میخائیل باختین و ادبیات

به نظر برخی میخائیل باختین یکی از بزرگترین نظریه پردازان ادبیات در قرن بیستم است دامنه تاریخی نوشته های او و اوضاع سیاسی زمانه نگارش آنها به ویژه سرکوب سیاسی دوره استالین از باختین یک فیلسوف اجتماعی حائز اهمیت ساخته اند

به نظر برخی میخائیل باختین یکی از بزرگترین نظریه پردازان ادبیات در قرن بیستم است. دامنه تاریخی نوشته های او و اوضاع سیاسی زمانه نگارش آنها (به ویژه سرکوب سیاسی دوره استالین) از باختین یک فیلسوف اجتماعی حائز اهمیت ساخته اند. از دهه ۱۹۷۰ برخی از مفاهیم کلیدی وی مانند انگاره گفت و شنودی و مفهوم چندآوایی در انسان شناسی به کار گرفته شده اند. باختین در سال ۱۹۸۵ در شهر اورل واقع در جنوب مسکو متولد شد، و در دانشگاه سنت پترزبورگ ادبیات کلاسیک و فلسفه مطالعه کرد.

او عمدتاً به دلایل سیاسی بیشتر عمر خود را در گمنامی سپری ساخت و از سال ۱۹۳۶ تا ۱۹۶۱ در جای دور افتاده‌ای به نام دانشکده تربیت معلم به تدریس مشغول بود. وی در این دوران ارتباط خود را با اعضای "حلقه باختین ـ که علائق مشترک متعددی همچون کانت و فلسفه معاصر آلمان، فیزیک نوین پلانک، اینشتین و بوهر داشتند ـ حفظ کرد. و طی این مدت آثار گوناگونی در زمینه علم اخلاق و زیبایی شناسی تألیف نمود که از بین آنها می‌توان به «در باب فلسفه کنش» که مدتها پس از مرگ باختین منتشر شد اشاره کرد. در اواخر دهه ۱۹۲۰ وی رساله «مشکلات هنر داستایفسکی» را نوشت که در سال ۱۹۲۹ منتشر شد. طی دهه ۳۰ و ۴۰ باختین بخشی از مهمترین مطالعات خود درباره رمان ـ شامل گفتمان در رمان ، صورتهای زمان و کرونوتوپ در رمان و حماسه در رمان می‌باشد ـ را به پایان رساند. در دهه ۱۹۶۰ که اثر باختین درباره داستایفسکی توسط گروهی از دانشجویان مسکو کشف، و کتاب نامدارش درباره رابله ـ که رساله دکتری‌اش هم بود ـ برای نخستین بار در روسیه منتشر گردید باختین به چهره پرطرفداری در روسیه تبدیل شد. بیشتر پژوهشگران درین باره توافق دارند که می‌توان آثار باختین را به سه دوره اصلی تقسیم کرد:

۱) رساله های آغازین او درباره اخلاق و زیبایی شناسی

۲) کتاب ها و مقاله های او درباره تاریخ رمان

۳) رساله های منتشر شده پس از مرگ او که باز هم به دوره دوم می پردازند. دغدغه اصلی باختین وضعیت و جایگاه ژانر ادبی است؛ گرچه وی در قالب نظریه تاریخی و فرهنگی به این مسئله می-پردازد. از نظر باختین ژانرهای ادبی را تنها با در نظر گرفتن فقدان بشریت طبیعی می‌توان درک کرد. در طبیعت ما در وحدتی از روابط جنسی و زندگی خانوادگی، مرگ و زندگی، تغذیه و دفع، و فصلهای طبیعی و ریتم های طبیعی بدن زندگی می‌کنیم. مطالعه ژانر ادبی بر فرض از دست رفتن این حالت و تلاش برای بازگرداندن آن مبتنی است. ژانرهای ادبی بر محتوای فرهنگ در صورت نمادین تمرکز دارند. فقدان حالت طبیعی بواسطه تفاوت در صورتهای زمان و مکان بیان می‌شود، و صورت بنیادین زمان و مکان کرونوتوپ است. صورتهای فولکوری‌تر ادبیات ویژگی‌های اسطوره‌ای ـ که بواسطه قید و بندهای بهنجار محدود نشده است ـ و گرایشی کاملا افزایشی نسبت به زبان دارند که در آن بخش‌های مختلف بدون هیچ محدودیت یا منطق وحدت‌بخشی گردآوری می‌شوند. در این سطح که انطباق و هماهنگی بیشتری با طبیعت وجود دارد، با چکامه‌های روستایی درباره هماهنگی‌ها و یکپارچگی‌های طبیعت مواجه می‌شویم.

ژانرهای ادبی والاتر تقابل‌های یکپارچه شده زندگی طبیعی را به تقابل‌های انتزاعی بین مرگ و زندگی، رابطه جنسی موهن و ناپسند و زندگی خانوادگی، و غذای آماده شده و دفع ناخالص تبدیل می‌کنند. از نظر باختین حیاتی‌ترین لحظات در ادبیات، به آثاری در فرهنگ عامه مربوط می‌شود که این انتزاع‌ها و سلسله مراتب‌ها را به چالش می‌طلبند. باختین به این نوع آثار به مثابه آثار چندآوایی یا کارناوالی یا هجویات منیپی اشاره می کند. هجو منیپی به اثر هجوگونه‌ منحصربفردی اشاره دارد که درون یک پارادایم ژانری شناخته شده نمی گنجد. باختین از این عبارت برای اشاره به هر اثر جدید یا قدیمی استفاده می‌کند که گفتمان‌های عامه و والا را با هم می‌آمیزد، و دارای آواهای متنوع و گوناگونی است که بگونه‌ای تمسخرآمیز و طنزآمیز با یکدیگر گفتگو می‌کنند، و در آن تنزلی از زیبایی‌شناسی ناب ـ شخصیت‌ها، خط سیر و نکات اخلاقی به وضوح تعریف شده ـ به سمت مرگ، زنندگی و هرزگی و غرابت وجود دارد. آثر چندآوایی به هر ادبیاتی اطلاق می‌شود که چندین آوا ـ که همگی با هم برابر هستند ـ را با هم می‌آمیزد. این اثر گفت و شنودی و تعاملی بوده و با تسلط تک گفتاری یک آوا تقابل دارد. پارادایمی که درین جا باختین از آن استفاده می‌کند رمان‌های فئودور داستایفسکی است که از نظر او به منظور به چالش طلبیدن سلسله مراتب‌های زیبایی شناختی از فرهنگ عامه استفاده می‌کنند. رمانهای چندآوایی داستایفسکی خود ریشه در کارناوال‌آسایی دارد.

پارادایم کارناوال-آسایی را می‌توان در رمان رنسانسی گارگانتوا و پانتاگروئل اثر آنتوان رابله مشاهده کرد. اینگونه بکارگیری تقابل میان دانشورانگی و ابتذال، امر زیبایی شناختی و گروتسک‌وار واکنشی نسبت به سنت کارناوال است. از نظر باختین کارناوال نمود زندگی طبیعی و روستایی است، که در آن از طریق واژگون سازی و تمسخر اتوریته و سلسله مراتب رشد طبیعی ترویج و تشویق می‌شود. باختین تحلیلی از رابطه میان زندگی فرهنگی و طبیعی ارائه می‌دهد که خود به تکانه‌های اخلاقی ادبیات قرن نوزدهم روسیه ـ بویژه آثار تولستوی و داستایفسکی ـ ارجاع دارد، آثاری که در آنها پالایش زیبایی شناختی با آرمانی‌ جلوه دادن ارزش‌ها و زندگی روستایی توأمان است. باختین همچنین از نظرات کانت، ارنست کاسیرر و سنت روسی وحدت فلسفه و تاریخ استفاده کرده و دیدگاهی درباره طبیعت و فرهنگ ارائه می‌دهد که در مطالعات فرهنگی و ادبی، همچنین مباحثات مربوط به فرهنگ و جامعه نفوذ و تأثیر فراوان دارد.

مفاهیم و آثار به سوی فلسفه کنش از رساله فلسفه کنش تنها مقدمه ـ که چند صفحه اول آن موجود نیستند ـ و فصل نخست باقی مانده است. اما بخاطر اینکه باختین در مقدمه طرح کلی از رساله ارائه کرد مبنی بر اینکه رساله دارای چهار بخش می باشد، اهداف او از نگاشتن این اثر کاملاً از بین نرفته است. نخستین بخش رساله به تحلیل کنش‌های انجام شده‌ای که جهان واقعی را تشکیل می دهند اختصاص دارد؛ «جهانی که براستی تجربه شده باشد نه صرفاً جهان اندیشیدنی ». باختین سپس موضوعات دیگر سه بخش ناتمام رساله را نیز بیان می کند؛ بخش دوم به فعالیت زیبایی شناختی و اخلاقِ آفرینش هنری، بخش سوم به اخلاق سیاست و بخش چهارم به مذهب اختصاص دارد. نویسنده "به سوی فلسفه" کنش باختین جوانی است که سعی دارد با تمرکززدایی آثار کانت فلسفه اخلاقی خود را تدوین کند. این متن یکی از تلاشهای اولیه باختین در ارتباط با اصول اخلاقی و زیبایی شناسی است و او سه دعوی در رابطه با به رسمیت شناختن منحصربفرد بودن مشارکت فرد در هستی مطرح می کند:

۱) من بصورت فعالانه و منفعل در هستی مشارکت دارم

۲) منحصر بفرد بودن من امری مسلم است اما تا حدی وجود دارد که من این منحصر بفردیت را تحقق بخشم. (به عبارت دیگر در کنش انجام شده ای نهفته است که هنوز حاصل نشده)

۳) از آنجا که واقعی و غیرقابل جایگزینی هستم باید این منحصربفردیت و یکتایی را تحقق بخشم. در این رساله است که باختین مدل ساختارمند روان انسان که از سه مولفه تشکیل شده است را ارائه می دهد: من برای خودم ، من برای دیگری ، و دیگری برای من . مولفه "من برای خودم" منبع معتبری و قابل اطمینانی برای هویت نیست و باختین می گوید انسان‌ها از طریق "من برای دیگری" به درک خود از هویت دست می یابند زیرا این مولفه ملغمه‌ای از برداشت دیگران از "من" است. مولفه "دیگری برای من" نشانگر آن است که دیگران چگونه برداشت‌ها و دریافت های من از خودشان را با هویت خود تلفیق می کنند. بنابر تعریف باختین هویت صرفاً به فرد تعلق ندارد، بلکه امری مشترک بین همگان است. رابله و دنیای او: کارناول و گروتسک طی جنگ جهانی دوم باختین تز خود درباره نویسنده فرانسوی دوران رنسانس یعنی فرانسوا رابله ارائه کرد که البته تا چند سال موفق به دفاع از آن نشد. عقاید بحث برانگیزی که در این رساله مطرح شدند مخالفت های بسیاری را برانگیخت و در نهایت تصمیم بر آن شد که به باختین مدرک دکترا ندهند. به همین خاطر بود که رساله رابله و فرهنگ مردمی قرون وسطی و رنسانس تا سال ۱۹۶۵ چاپ نشد، و در آن زمان هم با عنوان «رابله و دنیای او» منتشر گردید. امروزه رساله «رابله و دنیای او» یکی از بهترین مطالعات کلاسیک رنسانس، و مهمترین اثر باختین محسوب می شود؛ در این رساله است که باختین کتاب گارگانتوا و پانتاگروئل را بررسی می کند.

باختین می‌گوید برای قرنها کتاب رابله درست درک نشده است و ادعا می کند در کتاب «رابله و دنیای او» مقاصد رابله را توضیح داده و روشن ساخته است. دغدغه باختین در این کتاب صراحت و آشکاری گارگانتوا و پانتاگروئل است. در این کتاب باختین به دنبال دستیابی به دو هدف است: بازیابی بخشهایی از گارگانتوا و پانتاگروئل که در گذشته نادیده گرفته شده یا سرکوب شده‌اند، و ارائه تحلیلی از نظام اجتماعی رنسانسی برای کشف تعادل بین زبان مجاز و زبان غیرمجاز. وی بواسطه این تحلیل دو متن فرعی را تشخیص می دهد: کارناوال ـ که آن را به مثابه یک نهاد اجتماعی تعریف می کند ـ و رئالیسم گروتسک که به مثابه یک سبک ادبی تعریف می شود. بدین صورت باختین در «رابله و دنیای او» تعامل بین امر اجتماعی و امر ادبی، همچنین معنای کالبد را بررسی می کند. کارناوال از نظر باختین کارناوال به امر جمعی مرتبط می شود. افرادی که در کارناوال شرکت می کنند صرفاً یک جمعیت را تشکیل نمی دهند؛ بلکه افرادی هستند که به مثابه یک کل در نظر گرفته شده، و طوری سازماندهی شده‌اند که سازمان سیاسی و اقتصادی اجتماعی را به چالش می طلبد.

از نظر باختین «در یک کارناوال همه با هم برابر هستند. اینجا در میدان شهر نوع خاصی از تماس آزادانه و خودمانی بین افرادی برقرار می گردد که معمولاً به واسطه موانع کاست، مالکیت، حرفه و سن از هم جدا می شوند.» در جو کارناوال لایه های زیرین زندگی ـ در تقابل با کارکردهای بالاتر (تفکر، گفتار، روح) که معمولا در نظام معنایی جایگاه بالاتری دارند ـ مهم تر محسوب می شوند. در زمان کارناوال آن حس منحصربفرد زمان و فضا باعث می شود افراد خود را بخشی از جمع احساس کنند و دیگر خودشان نیستند. در این لحظه است که فرد از طریق لباس مبدل و ماسک کالبد خود را معاوضه می کند و احیا می شود. در همان حین آگاهی از وحدت و اجتماع نفسانی، مادی و کالبدی فرد حاصل می شود. گروتسک مفهوم کارناوالِ باختین با مفهوم گروتسک ارتباط دارد. جمعی که در کارناوال شرکت می کند از وحدت خود در زمان و همچنین جاودانگی تاریخی خود ـ بواسطه مرگ و احیای مداومش ـ آگاه است. از نظر باختین اگر قرار است کالبد از بی زمانی و جاودانگی خویش آگاه باشد به نوعی ساعت احتیاج دارد. وی از عبارت گروتسک برای توصیف تأکید بر تغییرات جسمی از طریق خوردن، دفع، و رابطه جنسی استفاده می کند؛ امر گروتسک به مثابه نوعی ابزار سنجش بکار می رود.

میریام آقازاده

منابع:

۱. دائره المعارف انسان شناسی

۲. دائره المعارف فلسفه اینترنتی

۳. James P. Zappen - Mikhail Bakhtin (۱۸۹۵-۱۹۷۵) ۱. dialogical, ۲. heteroglossia: وجود چندین متغیر متمایز درون یک رمزگان زبانی واحد. وجود چندین آوا درون یک متن ۳. ethics ۴. aesthetics ۵. Discourse in the Novel ۶. Chronotope: زمان ـ مکان؛ به ماتریس زمانی مکانی اشاره دارد که بروضعیت بنیادین تمامی روایت ها و دیگر کنشهای زبانی حاکم است ۷. symbolic ۸. additive attitude ۹. idylls ۱۰. polyphonic ۱۱. carnivalesque ۱۲. menippean satires ۱۳. obscenity ۱۴. voice ۱۵. carnivalesque ۱۶. learned ۱۷. impulse ۱۸. towards a philosophy of act ۱۹. thinkable ۲۰. Being ۲۱. actual ۲۲. human psyche ۲۳. I-for-myself ۲۴. I-for-the-other ۲۵. other-for-me ۲۶. subtext ۲۷. grotesque realism ۲۸. body ۲۹. collectivity ۳۰. crowd