن چند رشته نخ ابریشم که مثل جاروی کوچکی بسته میشود ساخته میشود و با قیچی یکدست شده و سپس با شانه چوبی شانه میشود تا پرزها از هم باز شده و بصورت منگوله درآید ولی گل روی پردهبند از جمع شدن سرنخهای پردهبند و شیرازه فراهم میاید و سپس از طریق شانه زدن بصورت گل درمیآید بدیت ترتیب گل نوک پنجه بعد ازبافته شدن رویه نوک پنجه دوخته میشود و یک رنگ است ولی گل رویه پردهبند که دو رنگ است در جای خود محکم بوده و بعداً تعبیه میشود.
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
pameranian.com
پیچ و مهره پارس سهند
تعمیر جک پارکینگ
خرید بلیط هواپیما
ایران انتخابات سیدابراهیم رئیسی دولت سیزدهم مجلس شورای اسلامی انتخابات مجلس رافائل گروسی رئیس جمهور سید ابراهیم رئیسی رهبر انقلاب حجاب مجلس
قتل تهران سلامت هواشناسی وزارت بهداشت شهرداری تهران پلیس بارش باران آموزش و پرورش سیل فضای مجازی قوه قضاییه
گاز دولت بانک مرکزی خودرو قیمت دلار مالیات قیمت طلا قیمت خودرو مسکن ایران خودرو حقوق بازنشستگان بازار خودرو
نمایشگاه کتاب نمایشگاه کتاب تهران تلویزیون کتاب محمدمهدی اسماعیلی سینمای ایران سریال دفاع مقدس سینما تئاتر موسیقی رسانه ملی
هواپیما دانشجویان دانش بنیان اینوتکس
رژیم صهیونیستی غزه اسرائیل فلسطین جنگ غزه آمریکا رفح حماس روسیه حمله به رفح نوار غزه ترکیه
رئال مادرید فوتبال لیگ قهرمانان اروپا استقلال پرسپولیس بایرن مونیخ لیگ برتر بازی باشگاه استقلال لیگ برتر ایران ذوب آهن نساجی
تبلیغات اینترنت اپل سامسونگ ناسا گوگل آب مایکروسافت نوآوری
سرطان هندوانه کنسرو بیماران خاص آسم سنگ کلیه بیمه سبزیجات اعتماد به نفس