ارزیابی كیفیت خوراك دام در مزرعه از حواس خود استفاده كنید

تولید كنندگان كوچك خوراك دام و دامدارانی كه خوراك دام مورد نیاز خود را تهیه می كنند, قادر به داشتن یك آزمایشگاه كنترل كیفی برای خودشان نیستند با اینحال این افراد می توانند با استفاده از چند روش ساده و سریع كنترل كیفی مواد غذایی كه در داخل مزرعه قابل اجراست, كیفیت خوب خوراك دام خود را حفظ كنند

تولید كنندگان كوچك خوراك‎دام و دامدارانی كه خوراك‎دام مورد نیاز خود را تهیه می‎كنند، قادر به داشتن یك آزمایشگاه كنترل كیفی برای خودشان نیستند. با اینحال این افراد می‎توانند با استفاده از چند روش ساده و سریع كنترل كیفی مواد غذایی كه در داخل مزرعه قابل اجراست، كیفیت خوب خوراك‎دام خود را حفظ كنند.

تولید جهانی خوراك‎دام در سال ۲۰۰۱ میلادی حدود ۱۲۰۰ میلیون تن بوده، كه این مقدار شامل غذای تولیدی در مزارع یا كارخانه‎های كوچك تولید خوراك‎دام نمی‎شود. با فرض براینكه ۵۰% مواد غذایی دیگر هم به‎این صورت تولید می‎شود، كل مقدار خوراك‎دام تولیدی برای كلیه حیوانات(شامل خوراك آبزیان و حیوانات خانگی) به ۱۸۰۰ میلیون تن می‎رسد.

تركیبی از تست‎های آزمایشگاهی و آزمایش‎های مزرعه‎ای (نسبت به استفاده از هر كدام به تنهایی)، بهترین كنترل كیفی را به ما ارائه می‎دهد. بعلاوه تكنیك‎های ارزیابی خوراك‎دام در مزرعه باعث كمك به خرید مواد خام و همچنین انتخاب تست‎های آزمایشگاهی صحیح می‎شوند؛ زیرا انجام تست‎های آزمایشگاهی نه‎تنها از نظر اقتصادی مقرون به‎صرفه نیست، بلكه زمان‎بر هم می‎‎باشد.

روش‎های مزرعه‎ای عمدتاً براساس ارزیابی حسی[i] با استفاده از حواس پنجگانه لامسه، چشایی، بینایی، بویایی و شنوایی است. افزون بر آزمایش‎های حسی، آزمایش‎های ساده‎ای را هم می‎توان در مزرعه انجام داد.

● ارزیابی با حس لامسه

با بكار بردن وسایل ساده می‎توان نتایج ساده اما موثری را بدست آورد. با لمس دانه‎های غلات چه چیزی مشخص می‎شود؟ ابتدا دست خود را در عمق كیسه حاوی دانه‎ها فرو كنید. اگر دانه‎ها به‎صورت مناسب خشك شده باشند، شما هیچ تفاوت دمایی را بین داخل و خارج كیسه احساس نخواهید كرد. اگر میزان رطوبت بالا باشد، دانه‎هایی كه در عمق داخل كیسه قرار دارند نسبت به دانه‎هایی كه در سطح كیسه قرار دارند در زمستان سردتر و در تابستان گرم‎تر خواهند بود.

▪ یك قاشق تراشه‎برنج[ii]، سبوس برنج[iii] یا سبوس روغن‎كشی شده برنج[iv] را كف دست چپ خود قرار دهید. با انگشتان خود آنرا فشار داده و كف دست بمالید. اگر بسیار زبر و خشن بود ممكن است چنین نتیجه‎گیری شود كه تقلب صورت گرفته و پوسته شلتوك نكوبیده[v] به آن اضافه شده است. یك مشت پر از تراشه برنج را در دست گرفته و فشار دهید و سپس به‎آهستگی انگشتان خود را باز كنید. اگر كیفیت تراشه‎برنج خوب باشد اثر فشار انگشتان شما روی آن باقی می‎ماند؛ درحالیكه در موارد تقلبی پس از باز كردن مشت دست این توده فرو خواهد ریخت. از طرف دیگر اگر در غذای آردی[vi] طیور چنین فشردگی‎هایی دیده شود نشانگر میزان بالای رطوبت است، زیرا اگر سطح رطوبت آن به صورت طبیعی باشد، به سادگی می‎شكند.

▪ پودر ماهی كه میزان رطوبت آن زیاد باشد، داغ و بسیار تیره رنگ بوده و هنگام لمس انعطاف‎پذیرتر و مرطوب احساس می‎شود.

● ارزیابی با حس چشایی

با چشیدن می‎توان تازگی خوراك و اجزاء آن را ارزیابی نمود. خوراك و اجزاء خوراكی تازه دارای یك طعم مطلوب می‎باشند. در طول مدت ذخیره خوراك دام، چربی یا روغن ترشیده شده و باعث بوجود آمدن یك طعم سوختگی غیرمطلوب ناشی از وجود اسیدهای چرب آزاد می‎شود. خوراك‎های مانده دارای یك بوی كهنگی و مزه كپك‎زدگی می‎باشند.

▪ با گاز زدن و چشیدن نواله‎های روغنی[vii] می‎توان تازگی، ترشیدگی، كپك‎زدگی، كهنگی و هر گونه تقلب را مشخص نمود. در حال حاضر به صورت تقلبی به بیشتر نواله‎های روغنی، سبوس برنج، دانه كرچك[viii]، دانه كائوچو[ix]، دانه درخت ابریشم[x] و یا دیگر بذرهای روغنی ارزانتر اضافه می‎كنند. با مشاهده میكروسكوپی و همچنین جویدن، چشیدن و بررسی رنگ و بوی خوراك‎دام می‎توان بیشتر این تقلب‎ها را مشخص كرد.

▪ یك‎نفر می‎تواند با لیسیدن و چشیدن یك نمونه كوچك از پودر ماهی، میزان نمك آنرا معین كند. مزه نمك آن قابل مقایسه با مزه شوری یك ترشی با حدود ۵% نمك و همچنین قابل مقایسه با خوراك‎های معمولی است كه ممكن است ۲ تا ۳% نمك داشته باشند.

▪ سبوس برنج یا تراشه برنج كه به‎صورت تقلبی به آن پوسته شلتوك نكوبیده اضافه شده باشد، بدون مزه بوده و سوزاننده گلو است بطوری‎كه باعث می‎شود شخص بلافاصله آنرا از دهان بیرون اندازد.

▪ با گاز گرفتن و جویدن دانه‎های غلات و نواله‎های روغنی، تعیین میزان رطوبت آنها آسان‎تر خواهد بود. یك خوراك‎دام خشك، ترد و سخت بوده و هنگام گاز گرفتن شكننده احساس می‎شود.

اگر به پودر سائیده شده ماهی[xi] و خرده برنج، به‎صورت تقلبی شن و سنگریزه اضافه شده باشد، این خوراك به دندان‎ها صدمه زده و جویدن آنها مشكل است و برای شكستن آنها باید فشار زیادی وارد كنید.

ارزیابی با حس بینایی

ارزیابی كیفیت خوراك‎دام با چشم بهترین نوع ارزیابی در بین آزمایش‎های حسی است و این نوع ارزیابی كاربردهای وسیع‎تری هم دارد. یك شخص باتجربه می‎تواند با آزمایش‎های چشمی در مورد كیفیت خوراك‎ها، خصوصاً دانه‎های غلات، سبوس‎ها، نواله‎های روغنی و ماهی با دقت نسبتاً خوب قضاوت كند.

▪ بررسی اجزاء خوراك‎دام از نظر داشتن رنگ‎های طبیعی، استحكام و وجود مواد خارجی، رشد كپك‎ها، تجمع مواد خوراكی به‎صورت قالبی یا توده‎ای شكل شدن، وجود شپش و دیگر موارد غیر طبیعی را می‎توان از طریق حس بینایی انجام داد. تهیه خوراك‎دام با استفاده از اجزاء خوراكی فاسد یا غذای كپك زده قالبی‎شكل شده، منجر به كاهش تولید و مرگ و میر بالا خواهد شد.

▪ دانه‎های كپك‎زده خصوصاً در قسمت رأس دانه(قسمت زاینده) تغییر رنگ داده و رنگ‎های سبز، خاكستری یا سیاه در آنها ایجاد می‎شود. ذخیره مواد غذایی به‎صورت نامناسب و یا طولانی‎مدت و یا انبار كردن در مكان‎هایی با رطوبت بالا منجر به توده‎ای و قالبی شكل شدن این مواد غذایی شده و ضمن رشد قارچ‎ها در آن، ظاهر سوخته مانند پیدا می‎كند(سوختن خود به خودی[xii]).

▪ تقلب به‎صورت استفاده از سبوس برنج یا انواع نواله‎های روغنی ارزان‎تر به جای نواله روغنی بادام زمینی؛ و یا بكاربردن سرمیگو، خرچنگ، صدف و مواد دیگر به جای ماهی را می‎توان با بررسی دقیق چشمی(به‎خوبی بررسی خوراك با میكروسكوپ) تعیین نمود. ماهی سفید به دلیل داشتن مقدار كمتر روغن و حفظ بهتر كیفیت، نسبت به ماهی تیره ارجح است.

● چه زمانی چشم‎ها كفایت نمی‎كنند؟

بررسی خوراك‎دام با میكروسكوپ بهتر از آزمایش چشمی آن است. در این مورد خوراك‎ها و اجزاء آنها با یك میكروسكوپ صفحه گسترده[xiii] بررسی می‎شوند. این‎كار عمدتاً برای تعیین تقلبات، اجسام خارجی و ناخالصی‎ها در خوراك‎های آسیا شده و اجزاء خوراك دام بكار می‎رود. تقلبات مختلف مثل استفاده از پوست شلتوك، نیام[xiv]، سنگ‎ها، اجسام خارجی و جایگزینی مواد ارزان‎تر را می‎توان به‏‎سادگی بوسیله بررسی آنها با میكروسكوپ تشخیص داد. همانطور كه در جدول ۱ نشان داده شده بر اساس رنگ خوراك‎ها می‎توان این‎نوع تقلبات را شناسایی كرد.

▪ بررسی رنگ ذرات مواد خوراكی كاربرد محدودی دارد، زیرا فقط یك نظر آزمایشی یا یك احتمال را در مورد یك جزء در یك نمونه ناشناخته ارائه می‎دهد. با اینحال كاربرد آن برای اجزاء خوراكی شناخته شده معقول است.

▪ می‎توان از تكنیك‎های میكروسكوپی غذایی برای شناسایی انواع گسترده تقلبات و استفاده از مواد ارزان‎تر مثل سنگریزه، پوست شلتوك، نیام، دانه‎های خرد شده و موارد دیگر استفاده كرد. با این روش می‎توان وجود پودر مو[xv] یا پودر چرم[xvi] در پودر گوشت و پودر ماهی؛ وجود كنجاله دانه كرچك[xvii] یا كنجاله دانه درخت پنبه[xviii] در كنجاله كنجد و كنجاله آفتاب‎گردان و یا جایگزینی مواد مشابه ارزان‎تر را تشخیص داد.

۱( شناسایی رنگ اجزاء خوراك‎ها

▪ رنگ اجزاء اجزاء احتمالی

سفید سنگ آهك، پودر شیر، فسفات دی‎كلسیم، نمك‎های معدنی دیگر، نشاسته زرد نخودی[xix] كنجاله سویا، پودر استخوان، آب پنیر خشك شده، دولومیت، سبوس، پوست شلتوك، سنگ فسفات سیاه ذغال چوب، استخوان ذغال شده، پودر خون، نواله كنجد[xx]، آفتاب‎گردان، بذر درخت پنبه، پودر چرم، پودر گوشت

قهوه‎ای یا مایل‎به قرمز پودر خون، پودر گوشت، سبوس ذرت، شلتوك، غلاف برنج خاكستری دی‎كلسیم فسفات، سنگ فسفات، پودر مو، پودر چرم، پودر گوشت و استخوان زرد یا نارنجی ذرات زردرنگ ذرت، كنجاله پنبه‎دانه بدون پوست، پوسته سویا .

● ارزیابی با حس بویایی

می‎توان ترشیدگی ناشی از ذخیره طولانی‎مدت و نامناسب تراشه برنج، ماهی روغنی، دانه‎های روغنی، پودر گوشت، پودر شفیره كرم ابریشم، چربی، روغن و دیگر اجزاء خوراكی غنی از روغن را تشخیص داد. استفاده از اینچنین اجزاء خوراكی ترشیده در غذای حیوانات منجر به تخریب ویتامین‎های محلول در چربی می‎شود. بعلاوه طعم نامناسب چنین اجزاء خوراكی منجر به مصرف كمتر غذا توسط دام و زیان تولید می‎شود.

بوی كپك‎زدگی در خوراك‎های معینی نشانگر رشد كپك است. به‎منظور پیشگیری از بیماری مایكوتوكسیكوز[xxi] نباید اینچنین خوراك‎هایی به دام خورانده شود.

افزودن تقلبی ضایعات دباغی، پودر مو یا پودر شفیره كرم ابریشم به پودر گوشت باعث ایجاد بوی چرم یا بوی شدید دباغی و یا بوی چربی حیوانی ترشیده در آن می‎شود. اینچنین پودر گوشت تقلبی قابلیت هضم ضعیفی خواهد داشت.

● ارزیابی با حس شنوایی

هنگامی كه دانه‎های غلات و ماهی خشك شده را در دستتان تكان دهید یك صدای خشك فلزی[xxii] ایجاد می‎شود، درحالیكه با افزایش رطوبت دانه غلات و ماهی، صدای گرفته آرام[xxiii] ایجاد خواهد شد.

خوراك‎ها و اجزاء خوراكی كه به‎خوبی خشك شده باشند، به‎سادگی بر روی هم لغزیده و حركت می‎كنند. ماهی كه خوب خشك شده باشد را می‎توان به آسانی آسیا كرد و پس از آسیا كردن ذرات آن به هم نمی‎چسبند. نواله‎های روغنی و ماهی‎های خشك دارای یك صدای فلزی هستند، درحالیكه هنگام دستكاری انواع مرطوب آنها یك صدای گرفته ایجاد می‎شود.

با استفاده از مواد شیمیایی ساده و معرف‎ها[xxiv] می‎توان برخی مكمل‎های غذایی را شناسایی كرد. برای مثال اگر محلول ۵/۲% مولیبدات آمونیوم[xxv] را به خوراك‎دام اضافه كنیم و پس از تكان دادن آن هیچ رسوبی تشكیل نشود، به معنی وجود تركیباتی مثل كربنات كلسیم یا سدیم است. اگر بدون تكان دادن، یك رسوب زرد رنگ ایجاد شد نشانه وجود اشكال معینی از فسفات‎ها یا پودر استخوان می‎باشد.

ممكن است وجود رسوب زرد رنگ پس از تكان دادن نشانه‎ای از وجود فسفات كلسیم در خوراك دام باشد. تشكیل یك رسوب زرد رنگ پس از افزودن محلول نیترات نقره ۱%، به‎معنای شناسایی نمك است، اما اگر هیچ رسوبی دیده نشود یعنی در آن خوراك نمك وجود ندارد. اگر هنگام افزودن آب مقطر به یك خوراك‎دام رنگ محلول سفید شود ممكن است به معنای وجود فرآورده‎های شیری باشد.

● تشخیص پخت بیش‎از حد یا ناكافی كنجاله سویا

در حال حاضر كنجاله سویا پرمصرف‎ترین مكمل پروتئینی برای تغذیه طیور در سرتاسر جهان است. كنجاله سویا دارای اسیدهای آمینه بسیار خوبی است اما مواد سمی مثل مهار كننده تریپسین[xxvi] كه در هضم اختلال ایجاد می‎كند هم در آن وجود دارد. به هرحال حرارت دادن(عمدتاً به‎صورت كباب كردن) باعث تخریب این ماده سمی می‎شود. كنجاله‎های سویا كه به‎صورت تجاری قابل دسترس می‎باشند، روغن‎كشی و پخته شده‎اند.

هر دو حالت پخت بیش از حد و یا ناكافی مطلوب نیستند، زیرا پخت بیش از حد باعث تخریب پروتئین‎ها و پخت ناكافی باعث عدم تخریب مناسب مهاركننده‎های تریپسین و دیگر مواد مسمومیت‎زا می‎شوند. برای تشخیص كنجاله سویا كه بیش از حد پخته شده و كنجاله‎ای كه پخت آن ناكافی بوده یك آزمایش مزرعه‎ای سریع مهیا شده است.

موسسه سویا در آمریكا و دیگر موسسات یك تركیب شیمیایی كه حاوی مواد كرزول رد[xxvii] ، اوره، تیمول‎بلو[xxviii] و گلیسرول[xxix] است را برای آزمایش مزرعه‎ای سریع فراهم كرده‎اند.

نمونه را به‎صورت یك لایه نازك یكنواخت روی یك پتری‎دیش یا كاغذ سفید براق پخش كرده و معرف را بر روی آن اسپری كنید. درصورتی كه كنجاله سویا به اندازه كافی پخته نشده باشد، رنگ ذرات سویا به‎سرعت در عرض یك دقیقه قرمز می‎شود. اگر حرارت دهی مناسب بوده، فقط حدود ۱۰% از ذرات سویا قرمز می‎شوند كه این تغییر رنگ بسیار آهسته انجام می‎گیرد؛ در حالیكه اگر كنجاله سویا بیش از حد پخته شده باشد، رنگ قرمز تشكیل نخواهد شد.

● آزمایش‎هایی برای دانه‎های غلات

دانه‎ها را از نظر رنگ، قوام، حمله حشرات و دیگر مواد خارجی مثل شن، سنگ‎ها، چوب داخلی ذرت[xxx]، پوست شلتوك، سبوس و غیره بررسی كنید.. به‎صورت تصادفی ۵۰ تا ۱۰۰ عدد دانه از كیسه‎های مختلف انتخاب، و قسمت‎جوانه[xxxi] آنها را از نظر رشد كپك‎ها بررسی نمائید. اگر در بیش از ۲% از دانه‎ها رشد مشهود كپك دیده شد باید از خرید آن خودداری شود. اگر ۱ تا ۲% از دانه‎ها كپك داشته باشند نمونه آنرا برای ارزیابی و تأئید سموم قارچی[xxxii] به آزمایشگاه بفرستید.

با گاز زدن، لامسه و تكان دادن، می‎توان میزان رطوبت را با دقت نسبتاً خوبی ارزیابی كرد. اگر دقت بیشتری نیاز باشد، ۱۰۰ گرم از دانه آسیا شده را با دقت یك گرم وزن كرده و در یك ماهی‎تابه به مدت ۱۰ دقیقه حرارت دهید و در ضمن اینكار مدام آنرا به‎هم بزنید. دقت كنید كه دانه‎ها سوخته و ذغال نشوند. سپس آنرا خنك كرده و مجدداً وزن كنید. وزن بدست آمده، درصد ماده خشك داخل آن خواهد بود. همین آزمایش را می‎توان برای ارزیابی سطح رطوبت در نواله‎های روغنی انجام داد.

▪ مزایای آزمایش‎های مزرعه‎ای

۱) این آزمایش‎ها سریع، ساده و فوری هستند.

۲) كمك به خرید و یا عدم‎خرید خوراك دام.

۳) شامل هزینه زیادی نشده و می‎تواند هزینه استقرار آزمایشگاه و تكنسین را به‎حداقل برساند.

۴) مشكلاتی مثل تقلبات، ترشیدگی، هجوم حشرات، قالبی‎شكل شدن، رشد كپك و دیگر ضایعات را می‎توان به سادگی با آزمایش‎های حسی تشخیص داد.

۵) می‎توان از انجام تست‎های آزمایشگاهی ناخ