تعلیم كتابداران مرجع با بهره گیری از روش های آموزش استفاده از كتابخانه

فرض بر این است كه كتابداران بمحض اینكه در رشته خود دانش لازم را فراگرفتند, می توانند در هر قسمت از كتابخانه كه مورد علاقه آنان است بنحوی مؤثر كار كنند همچنین فرض بر این است كه كتابداران در هر لحظه می توانند به سایر قسمتهای كتابخانه منتقل شوند و وظایف آن قسمت را بنحو احسن انجام دهند, اما واقعیت چیز دیگری است

اسطوره را می توان بمثابه عقیده ای اثبات نشده تعریف كرد كه بدون هیچگونه دید انتقادی پذیرفته می شود و برای توجیه یك عرف اجتماعی بكار می رود. یكی از این اسطوره ها كه بر كتابداری حاكم است این عقیده است كه فارغ التحصیل رشته كتابداری با داشتن گواهینامهٔ این حرفه یك متخصص ورزیده در تمام زمینه های این رشته می باشد. از یك كتابدار حرفه ای كه بتازگی با مدرك فوق لیسانس كتابداری فارغ التحصیل شده و در بسیاری از زمینه های كتابداری دروسی را گزرانده است، انتظار می رود كه بتواند بلافاصله در یك پست سطح بالای كتابداری انجام وظیفه كند.

فرض بر این است كه كتابداران بمحض اینكه در رشته خود دانش لازم را فراگرفتند، می توانند در هر قسمت از كتابخانه كه مورد علاقه آنان است بنحوی مؤثر كار كنند. همچنین فرض بر این است كه كتابداران در هر لحظه می توانند به سایر قسمتهای كتابخانه منتقل شوند و وظایف آن قسمت را بنحو احسن انجام دهند، اما واقعیت چیز دیگری است.عجیب است كه در یك حرفهٔ خدماتی مانند كتابداری، هیچگونه اولویتی به آموزش خدمات مرجع[۱] یا آموزش روش استفاده از كتابخانه[۲] به كتابدارانی كه هنوز به سطح حرفه ای نرسیده اند، داده نمی شود. در حرفه های دیگر مانند حقوق و پزشكی دوره های كارورزی در نظر گرفته شده و كارآموزان تحت نظر متخصصان ارشد در همان رشته آموزش می بینند.

اخیراً در زمینه جستجوی پیوسته ماشینی[۳] تعلیمات پیش حرفه ای ارائه شده است؛ لیكن حتی در همین زمینه هم برنامه تعلیماتی كاملاً پیشرفته‌ای وجود ندارد.در زمینهٔ آموزش خدمات مرجع، چه در ارتباط با كارورزی و چه در ارتباط با دوره های عملی برای پیشرفت كار كاركنان، حتی نوشته های حرفه ای چندانی هم وجود ندارد. مطالب اندكی كه در نوشته‌ها وجود دارد، غالباً به خط مشی ها و شیوه های مربوط به سطح خدمات مرجع و انواع این خدمات در كتابخانه معینی پرداخته اند ـ نه به روشهای تعلیم رسمی كتابدار مرجع سئوالی كه می بایست مطرح شود این است كه: "كتابدار حرفه ای مرجع[۴] در چه مرحله ای قادر خواهد بود كه با اطمینان خاطر با مراجعان رو به رو شود و با مهارت كافی پرسشهای آنان را پاسخ گوید؟ "اصطلاح كتابدار حرفه ای مرجع" را می توان به هر فردی، از فارغ التحصیل تازهٔ فوق لیسانس رشته كتابداری گرفته تا كتابدار مجربی كه بتازگی به بخش مرجع منتقل شده است و یا حتی به كتابدار مرجع با تجربه ای كه از بخش مرجع یك كتابخانه دیگر آمده است، اطلاق نمود.

تمام این كتابداران حرفه ای مرجع از هر گروهی كه باشند نیاز به تعلیم جدید دارند. این تعلیم، باید هم از نظر كیفی و هم از نظر مدت زمان كافی باشد، یعنی طبق برنامه ای صورت گیرد كه برای كتابخانه موسسه مورد نظر مناسب است. آنچه كه برنامه آموزش خدمات مرجع نامیده می شود چیزی بیش از چند جلسه آشنایی[۵] نیست. تشكیل این جلسات بسیار خوب است؛ اما بهیچوجه كافی نیست.در حال حاضر انواع برنامه های آموزش خدمات مرجع وجود دارد. یكی از برنامه های متداول این است كه كتابدار مرجع تازه كار، زیر نظر مستقیم كتابدار مرجع مجرب كار كند.

در طول زندگی شغلی یك كتابدار، آموزش وی تنها زمانی به مفهوم واقعی صورت می گیرد كه زیر نظر یك كتابدار با تجربه باشد. لذا، این زمان از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. كتابدار مرجع با تجربه، ممكن است از تعلیمات صحیحی برخوردار نبوده، به ابزارها و روشها و حتی تكنولوژی جدید آگاه نباشد و ممكن است كه در طی سالیان كار و تجربه عادات نادرستی پیدا كرده باشد. این عادات بد و نادرست ممكن است، به كتابدار مرجع تازه كار منتقل شود. كتابداران مرجع مجرب ممكن است با محیط كتابخانهٔ دیگری آشنا نباشند، چرا كه هر كتابخانه خدمات و مراجعین متفاوتی دارد.اكثر مدیران كتابخانه ها اهمیت آموزش خدمات مرجع را قبول دارند، اما معتقدند كه این برنامه از نظر نیروی انسانی و زمان بسیار پرخرج است. كتابخانه های تخصصی دارای مراجعینی هستند كه نیاز به اطلاعات تخصصی كتابداران دارند و این كتابخانه ها هستند كه به تعلیم كافی و در سطحی بالا، برای كتابداران مرجع توجه دارند.

كتابخانه های تخصصی، غالباً منابع و سرمایه كافی جهت ایجاد برنامه‌های خوب برای تعلیم كاركنان اختصاص می دهند.بنظر می رسد كه كتابداران بریتانیایی به انواع برنامه های آموزش ضمن خدمت كتابداری، از جمله آموزش خدمات مرجع توجه دارند. ایساگز Isaacs در مقاله اش درباره آموزش ضمن خدمت برای خدمت مرجع می گوید كه تحت هیچ شرایطی یك كتابدار نمی تواند بدون گذراندن یك برنامه تعلیماتی حداقل شش ماهه، پاسخگوی مراجعه كنندگان باشد.

در این برنامه تمام سئوالات مرجع ثبت می شود و بعنوان مبنای تعلیم بكار می رود؛ این سئوالات عملاً مطرح شده، هسته دوره مذكور را تشكیل می دهند. كتابدار مرجع تازه كار، از طریق همین سئوالات در می یابد كه سئوالاتی كه عموماً در پشت میز مرجع مطرح می شوند چقدر پیچیده و متنوعند و چه دامنهٔ وسیعی از مطالب را در برمی‌گیرند. نیازی نیست كه كارآموز پاسخگوی این سئوالات باشد، اما منبع پاسخ ذكر می شود و كارآموز هم كلیدهایی برای یافتن پاسخ ارائه می دهد. سپس كتابدار مرجع با تجربه همراه كارآموز، در همان حال كه سئوالات در ذهن كارآموز جدید است منابع، پاسخها و كلیدهای راهنما را مرور می‌كنند. به اعتقاد ایساكز این كار موجب می شود كه كارآموز مرجع به دركی عملی نسبت به منابع و دركی بیشتر نسبت به واقعیات كارش برسد.

كتابداران كانادایی هم، به روشهای آموزش ضمن خدمت كتابداری توجه خاصی دارند و در این زمینه، دانشگاه مك گیل[۶] برنامه آموزشی وسیعی دارد. این برنامه ضمن خدمت برای كتابداران مرجع بشرح زیر است:یك هفته آشنایی ـ كه طی جلسات متعددی انجام می گیرد؛ سه ماه مشاهده برنامه ریزی شده در پشت میز مرجع همراه كتابدار ارشد (در طی این دوره، كارآموز مجاز به پاسخگویی سئوالات مراجعه‌كنندگان نیست)؛ پنج ساعت تعلیم روشهای مرجع برای پاسخگویی به سئوالاتی كه كراراً پرسیده می شوند؛ پنج ساعت تعلیم فهرست برگه ای برای نشان دادن طرز كار آن؛ ده ساعت تعلیم جستجوی منابع در خود مجموعه مرجع؛ و بالاخره هفت ساعت بررسی تقاضاهای تلفنی كه به میز مرجع رسیده است.كتابخانه عمومی بروكلین[۷] یكی از موسسات آمریكایی است كه برنامه آموزشی فوق العاده خوبش برای تمام كتابداران حرفه ای مشهور است. در برنامه آموزش خدمات مرجع این كتابخانه روی فهرست برگه‌ای بعنوان روشی برای پاسخگویی به سئوالات مرجع تاءكید می شود و این روش برای كتابداران تازه كار بسیار مهم شمرده می شود. برنامه كتابخانه عمومی بروكلین مانند هر برنامهٔ آموزشی خوب بصورت درازمدت با پوشش موضوعی گسترده و استفاده از روشهای متعدد سازمان یافته است.

این برنامه كاملاً سنجیده و آزمایش شده است و اساس آن بر واقعیات خدمات مرجع قرار دارد. مقایسه این برنامه های آموزش خدمات مرجع با دروس مرجع در دانشكده های علوم كتابداری كه ثبات چندانی ندارند، اجتناب ناپذیر است. آموزش حرفه ای در زمینه كتابداری در اكثر موارد جنبه‌های نظری را بر جنبه های عملی ترجیح می دهند. تكالیف عملی كه به دانشجویان داده می شوند، تعدادی سئوالات انتزاعی را در برمی گیرند كه بیشتر به مسائل كلی مربوط می شوند تا به یك وضعیت خاص.گالوین Galvin در مقاله خود كتابدار مرجع تازه كار را بعنوان فردی در نظر می گیرد كه اطلاعات را در سطحی بالا تهیه می كند تا موقعیت كتابداران را حفظ نماید.

اما نحوه انجام این كار و پیشبرد خدمات مرجع برای وی چندان روشن نیست. او به فقدان معیارهای كیفی در خدمات مرجع اشاره می‌نماید و تأكید می كند كه برای بهبود سطح كار كتابداران این معیار لازم است. معیارها را می‌توان از طریق اجرای یك برنامه آموزشی دقیق ارتقاء داد. روشی كه در عین حال منجر به ارائه سطوح بالاتری از خدمات مرجع توسط كتابدار مرجع تازه كار می گردد.وضعیتی مشابه آنچه كه درباره تعلیم كتابداران مرجع از لحاظ كمبود نوشته های حرفه ای وجود دارد، برای تعلیم كتابداران راهنما نیز بچشم می خورد. درباره چگونگی آموزش روش استفاده از كتابخانه به مراجعین مطالب بسیاری نوشته شده و مقالات زیادی در مورد مطالب و روشهای تدریس در زمینه آموزش جستجوی كتابشناسی[۸] برای مدارس كتابداری منتشر شده است. دلیل این امر این است كه آموزش روش استفاده از كتابخانه توسط كتابداران شاغل در كتابخانه ها توسعه یافته است و برخلاف مرجع، بخشی از برنامه آموزشی متداول مدارس كتابداری نبوده است.

فعالیت در زمینه آموزش روش استفاده از كتابخانه در دهه ۱۹۷۰ به اوج خود رسید و اكثر كتابخانه ها اندیشه آموزش روش استفاده از كتابخانه، تعلیم مراجعه كنندگان یا آشنایی آنان با كتابخانه را بنحوی توسعه بخشیدند. طبیعتاً كتابداران عقاید مختلفی درباره چگونگی آموزش روش استفاده از كتابخانه به مراجعه‌كنندگان داشتند و روش خاص خود را در این زمینه موفق اعلام كردند؛ لیكن در اینجا نیز نوشته های حرفه ای درباره برنامه تعلیم كتابداران راهنما، بسیار كم یا هیچ بوده است. یكی از دلایل این امر می تواند یك اسطوره دیگر باشد و آن اینكه هر كس می تواند آموزش دهد.مسئله دیگر تغییر نقش كتابداران مرجع بوده است. نقش كتابداران مرجع در طول زمان از گردآورندگان، نگهبانان و مراقبان بتدریج به مشاوران، واسطه ها، تسهیل كنندگان و مربیان تغییر یافته‌است. ماهیت خدمات مرجع نیز از ارائه اطلاعات به آموزش تغییر یافته است.بطوریكه شیلر Schiller در مقاله خود خاطر نشان می سازد تعاریف خدمات مرجع غالباً هم شامل آموزش و هم ارائه اطلاعات با تأكیدی متفاوت بر هر كدام بوده است. ).

* Anne F. Roberts. “Training Reference Librarian: Using Library Instruction Methods.” The Reference Librarian ۱۰ (Spring/ Summer ۱۹۸۴): ۶۷-۷۴.

[۱] - Reference training.

[۲] - Library instruction training.

[۳] - On- Line computerized searching.

جستجویی است كه از طریق كامپیوتر بوسیله ترمینال (پایانه) در بایگانیهای كتابشناختی یا اطلاعات ذخیره شده در كامپیوتر صورت می گیرد. نتیجه جستجو بلافاصله در روی ترمینال ظاهر شده و می تواند مورد استفاده قرار گیرد.

[۴] - Professional reference Librarians.

[۵] - Orientation.

[۶]- McGill University.

[۷] - Brooklyn Public Library.

[۸] - Bibliographic instruction.

[۹] - State University of New York in Albany.

[۱۰] - Intermediary

نوشتهٔ آن اف. رابرتز

ترجمهٔ طاهره زرین (عضو هیئت علمی دانشكده كتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه علوم پزشكی ایران

---