داغی که ریشه کن می شود

خوشبختانه ۹۴ درصد مردم نسبت به بیماری جذام مقاومند

چند نسل پیش از ما جذام را نه یک بیماری بلکه نفرین خدایان می‌دانستند. اکنون این بیماری دیگر به هولناکی گذشته نیست ؛ درمان می‌شود و طول درمان آن از ۱۵ سال در ۵۰ سال گذشته به ۴۵ تا ۱۸۰ روز کاهش یافته است اما آسیب اجتماعی این بیماری هنوز هم ادامه دارد.

جذام یک بیماری مزمن عفونی است که توسط یک نوع باکتری ایجاد می‌شود. علائم بیماری جذام بسیار دیر ظاهر می‌شود. از روزی که میکروب وارد بدن می‌‌شود تا ظهور علائم بالینی، ۳ تا ۵ سال طول می‌‌کشد. این بیماری بیشتر پوست، اعصاب محیطی، مخاط دستگاه تنفسی فوقانی و چشم‌ها را گرفتار می‌کند، ولی به تدریج اعضای دیگر نیز گرفتار می‌شوند عامل این بیماری روی اعصاب حسی پوست اثر می‌گذارد و آنها را مختل می‌سازد و در نتیجه نقاط انتهایی بدن بیمار مانند دست‌ها و پاها بی‌حس شده و همین عامل موجب می‌شود که بیمار در سوختن یا بریدن‌های مکرر احساس درد نکند و این امر منجر به ایجاد ضایعات دائمی می‌شود. در ادامه روند بیماری، عفونت به زخم‌ها افزوده و گاهی حتی نیاز به قطع عضو احساس می‌شود این در حالی است که چشم‌ها و مخاط بینی از دیگر نقاط در معرض خطر هستند.

هرچند عامل بیماری جذام سال ۱۸۷۳ توسط هانس کشف شد، اما ۷۰ سال طول کشید تا در سال ۱۹۴۰ با کشف داروی داپسون یک موفقیت در کنترل بیماری به دست آمد ولی به تدریج مقاومت در مقابل این دارو ایجاد و کنترل بیماری کند شد. حدود ۴۰ سال بعد یعنی سال ۱۹۸۱ با پیدایش رژیم‌های چند دارویی کنترل جذام که تا آن زمان غیرممکن می‌نمود به واقعیت پیوست و این بیماری رو به کاهش گذاشت.

● جذام در ایران و جهان

بیشترین شیوع جذام مربوط به آسیا، آفریقا، تا حدودی آمریکای مرکزی، جنوبی و اقیانوسیه است. ۳ کشور هند، برزیل و اندونزی راس جذام بومی نامیده می‌شوند. این کشورها حدود ۸۵ درصد موارد تشخیص داده شده جذام را دارا هستند.

سال ۱۹۸۲ حدود ۱۱ میلیون بیمار جذامی در دنیا زندگی می‌کردند که ۵۰ درصد از آنان در هندوستان، برزیل، نپال، پاکستان، برمه، سودان و برخی از کشورهای آفریقایی دیگر سکونت داشتند. آمار مبتلایان جدید در سال ۲۰۰۲، ۶۲۰ هزار و ۶۳۸ نفر و سال ۲۰۰۸، ۲۴۹ هزار و ۷ نفر بود. این به آن معناست که تعداد جذامیان با اجرای برنامه مبارزه با جذام و کشف داروهای جدید بشدت کاهش یافته است.

بر اساس اعلام سازمان بهداشت جهانی، سال ۲۰۱۰ بیش از ۲۱۰ هزار نفر در سراسر جهان به بیماری جزام مبتلا شدند و هم‌اکنون حدود ۳ میلیون نفر مبتلا به این بیماری وجود دارد. نرخ ابتلا به این بیماری در مناطق مختلف جهان فرق می‌کند. به عنوان مثال در برزیل در ازای هر ۱۰ هزار نفر، ۲ نفر است، اما میزان ابتلا به همین بیماری در برخی مناطق آفریقا و آسیا بیشتر است. سال ۱۳۵۷ در ایران ۱۵ هزار و ۵۰۰ مورد ابتلا به بیماری جذام ثبت شده بود. البته پیش‌بینی می‌شد که تعداد جذامیان ۵۰ هزار نفر باشند و تعداد قابل توجهی از آنها تشخیص داده نشده بودند.

با راه‌اندازی نظام مراقبتی بهداشتی کشور خوشبختانه میزان بروز جذام کاهش یافته است. در سال ۷۰ میزان موارد کشف شده جذام ۱۹۱ مورد بوده است، اما با گسترش بیشتر نظام مراقبتی میزان موارد کشف و شناسایی شده نه‌تنها افزایش نیافت، بلکه با روند رو به کاهش به ۹۳ مورد در سال ۸۳، حدود ۸۹ مورد ‌در سال ۸۴، ۷۱ مورد در سال ۸۵، ۳۷ مورد در سال ۸۶ (لازم به ذکر است که از ۳۷ مورد جذام کشف و شناسایی شده در سال ۸۶، ۳۳ مورد ایرانی و ۴ مورد غیرایرانی بوده است).‌

میزان شیوع جذام در سال ۱۳۸۷ برابر ۰۱/۰ در ۱۰۰۰۰ و تعداد موارد تحت درمان در همان سال ۵۵ نفر بوده است. میزان کشف موارد این بیماری در سال ۱۳۸۷ نیز برابر ۰۴/۰ در ۱۰۰۰۰۰ اعلام شده است. به عبارتی تعداد موارد جدید در سال ۱۳۸۷ چیزی در حدود ۳۲ نفر بوده است.

بیماران مبتلا به این بیماری که جدید کشف شده‌اند فقط در ۹ درصد موارد سابقه تماس با بیماری جذامی را ذکر می‌کنند که این، احتمالا به دلیل پنهان کردن بیماری توسط فرد مبتلا از دیگران است. متاسفانه ۳۹ درصد بیماران هنگام تشخیص دچار معلولیت پیشرفته بودند و فقط ۱۶ درصد هنگام تشخیص، معلولیت نداشتند و ۴۵ درصد نیز معلولیت متوسط داشته‌اند. این آمارها نشان‌دهنده تاخیر در تشخیص مبتلایان است.

تعداد این بیماران در ایران در حال حاضر به دوصدم در ۱۰ هزار نفر رسیده است. به این ترتیب تعداد جذامیان ایران کمتر از ۲۰۰ نفر است. جذام در گذشته در استان‌های غربی و شمالی کشور و استان خراسان شایع‌تر از نقاط دیگر کشور بود. در حال حاضر با وجود اندک بودن تعداد مبتلایان به جذام در ایران، جمعیت این بیماران در قزوین، زنجان و خراسان یک‌صدم در۱۰ هزار نفر است.

گفته می‌شود اگر مهاجران غیرقانونی مبتلا به جذام به ایران وارد نمی‌شدند، به احتمال زیاد تاکنون این بیماری در کشورمان ریشه‌کن شده بود.

● سرایت آسان نیست

باور عموم مردم جذام را یک بیماری بشدت مسری می‌داند که از راه پوست منتقل می‌شود، اما واقعیت چیز دیگری است. دانشمندان بر این باورند که علاوه بر تماس‌های طولانی مدت برخی عوامل ژنتیکی نیز در سرایت بیماری از فرد به فرد موثر است.

نکته: باور عموم مردم جذام را یک بیماری بشدت مسری می‌داند که از راه پوست منتقل می‌شود، اما واقعیت چیز دیگری است. دانشمندان بر این باورند که علاوه بر تماس‌های طولانی‌مدت برخی عوامل ژنتیکی نیز در سرایت بیماری از فرد به فرد موثر است.

خوشبختانه بیش از ۹۴ درصد مردم به جذام مقاومند و به آن مبتلا نمی‌شوند و فقط تعداد کمی از مردم به آن مبتلا می‌شوند.

جذام تنها در صورت ارتباطات نزدیک و طولانی‌مدت در یک محیط سربسته با فرد بیماری که تحت درمان نباشد، انتقال می‌یابد و راه‌های انتقال آن از طریق عطسه یا سرفه در فضای محدود است و از طریق آمیزشی و از مادر به جنین در دوره بارداری منتقل نمی‌شود.

جذام دارای دوره نهفتگی بسیار طولانی است که می‌تواند چند سال به طول انجامد چون دوره نهفتگی بیماری طولانی است، راه اصلی ورود عامل بیماری جذام به بدن مشخص نیست ولی محتمل‌ترین راه،انتقال از طریق دستگاه تنفسی یا پوست است.

● روزی برای جذام

شاید امروزه جذام برای ما بیماری مهمی محسوب نشود، اما نیم قرن‌پیش‌جذام آنقدر موضوع مهمی محسوب می‌شد که ‌رائول فولبریو فرانسوی آخرین یکشنبه‌ ماه ژانویه هر سال را، روز جهانی ‌کمک ‌به ‌بیماران ‌جذامی‌ نامید. در آن‌ زمان‌در سراسر جهان‌، تقریبا ۱۵ میلیون‌ نفر به ‌این‌ بیماری ‌مبتلا بودند. سازمان بهداشت جهانی نیز ۲۸ ژانویه (۸ بهمن ماه) را روز جهانی مبارزه با جذام نامگذاری کرد. در سایه مبارزه پیگیر با این بیماری، امروزه، آمار جذامیان جهان به ۲ میلیون نفر کاهش یافته،‌ اما هنوز این بیماری ریشه‌کن ‌نشده ‌است‌. سیمای اجتماعی جذام طی دهه‌های اخیر تغییر کرده است به طوری که بیماران به طور فزاینده‌ای در سرویس‌های خدمات بهداشت عمومی تحت درمان قرار می‌گیرند. دیگر جذام خوره وحشتناک سابق نیست ولی با وجود این آنقدر مهم است که هنوز هم روز مبارزه با جذام برگزار می‌شود تا به این بهانه در تمام دنیا آموزش‌هایی از طریق رسانه‌های گروهی به مردم داده شود تا آنها با آگاهی علمی از این بیماری چنانچه علائمی از آن را در خود مشاهده کردند به پزشک مراجعه کنند و با تشخیص و درمان زودرس مانع از ابتلای افراد سالم جامعه به این بیماری شوند.

● به سوی ریشه‌کنی

براساس برنامه‌های سازمان بهداشت جهانی، قرار است این بیماری تا سال ۲۰۲۰ میلادی، یعنی سال ۱۴۰۰ شمسی ریشه‌کن شود به گونه‌ای که تعداد بیماران مبتلا به جذام به صفر برسد.

طبق سیاست‌های جهانی بهداشت و ایران مجذومین در جایی نگهداری نمی‌شوند و مانند سایر بیماران در مراکز بهداشتی ـ‌ درمانی کل کشور به رایگان تحت درمان قرار می‌گیرند و در منازل خود زندگی می‌کنند. همچنین شایان ذکر است که ایران از ۱۲ سال قبل در مرحله کنترل این بیماری است و پیش‌بینی می‌شود حداکثر تا حدود ۵ سال آینده به مرحله صفر این بیماری برسد.

با توجه به سیاست‌های جهانی بهداشت که در ایران هم اجرا شده احتمال شیوه دوباره جذام در دنیا غیرممکن است و طبق برنامه‌ریشه‌کنی جذام، تا سال ۲۰۲۰ جذام در دنیا به صفر خواهد رسید. هر چند جذامیانی که در سال‌های گذشته به این بیماری و عوارض آن گرفتار شده‌اند اکنون بیمار نیستند ولی با تغییر شکل غیرقابل بازگشت در سیمای ظاهری دست به گریبانند و همین عامل سبب می‌شود که آنان دچار انزوای اجتماعی شوند.

در دهه‌های گذشته در ایران، بیماران صدمه‌دیده بر اثر جذام در جذام‌خانه نگهداری می‌شدند و این آسایشگاه‌ها به خانه ابدی آنها تبدیل می‌شد. امروزه با وجود داروهای پیشرفته کنونی، لزوم این کار احساس نمی‌شود، زیرا افراد مبتلا به جذام، با دوره اول مصرف دارو طی حداکثر ۱۸ ماه، از نظر انتقال بیماری به اطرافیان، بی‌خطر محسوب می‌شوند، اما هنوز جامعه جذامیان را مانند دهه ۲۰ نگاه می‌کند. باید نگاه جامعه به افرادی که بر اثر جذام به معلولیت دچار شده‌اند، تغییر کند تا آنان بتوانند مانند هر فرد دیگری در جامعه به زندگی خود ادامه دهند.

جذامیان به واسطه ترس بی‌دلیل مردم از این بیماری به دلیل آن که فکر می‌کنند غیرقابل علاج، علیل‌کننده و مسری قلمداد می‌شود، از جامعه طرد شده یا واکنش‌های شدیدی را از جانب اجتماع متحمل می‌شوند و علاوه بر رنج بیماری، صدمات روحی ناشی از تنهایی را نیز تحمل می‌کنند. امروزه جذام را به راستی می‌توان بیماری فقر و محرومیت نامید. جذامیان در چرخه بسته‌ای از فقر گرفتار آمده‌اند. افراد فقیری که از تغذیه مناسب و بهداشت بهره‌ای ندارند با از دست دادن مقاومت و کاهش سیستم ایمنی بدن بیشتر در معرض ابتلا به این بیماری قرار دارند و بیماری خود به انزوای آنان در جامعه و در نتیجه به فقیرتر شدن آنها می‌انجامد. فقر در اینجا تنها کاهش دسترسی به غذای سالم و کافی نیست بلکه فقر فرهنگی را نیز می‌توان در زمره آن به حساب آورد که هر دو به همان میزان فقر غذایی می‌توانند در ابتلا و شیوع بیماری کمک کنند.

جذامیان با احساساتی چون طردشدگی و خطرناک بودن دست به گریبانند. شاید یکی از ضروری‌ترین اقداماتی که برای امدادرسانی به جذامیان سابق باید انجام گیرد، اطلاع‌رسانی و شناسایی آنان به سایر افراد جامعه است تا نگاه مردم عامی به این قشر نیازمند تغییر یابد و همچنین راه‌های امدادرسانی معنوی به این بیماران تسهیل شود، این بیماران بیش و پیش از آن که به کمک‌های مالی دیگران نیاز داشته باشند به لبخندی مهرآمیز و دوستانه نیازمندند.

علی اخوان بهبهانی