استاد استادان ادبیات فارسی

تاریخ ادبیات نویسی در ایران و نگاهی به کتاب «تقریرات استاد بدیع الزمان فروزانفر»

مدتی پیش دکتر دبیرسیاقی خبر انتشار کتاب تقریرات دکتر فروزانفر را داده بود. این کتاب به تازگی از طرف انتشارات خجسته چاپ شده است.

تقریرات فروزانفر شامل تدریس تاریخ ادبیات فارسی او در دانشگاه تهران است. این کتاب از ۳ جهت قابل اهمیت و بررسی است؛ اول اینکه تاریخ ادبیات ایران به زبان کسی گفته شده است که استاد بسیاری از استادان ادبیات فارسی امروز است. استادان بزرگی مثل دکتر عبدالحسین زرین کوب، دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، دکتر ذبیح الله صفا، دکتر سید محمد دبیرسیاقی، دکتر محمدجعفر محجوب، دکتر سیمین دانشور، دکتر جلیل تجلیل، دکتر محمدامین ریاحی، دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن، دکتر حسینعلی هروی و دکتر سیدجعفر شهیدی. برای همین می‌تواند پاسخ خوبی به این سوال بدهد که چه اتفاقی در آن برهه از کلاس‌های دانشگاه تهران روی داده که چنین بزرگانی از دل آن بیرون آمده‌اند. دوم اینکه کتاب از نظر تاریخ نگاری ادبیات، کاری ارزشمند است و در آن مباحثی مطرح شده است که دور از هر تکلف بوده و خواننده معمولی و علاقه مند ادبیات می‌تواند از آن بهره ببرد و سوم اینکه این کتاب را می‌توان به نوعی تاریخ شفاهی محسوب کرد، چرا که مطالب درج شده در آن توسط دکتر محمد دبیرسیاقی، تند‌نویسی شده و حالا بعد از چند دهه منتشر می‌شود. نثر این کتاب از نظر زبانی خیلی ساده‌تر از نثر کتاب‌های فروزانفر است و دکتر دبیرسیاقی با پانویس‌ها و ویرایش خوب، متنی پاکیزه و خوشخوان فراهم آورده است.

● کمبود تاریخ ادبیات‌نویسی در ایران

قبل از اینکه نگاهی به کتاب بیندازیم ذکر یک مقدمه در مورد تاریخ ادبیات‌نویسی در ایران ضروری است. کتاب‌های تاریخ ادبیات در ایران پیشینه چندانی ندارد. وقتی بخواهیم پیشینه این علم را به معنای نوین بررسی کنیم، به کتاب تاریخ ادبیات فارسی محمدحسن خان‌فروغی (ذکاءالملک) برمی‌خوریم. این کتاب برای تدریس در مدرسه سیاسی سابق تألیف شده بود و بعد از فوت نویسنده در سال ۱۳۳۵ در تهران چاپ شد.

نوشتن تاریخ ادبیات فارسی برای تدریس در مدرسه‌ها و دانشسراها بعدها دنبال شد که می‌توان از آثار صادق رضازاده شفق، بدیع‌الزمان فروزانفر و جلال‌الدین همایی یاد کرد. اما تا پیش از این کتاب‌های تاریخ ادبیات بیشتر در تذکره‌های شاعران نقل می‌شد که ظاهراً اولین آنها در لباب الالباب سدیدالدین عوفی است که ۵۲۹ اثر تذکره‌ای و تاریخ ادبیاتی را ذکر کرده است.

این کتاب به شرح حال شاعران نامدار ایرانی و نقد آثار آنان می‌پردازد. نقدهای این کتاب اغلب مبهم است و همه نویسندگان و شاعران ایرانی را تحسین می‌کند. لباب‌الالباب به دو جلد قابل بخش است؛ جلد اول درباره سخنوران بزرگ و جلد دوم زندگینامه تمام سخنورانی که عوفی توانسته از دوره طاهریان تا زمان خوارزمشاهیان آثاری از آنها بیابد. عوفی این کتاب را پس از نقل مکان به هندوستان در آنجا و به نام یکی از وزیران هند نوشت.

این کتاب همچنان مورد توجه تذکره‌نویسان بوده و تذکره مجمع‌الفصحاء نیز بر پایه آن تألیف شده است. دکتر محمد جعفر یاحقی در مقاله‌ای که در آن به پیشینه تاریخ ادبیات‌نویسی اشاره و بر کتاب «تاریخ ادبیات ایران» نوشته ذبیح‌الله صفا تأکید کرده، می‌نویسد: «نخستین آثار تحقیقی و تحلیلی درباره تاریخ ادبیات فارسی را خاورشناسان سده نوزدهم تألیف کرده‌اند که از آن جمله می‌توان این کتاب‌ها را نام برد:

▪ تاریخ ادبیات فارسی هرمان اته آلمانی (۱۹۱۷ـ۱۸۴۲) که صادق رضازاده شفق آن را به فارسی ترجمه کرده است. (تهران ۱۳۳۷ ش)

▪ «تاریخ شعر فارسی» به زبان ایتالیایی، تألیف ایتالوپیتزی که در سال ۱۸۹۴ میلادی در ایتالیا منتشر شد.

«تاریخ ادبی ایران» تألیف ادوارد براون است که پس از او پاول هرن کتاب مختصری را در سال ۱۹۰۹ درباره تاریخ ادبیات فارسی به آلمانی تألیف کرد.

از دیگر کارهای غیرایرانیان در این زمینه به آثار یان ریپکا اهل چکسلواکی، برتلس و براگنیسکی روسی و باوزانی ایتالیایی و شبلی نعمانی از شبه‌قاره هند باید اشاره کرد. در ایران نگارش تاریخ ادبیات فارسی به شیوه متداول در اروپا و به‌صورت تحقیقی و مبسوط را در واقع ذبیح‌اللّه صفا، استاد دانشگاه تهران، آغاز کرد.

کتاب او ۵ جلد دارد و با آنکه ظرف مدتی بیش از چهل سال فراهم آمده، از طرحی تقریباً واحد پیروی کرده است. مولف در هر جلد پیش از ذکر سرگذشت شاعران و نویسندگان هر دوره و نمونه آثار آنان، برای آشنا شدن خواننده با اوضاع و احوال آن دوره، فصولی را به اوضاع سیاسی و اجتماعی، وضع علوم و دانش‌ها و همچنین مباحث عمده دینی و کلامی هر دوره اختصاص داده و پس از پرداختن به وضع کلی ادبیات و علوم ادبی، در دو بخش جداگانه به معرفی شاعران و نویسندگان نامدار هر دوره و بحث از زندگانی و آثار و افکار و نمونه اشعار و نوشته‌های آنان پرداخته است.

وجود این فصل‌های بنیادین تا حد زیادی خواننده را برای فهم اشعار و اندیشه و سبک شاعری و نویسندگی صاحبان ترجمه آماده می‌کند. با این توضیح به خوبی می‌توانیم متوجه شویم که ما ایرانی‌ها در علم تاریخ ادبیات‌نویسی ملت پرکاری نیستیم و نسبت به دیگر مقوله‌های ادبی اهمیت کمتری برای آن قایل هستیم. اما در مورد دکتر بدیع‌الزمان فروزانفر و کتاب تقریرات او.

● تقریرات یک استاد تمام عیار

استاد فروزانفر، سال‌ها ریاست دانشکده الهیات را داشت. او در کار تحقیق، روشی نو داشت و تحقیق را از راهی علمی و تازه شروع می‏کرد. فروزانفر چنان دقیق بود که منتقدان معاصر، دقت زیاد او را به وسواس تعبیر می‏کردند.

نثر شیرین و متین او نمونه‏ای از نثر فصیح و استوار معاصر شمرده می‏شود. به گواه اغلب شاگردانش دانش گسترده و مبتنی بر ابتکار و دوری کردن از ابتذال و تکرار مطالب کهنه، و نیروی حافظه شگفت‏انگیزش بود که می‏توانست دانش گسترده‌اش را با آن عرضه کند. او عربی را با لغات فصیح بیان می‏کرد ولی کلامش را چنان با شعر و مثال و حکایت می‏آراست که برای بسیاری از ادیبان عرب نیز سخن گفتنش جالب و زیبا بود.

کسانی که در کلاس‌های او حاضر می‌شدند از شیرینی کلام او بهره می‌بردند. استاد بدیع‌الزمان فروزانفر، شارح بزرگ مثنوی، آگاهی کم‏نظیری در تصوف اسلامی داشت و آشنایی واقعی به ادبیات فارسی بود. او نگارش شرح مثنوی شریف را بعد از حدود چهل سال آغاز کرد که به گشت و گذار در متن مثنوی و نوشتن سرگذشت مولانا و رسیدگی به متون فارسی و عربی و چاپ برخی از متون تصوف گذرانده بود اما عمرش کفاف نداد و سه جلد آن بیشتر چاپ نشد.

بدیع‌الزمان فروزانفر در طول چهل سال تلاش علمی و پژوهشی، علاوه بر تدریس، آثار بسیار ارزشمندی به وجود آورده است. شرح حال مولوی، تصحیح غزلیات شمس، معارف بهاء ولد، معارف محقق ترمذی، مقالات اوحدالدین کرمانی، شرح و تحلیل آثار عطار، شرح مثنوی شریف و تصحیح و ترجمه رساله قشیریه، نمونه‏هایی از این آثار است. همچنین سخن سخنوران، تاریخ ادبیات ایران، فرهنگ تازی به پارسی و ترجمه حی بن یقظان ابن طفیل از دیگر آثار برجای مانده از این استاد به شمار می‏آید.

● تند‌نویسی به روش استاد دبیرسیاقی

تقریرات فروزانفر در فاصله ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۲ درباره تاریخ ادبیات ایران در دانشگاه تهران تدریس شده است و از نظر زمانی سال‌های دوم و سوم شعبه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران را شامل می‌شود. دکتر سیدمحمد دبیرسیاقی در پیشگفتار کتاب نوشته است: این تقریرات را که نگارنده در ساعاتی که تدریس می‌شد تندنویسی و سپس با آنچه همکلاس دانشمندم مرحوم دکتر گلشن ابراهیمی تندنویسی کرده بود مقابله و شب‌هنگام پاکنویس کرده بودم، بیش از ۶۰ سال چون یادگاری عزیز و مرجعی پرسود همراه تقریرات دیگر استادان خود محفوظ داشته بودم.

گردآورنده در ادامه به استادان شعبه ادبیات و زبان فارسی در آن دوران نظیر احمد بهمنیار، عباس اقبال‌آشتیانی، سیدکاظم عصار، علی‌اکبر سیاسی، لطفعلی صورتگر، محمدباقر هوشیار، محمد معین، میرزا علی‌اصغر خان حکمت و... اشاره می‌کند و می‌گوید: «به تصدیق همه دانشجویان دوره‌های قبل و بعد از ما، درس استاد فروزانفر برای دانشجویان سودمندی دیگر داشت، مجلس درس‌شان گرم‌تر و منظم‌تر بود. موید آن همین تقریرات است که ملاحظه می‌فرمائید چگونه منسجم و مستند و دور از خشکی و یکنواختی و آکنده از نکات ظریف و دقیق است.» تعریف ادبیات، تقسیم ادوار تاریخ ادبیات، مباحث فقهی و عرفانی، حدوث علوم کلام و توجه مسلمین به علوم عقلی و فلسفه، تصوف، تاریخ ایران، تحلیل ادبیات با اطلاع بر مجاری حوادث و اوضاع سیاسی و مذهبی، اخوان الصفا و... از جمله مباحث طرح شده در کتاب است.

یکی از خصوصیات خوب این کتاب درج فهرست نام‌های کسان و جای‌ها و نسبت‌ها و کتاب‌هاست که مطالعه و جست و جو را در آن آسان کرده و در واقع جای خالی فهرست را پر کرده است. این فهرست مفصل ۳۱ صفحه از کتاب را شامل می‌شود و به ترتیب الفبا تنظیم شده است. در ادامه بخشی از نثر این کتاب را می‌خوانیم که نمونه شیوایی سخن و دقت فروزانفر در آن به خوبی مشخص است.

● مقایسه بین سنایی و عطار

باید ملتفت باشید که این چند مثنوی که از خواجه سنایی دیده شده است، یعنی: عقل‌نامه، حدیقه‌الحقیقه، کارنامه بلخ، طریق‌التحقیق، سیرالعباد و عشقنامه، جمله به یک وزن است که عبارت از بحر خفیف «فاعلاتن مفاعلن فعلن» می‌باشد ولی شیخ عطار به وزن‌های مختلف مثنوی ساخته است، مثلا مصیبت‌نامه و منطق‌الطیر بر وزن بحر رمل است و الهی‌نامه و اسرارنامه به بحر هزج است یعنی عطار در مثنوی‌های خود، تفنن وزنی داشته است.

علاوه بر این، سنایی اولا متوجه بیان قضایای حکمی و عرفانی است و گاه‌گاه آنها را به‌وسیله قصه و حکایت توضیح می‌دهد. برخلاف شیخ عطار که این مقصودش در ضمن قصه‌گویی مندرج است. پس در‌واقع شیخ عطار قصص متفرقی را به نظم می‌آورد ولی منظورش از این قصص، توضیح مسائل عرفانی است، یعنی بیشتر جنبه قصه‌گویی و مَثَل در عطار محسوس است که در سنایی به‌صورت کلی دیده می‌شود. علاوه بر اینها، سنایی غالبا مانند آدمی حکیم، مطالب را به‌طور قطع و به‌صورت صریح و کلی بیان می‌کند و به‌صراحت می‌گوید، یعنی در بیان او، طرز حکیمان واضح‌تر است.

برخلاف شیخ عطار که جنبه اخلاقی مطالبش بیشتر از لحاظ جزئی دیده می‌شود. شیخ عطار بسیار کم از مسائل مربوط به صفات خدایی و عقیده راجع به معراج یا جسمانیت حق که مسائل علمی و فلسفی است، بحث می‌کند. جنبه کلیاتش خیلی کم است ولی سنایی در این کلیات زیاد بحث می‌کند. زبان شیخ عطار از لحاظ سهولت به افکار مذهبی نزدیک است و به ساده‌گویی قرین می‌باشد، برخلاف سنایی که به جزالت و فخامت الفاظ نزدیک‌تر است.

سنایی مانند این است که معلومات خود را نمایش می‌دهد ولی شیخ عطار مخفی می‌کند. تاثیر سنایی رقی است ولی عمیق نمی‌باشد، در صورتی که تاثیر عطار تدریجی است. انسان وقتی حدیقه می‌خواند، عظمتی در او می‌بیند ولی در عطار محبتی مشاهده می‌کند و به‌تدریج این علاقه بیشتر می‌شود. هیبت سنایی بیشتر است و به‌عبارت دیگر شخص ممکن است سنایی را رها کند ولی چون با عطار انس یافت، رهایش نمی‌تواند ساخت. به‌خصوص مثنویات عطار که میان عرفا از جهت حسن تاثیر مَثَل بوده و آنها را «تازیانه سلوک» می‌گفته‌اند زیرا سخنی بی‌پیرایه است و در عین فصاحت بی‌تکلف و بدون صنعت، عبارتی است که نرم‌نرم راه می‌پیماید.

در میان مثنویات عطار، مصیبت‌نامه و منطق‌الطیر او به‌خصوص بی‌بدل است و تاثیر بدیع و خوب دارد. سخن‌گفتن مرغان در طلب حقیقت و دانستن اینکه حق خود هستند، چیزی است که در زبان فارسی نظیر ندارد، یعنی قوه تمثیل شیخ عطار در فارسی زیاد است. از اختصاصات سنایی کلیت و قوت فکر و در عطار حسن تاثیر و قوه تقریر می‌باشد.

● تقریرات استاد بدیع‌الزمان فروزانفر

▪ در شعبه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران (۱۳۲۰ تا ۱۳۲۲)

▪ تندنویسی و مقدمه و حواشی و فهارس از دکتر سیدمحمد دبیرسیاقی

▪ انتشارات خجسته، ۱۵۰۰ نسخه، ۴۵۲ صفحه، ۸هزار تومان

ابوالفضل حیدردوست