مقاومت, واژه ای با معانی تازه تر در جهان امروز

سالروز آزادسازی خرمشهر

مقاومت را ایستادگی و پایداری دانسته‌اند. همان اصلی که ریشه بسیاری از کنش‌های انسانی است و گاهی در سطح فردی رخ می‌نماید و گاهی ملی و شاید هم بین‌المللی.

بدیهی است که مقاومت و ایستادگی روی یک آرمان یا ایده، ناشی از نوعی اطمینان به حقانیت و مشروعیت آن ایده بوده و بعید است که بتوان بدون برخورداری از نوعی اعتماد به نفس و اطمینان از صحت یک راه یا یک هدف، بر ادامه آن پای فشرد. در همین خصوص مقاومت نه براساس نتیجه که با توجه به وجود همین اطمینان دارای ارزش است و حتی به شکست رسیدن فرجام مقاومت، نمی تواند به خودی خود از بین برنده ارزش مثبت ماهیت انجام آن در دیدگاه افکار عمومی باشد. چنین است که در فرهنگ ایرانیان، گاه مقاومت های جانانه با وجود نرسیدن به نتیجه مشخص، ستوده شده و در مقابل آن، پرهیز از این منش با فرض پیروزی مورد سرزنش قرار گرفته است.

البته معطوف به نتیجه نبودن مقاومت به این معنا نیست که این کنش ارزشمند فارغ از هر گونه عقلانیت و توجه به نتیجه است. تاریخ ایران شهادت می دهد که مقاومت ایرانیان چه در سطوح فردی و چه ملی معمولا با نوعی حساب گری و در نتیجه، رسیدن به پیروزی همراه بوده است و از همین رو ایرانیان دارای نمادهای بسیاری هستند که هر یک حکایت از نوعی مقاومت منجر به پیروزی داشته است.

شاید بتوان یکی از مصادیق معاصر مقاومت ملی را در فتح خرمشهر به عنوان یک نقطه عطف مهم در تاریخ دفاع مقدس به تماشا نشست. هرچند همه فراز و فرودهای هشت سال جنگ تحمیلی ریشه در روحیه مقاومت ملی ایرانی ها داشت، اما سوم خرداد ۱۳۶۱ از این نظر برجستگی بیشتری دارد که توانست نقش مهمی را در تقویت روحیه ایرانیان در اوج دفاع مقدس، ایفا کرده و نه فقط از منظر کنش که براساس نتیجه نیز شیرینی درخور تحسینی به دنبال داشته باشد. سوم خرداد از آن جهت هنوز پس از گذشت بیش از ۳ دهه گرامی داشته می شود که گویی ناخودآگاه ملی ایرانی علاقه دارد نشان دهد مقاومت به پیروزی می رسد و فتح خرمشهر در سال ۱۳۶۱ نیز هرچند برآمده از جانفشانی های بسیار رزمندگان کشورمان در سال های پیش و پس از این حماسه بود، اما در آن مقطع توانست به فرجامی روشن برسد که تائیدکننده اسطوره های ایرانی برای پیروزی حق بر باطل در طول تاریخ بود.

با وجود این که معمولا مقاومت، ایستادگی و پایداری با نشانه هایی روشن از نظر فیزیکی و قابل درک برای افکار عمومی همراه است، اما در تاریخ ایران و بویژه در جامعه پیچیده و چندوجهی امروز، گاهی این مقاومت ها در لایه های پنهان و نه آشکار قابل بروز و ظهور است. این قهرمانی ها اگرچه مانند آنچه در جنگ ها یا رویارویی های علنی قابل رویت است، چندان در منظر اذهان عمومی نمی درخشد، اما از نظر راه و نتیجه، قابل انطباق با همان مقاومت آشکار است و نباید به دلیل قرار نگرفتن در قالب های سنتی از نظرها دور نگه داشته شود.

شاید در مقام تطبیق گاه بتوان فعالیت های دیپلماتیک پشت درهای بسته را هم مصداقی از همین روند ارزیابی کرد، چنان که پایداری بسیاری از زندانیان سیاسی در رژیم گذشته پشت میله های آهنین زندان پهلوی نیز نمادی از همین روحیه مقاومت بود و پایمردی آزادگان ایرانی در زندان های رژیم بعث نیز خود نشانه های بسیاری از مقاومت در دل نهفته داشت اگرچه در مقاطع محدودی، هر یک فاقد عناصر قابل رویت از مقاومت بود. در چنین رهیافتی نمی توان پیشرفت های علمی کشور را با وجود تحریم های اعمال شده فاقد ماهیتی مقاومت مدارانه ارزیابی کرد یا به فعالان عرصه اقتصاد مقاومتی گفت که به دلیل شکل متفاوت فعالیتشان، نمی توان کنش های روزمره شان را مقاومتی دانست. به عبارت دیگر، مقاومت در عرصه های ملی برخلاف مقاومت در ساحت زیست فردی، می تواند دارای عناصری پنهان و در ظاهر غیرمتداول و گاه حتی ظاهرا در تضاد با کلیشه های مرسوم مقاومت باشد، اما از حیث فلسفه انجام کنش، هدف و مسیر طی شده، کاملا می تواند مقاومتی ملی نام گرفته و به حفظ منافع کشورمان بینجامد.

بنابراین از آنجا که در فرهنگ ایرانی، مقاومت مفهومی کلیدی و ارزشمند برپایه نوعی عقلانیت و نه شعارپردازی و داستان سرایی است، در جهان امروز می تواند در قالب کنش های متنوعی ظاهر شود که شرط شناخت آن، شکستن کلیشه های رایج و درک مناسبات بین المللی در جهان امروز است. افکار عمومی باید این نکته را بخوبی درک کند که هرچند برخی اشکال مقاومت به سان تجربه های تاریخی دارای مولفه های عینی، آشکار و بعضا نمایشی از مقاومت نیستند، اما نمی توان این تفاوت های ظاهری را به معنی فاصله گرفتن از مفهوم مقاومت دانست.

این نکته را نیز باید یادآوری کرد که در فرهنگ ایرانی، مقاومت به معنی پای فشردن بر اصول انسانی و منافع حقی است که باوری نسبت به آن وجود دارد و این پایداری را نمی توان با لجبازی و انزوا و قهر بین المللی یکسان گرفت. از این منظر، مقاومت می تواند با حفظ اصول، دارای وجوهی از انعطاف و نرمش نیز باشد که بر حسب موقعیت معنا پیدا می کند. این نوع چرخش ها درست به سان موقعیت رزمنده ای که برای هدف گیری بهتر گاه دست از شلیک کردن می کشد و در مواقعی در خاکریز خود پناه می گیرد، ضروری است و نباید بدون درک شرایط هر کنشی، تصمیمات مقطعی را بی توجه به مسیر و چارچوب کلان یک حرکت، نفی مقاومت ارزیابی کرد.

در شرایط موجود کشور، سوم خرداد ـ روز مقاومت، ایثار و پیروزی ـ امسال برای ایرانیان معانی بیشتری دارد چراکه روند مقاومت در عرصه های مختلف ادامه پیدا کرده و هرچند شکل ایثارگری ها دچار تغییر شده، اما روحیه مقاومت خارج از ظواهر ادامه دارد. اوج این مقاومت در حرکت علمی جوانان ایرانی قابل مشاهده است و در ساحت های دیگری چون اقتصاد متکی بر تولید داخلی و نیز مذاکرات سیاسی و رویارویی های دیپلماتیک نیز جریان دارد. برای شناخت این عرصه های جدید باید کلیشه های ذهنی را تغییر داد و مولفه های مقاومت را ورای اشکال پیشین ایثارگری به بررسی نشست. در این صورت خواهیم دید که راه شهدای سوم خرداد ۱۳۶۱ ادامه پیدا کرده و دلاوری های ملت ایران همچنان تاریخ را مدهوش خود کرده است.

یوسف آبشاریان