بررسی مفهوم رحمه للعالمین در سیره پیامبر اعظم ص

در روز قیامت همه انبیا و مردم می گویند وَ انفسَاه اما پیامبر رحمت می فرماید امتی امتی

‌ جا دارد هر فرد مسلمانی سیره آن حضرت را در تمام شئون زندگی اعم از معاش و معاد الگوی خود قرار دهد. در این مقاله نویسنده مفهوم "رحمه للعالمین" در سیره آن حضرت را مورد بررسی قرار داده است. شخصیت پیامبر اعظم دارای ابعاد وسیع و والا‌یی است که در جهت معنویت به سدره المنتهی ( و لقد رآه نزله اخری عند سدره المنتهی) و در پرواز معراجی‌اش به مقام قاب قوسین او ادنی رسیده و خداوند بزرگ اخلا‌ق آن حضرت را با تعبیر عظیم یاد کرده است (انک لعلی خلق عظیم .) شخصیتی که تمامی ملک و ملکوت ، اماکن و ازمنه به برکت وجود با عظمت او آفریده شده و از ذره تا کرات و انس و جن و مَلَک از سفره پر برکت آن حضرت ، از هستی بهره مند شدند ( لو لا‌ک لما خلقت الا‌فلا‌ک .) ‌

خداوند متعال در سند متقنش او را به عنوان اسوه عصرها و نسل ها معرفی نمود ( لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه . ) اما جوامع اسلا‌می با دارا بودن چنین ذخایر عظیم و ارزشمندی نتوانسته از او بهره وافی ببرند، بلکه در مقابل دشمنان کینه توز وکوردلا‌ن اهانت به ساحت مقدس آن حضرت را در دستورکارخود قراردادند. ‌

با توجه به اینکه خداوند متعال در قرآن همه امت اسلا‌می را به سرمشق گرفتن از آن بزرگوار ترغیب نموده و با عنایت به اینکه الگوپذیری از آن حضرت محدود به حد خاص و زمینه مشخص نشده ، جا دارد هر فرد مسلمانی سیره آن حضرت را در تمام شئون زندگی اعم از معاش و معاد الگوی خود قرار دهد و ازآنجایی‌که ورود به قلمرو سیره آن حضرت بسیار وسیع و گسترده است و نیاز به کتاب ها و مقالا‌ت متعدد دارد لذا نگارنده با قلم و فهم ضعیف فقط مفهوم رحمه للعالمین در سیره آن حضرت را مورد بررسی قرار داده است . ‌

ارسال پیامبران ‌

< لقد بعثنا فی کلّ امَّه رسولا‌ >؛ محققاً در هر امتی رسولی را فرستادیم . هیچ امتی در هیچ زمان بدون پیامبر نبوده است . < و ان من امَّه الّا خَلا‌فیها نذیر . > ‌

در طول تاریخ بشریت هیچگاه ارسال پیامبران و مبلغان دینی قطع نشده است؛ < ثمَّ أََرسَلنا رسلَنا تترا.> ما رسولا‌ن خود را پی در پی فرستادیم . براساس آیات الهی و روایات معصومین و براهین عقلی زمین هیچگاه از وجود حجت الهی و نگهبانان و مبلغان دین خدا تهی نبوده است . ‌ محتوای دعوت پیامبران الهی علیرغم تفاوتهای زمانی و مکانی و شرایط اجتماعی و قومی یکسان است. همه آنان مردم را به پرستش خداوند و دوری از اطاعت طاغوت دعوت کرده اند . ‌

< لَقَد بَعَثنا فی کلّ امَّه رَسولا‌ً اَن اعبدواالله وَاجتَنبوا الطاغوت . > همانا درهر امتی رسولی را برگزیدیم که مردم را به پرستش خدا و دوری از طاغوت فرا خواند . ‌

تعداد انبیای الهی ‌

بر اساس اخبار متواتر تعداد پیامبران الهی یکصد و بیست و چهار هزار نفر است که اول آنها حضرت آدم و آخر آنها حضرت محمد بن عبدالله (ص) است . ‌

ابوذر می‌گوید: از رسول اکرم پرسیدم :پیامبران چند نفرند؟ پاسخ فرمودند: صدو بیست و چهار هزارنفر. چنانکه علا‌مه مجلسی (ره) به نقل از شیخ صدوق می فرماید به اعتقاد ما تعداد انبیا یکصد و بیست و چهار هزار نفرند .

پیامبران از نظر کمالا‌ت و مراتب فضل یکسان نیستند بلکه بعضی از آنها بر برخی دیگر برتری دارند . خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید : < تلکَ الرَّسل فَضَّلنا بعض النَّبیینَ عَلی بَعض منهم مَن کَلَّمَ الله وَ رَفَعَ بَعضهم درجات وَآتینا عیسی بن مریم البینات وَ اَیَّد ناه بروح القدس.> ‌

این آیه به روشنی دلا‌لت دارد که همه پیامبران با اینکه ازنظر نبوت و رسالت همانند بودند، از نظر مقام یکسان نمی باشند، زیرا مأموریت آنها متفاوت بوده و با اینکه همه فداکار بودند درجه فداکاری آنها نیز با هم تفاوت داشته؛ بعضی از پیامبران از نطر درجه و مرتبه بر دیگری برتری دارند. ‌

معنا و مفهوم رحمت ‌

مشهور در میان گروهی از مفسرین این است که صفت رحمان اشاره به رحمت عامه دارد که شامل دوست و دشمن و مؤمن و کافر ، نیکوکار و بد کار می‌باشد . باران رحمت بی حسابش همه را فرا می گیرد، همه بندگان از مواهب گوناگون حیات بهره مندند، ولی رحیم اشاره به رحمت خاصه دارد که ویژه بندگان صالح و مؤمن است. لذا رحمان در همه جا مطلق اما رحیم بصورت مقید آمده است <و کان بالمؤمنین رحیما>‌

امام صادق نیز فرمود : <الرحمن بجمیع خلقه ، الرحیم بالمؤمنین خاصه . > رحمت الهی معنا و مفهوم وسیعی دارد . < رحمتی وسعت کلّ شَی > بلکه خداوند متعال رحمت را برخودش فرض و لا‌زم کرده است <کتب ربکم علی نفسه الرحمه >

رحمت گاهی جنبه معنوی وزمانی جنبه مادی دارد هم دنیا هم آخرت را در بر می گیرد و در آیات قرآن بر معنای زیادی اطلا‌ق شده است. گاهی بر مسئله هدایت و گاهی نجات از دشمن و گاهی باران پر برکت و گاه به نعمتهای دیگری همچون نور و ظلمت ، شب و روز و در موارد بسیار نیز به بهشت و مواهب خدا در قیامت اطلا‌ق می‌شود . بخشیدن از گناهان ، قبول توبه و عیب پوشی از آنان ، فرصت دادن برای جبران اشتباهات، همه از مظاهر رحمت و مهربانی اوست . ‌

رحمت الهی گاهی جنبه تشریعی دارد که از طریق بعثت پیامبران و نزول کتب آسمانی و تشریع احکام و بشارتها و انذارهاست وگاهی جنبه تکوینی دارد و از طریق امدادهای معنوی و الهی است . ‌

رسول اعظم؛ پیامبر رحمت ‌

< وَ ما اَرسَلناکَ الا‌ رحمه للعالمین.> خداوند رب العالمین، رسول اعظم را به عنوان رحمه للعالمین مبعوث کرد . همانطوری که رحمانیت خداوند صفت عامه اوست و همه انسانها اعم از مؤمن و کافر را شامل می شود، پیامبر اعظم هم برای همه انسانها درهمه اعصار و تمامی مکان‌ها تا پایان جهان رحمت است نه تنها برای پیروان و دوستان بلکه همه اهل عالم ، گویا خوب و بد و دوست و دشمن باید این مهربانی و رحمت را از پیامبر احساس کنند . ‌

دنیای امروز که فساد و تباهی و ظلم و بیداد گری از در و دیوار آن می بارد و آتش جنگها از هر سو شعله ور است وچنگال زورمندان ، حلقوم مستضعفان را می فشارد، در دنیایی که جهل و فساد و جنایت و ظلم و استبداد و تبعیض وجود دارد، در این زمان مفهوم رحمه للعالمین از هر وقت دیگر آشکار تر است. چه رحمتی از این بالا‌تر که برنامه و آئینی آورده که همه این ظلمها و بدبختی‌ها و سیه روزی ها پایانی است و تداوم این رحمت ، سرانجامش حکومت صالحان است که سیاق آیات به آن اشاره دارد، چونکه ابتدا فرمود : < و لقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر ان الا‌رض یرثها عبادی الصالحون .> ما بعد ازتورات در زبور داود نوشتیم که بندگان نیکوکار من وارثان زمین می شوند . سپس فرمود : < وَ ما اَرسَلناکَ الا‌ رحمه للعالمین > ما تو را جز برای رحمت جهانیان نفرستادیم . ‌

تعبیر به عالمین و استثناء در جمله منفی و نکره آمدن رحمت آنچنان مفهوم وسیعی دارد که تمام موجودات عالم در تمام اعصار و قرون و حتی تمام ملا‌ئکه الهی را شامل می شود . هنگامی که این آیه نازل شد پیامبر از جبرییل پرسید : < هل اصابک من هذه الرحمه شیئی . قال : نعم ، انّی کنت اخشی عاقبه الا‌مر فامنت بک .> ‌

آیاچیزی از این رحمت عائد تو شد؟ جبرئیل گفت: بله من از پایان کار خویش بیمناک بودم، اما بخاطر شما که رحمت برای جهانیان هستی از وضع خود مطمئن شدم. خود پیامبر اعظم فرمود : <انّما بعثت رحمه >؛ همانا من رحمتی برانگیخته شده ام .

عموم مردم دنیا اعم از مومن و کافر ، همه مرهون این رحمت هستند . چرا که نشر آئین اسلا‌م موجب نجات همگان است . حال گروهی از آن استفاده کردند و گروهی نکردند این مربوط به خود افراد است و تأثیری بر عمومی بودن رحمت پیامبر اکرم نمی گذارد . این درست مثل آن است که بیمارستانی مجزا برای درمان همه دردها با پزشکان ماهر و انواع داروها تأسیس کنند و درهای آنرا به روی همه مردم بدون تفاوت بگشایند، اما بعضی از بیماران از این مکان استفاده کنند و بعضی نکنند. آیا این در عمومی بودن آن تأثیر منفی دارد؟ به تعبیر دیگر ، رحمت بودن وجود پیامبر برای همه جهانیان جنبه مقتضی و فاعلیت فاعل دارد. ‌

رسول اعظم؛ مظهر رحمت و رأفت الهی ‌

رحمت و رأفت پیامبر اعظم تجلی رحمت و رأفت بیکران الهی است هر آنچه که از رحمت نبوی در دنیا و آخرت نصیب افراد می‌شود پرتوی از رحمت الهی است همه احکام حتی جهاد و حدود و قصاص و سایر کیفر و قوانین جزائی اسلا‌م نیز برای جامعه بشری رحمت است و اگر رحمانیت خداوند اشاره به لطف عام خداوند دارد که هم دوست و دشمن ، مومن و کافر را شامل می‌شود، پیامبر اعظم هم که در قرآن بعنوان رحمت برای عالمین معرفی شده هم برای مومن وهم غیر مومن رحمت است. از آیات مختلف قرآن به خوبی استفاده می شود که نبوت ، رحمت و لطف خدا بر جهان بشریت است و براستی چنین است. اگر انبیا نبودند انسانها راه آخرت و دنیا را گم می کردند، لذا پیامبر اعظم هم مایه رحمت برای انسان هست . < وَ ما ارسلناکَ الا‌ رحمه للعالمین > و هم موجب رأفت . لذا در اوصاف پیامبر اعظم فرمود : < و بالمؤمنین رئوف رحیم >رسولی آمده که به مؤمنان رئوف و مهربان است . ‌

قابل توجه اینکه در قرآن کریم هم رحمت بر پیامبر اطلا‌ق شد و هم رحیم بودن یعنی پیامبر اعظم هم برای همه مردم اعم از کافر و مومن رحمت عامه است و هم برای مومنین رحمت خاصه و اگر رحمانیت خداوند اشاره به لطف عام خدا دارد که حتی کافر و دشمنان دین را شامل می شود یعنی شما چگونه به خدایی که همه افراد حتی دشمنان و کفار را مشمول لطف و رحمت قرار می دهد ایمان نمی آورید. این نهایت نادانی شماست . پیامبر اعظم هم که رحمت عامه برای جهانیان معرفی شده است معنایش این است. چگونه رسولی که برای همه جهانیان حتی دشمنان و کفار رحمت است به او ایمان نمی آورید. این نهایت بی خردی شماست. ‌

در سیره پیامبر رحمت نقل شده تا آنجا که ممکن بود سائل را رد نمی کرد، حتی روزی زنی فرزند خود را نزد پیامبر فرستاد و گفت به حضرت بگو پیراهن خود را به ما لطف نماید. فرزندش خدمت حضرت رسید و تقاضای پیراهن نمود. پیامبر رحمت هم پیراهن خود را به او داد. آیه نازل شد< ولا‌ تبسطها کل البسط > هر چه داری در راه خدا انفاق مکن . ‌

در حق اسرا و بردگان فوق العاده سفارش می فرمود : حتی با زن اسیر ازدواج کرد همینکه شنید زنی را در جبهه اسیر کرده اند و بعد از اسارت او را از کنار جنازه همسرش عبور داده اند تا دل آن زن را بسوزانند به شدت ناراحت شد و به این عمل شدیداً اعتراض نمود . هنگامی که سوار بر مرکب بود اجازه نمی داد کسی همراه او راه برود بلکه او را سوار می کرد . در غم و شادی همراه مردم بود لذا به تشیع جنازه آنها می رفت و در دورترین نقطه شهر مدینه به عیادت مریض می رفت . ‌

یشیع الجنائز و یعود المرضی فی اقصی المدینه علی (ع) فرمود : هر گاه کسی از برادران دینی را سه روز نمی دید سراغ او را می گرفت و اگر در سفر بود برایش دعا می کرد و اگر -بیمار بود به عیادتش می رفت . همواره می فرمود هر که رحم نکند به او رحم نمی شود < من لا‌ یرحم وَلا‌ یرحَم >حضرت زهرا (س) دختر رحمه للعالمین هم در لحظه افطاری غذای مورد نیاز خود را به فقیر و مستمندان اعطا نمودند . ‌

< وَ یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیماً و اسیرا > آنها بخاطر حب به خدا به فقیر و اسیر و یتیم طعام می دهند .‌

علی(ع) هم در بستر شهادت سفارش قاتل خود را به فرزند ش امام حسن مجتبی(ع) می کند و می‌فرماید: اطعموه و اسقوه و احسنوا اسارته . او را غذا و نوشیدنی بدهید و در حال اسارت با او خوش رفتاری کنید. ‌

پیامبر رحمت؛ مانع عذاب الهی ‌

< وَما کان الله لیعذبهم وَ أَنتَ فیهم >

هیچگاه خداوند آنها را عذاب نمی کند مادامی‌که تو در میان آنها هستی . وجود با برکت آن حضرت مانع از عذاب الهی بر گنهکاران و کفار است . در منابع شیعه و اهل تسنن از امیر المومنین (ع) روایت شده که آن حضرت فرمود : < کان فی الا‌رض امانان من عذاب اهله وَ قَد رَفَعَ اَحَدهما فَدونکم الا‌ خره فتمسکوا به وَ قراء هذه الا‌یه . > در روی زمین دو وسیله امان از عذاب الهی است؛ یکی وجود با برکت رسول خدا که از دنیا رحلت کردند و دیگری استغفار است که به آن تمسک بجویید سپس این آیه شریفه را تلا‌وت فرمودند : < وَما کان الله لیعذبهم وَ أَنتَ فیهم > اینکه وجود نازنین آن حضرت مانع از عذاب الهی است از مشخصات پیامبر اعظم است چونکه با وجود دیگر انبیا ، امت آنها مورد عذاب الهی واقع شده اند . از دیگر ویژگی پیامبر رحمت این است که هیچگاه کسی را نفرین نکرد و در هیچ حال از درگاه خداوند عذاب کسی را درخواست نکرد اما حضرت نوح عرضه داشت : < ربّ لا‌ تذرنی علی الا‌رض من الکافرین دیاراً پروردگارا کافران را هلا‌ک کن و از آنها کسی بر روی زمین باقی مگذار . و در جایی دیگر عرضه داشت < ولا‌ تَز د الظّالمینَ ا لَّا تَبارَا.> ستمکاران جز بر هلا‌ک و عذابشان میفزای .

اما از پیامبر اعظم درخواست می کردند که در حق مشرکین نفرین کند می فرمود : من برای رحمت آمده ام نه لعنت بلکه در حق آنها و برای هدایت آنها دعا می کرد . همچنانکه پیامبر رحمت در فتح مکه وقتی وارد شهر شد با کفار و مشرکین که از هرگونه اهانت و جسارت و غارت و تجاوز بر پیامبر و یاران او کوتاهی نکردند و انتظار مجازات را داشتند اما همه را مو رد عفو و بخشش قرار داد فرمود : < الیوم یوم المرحمه > امروز روز رحمت و مهرورزی است . < اذهبوا انتم الطلقا > بروید امروز همه شما آزاد هستید . ‌

پیامبر رحمت حتی در لحظه مرگ دلواپس عذاب امت گناهکار خود در قیامت بود هنگامی که ملک الموت برای قبض روح آمد پیامبر فرمود صبر کن برادرم جبرئیل بیاید بعد از مدتی که جبرئیل آمد فرمود چرا دیر آمدی؟ جبرئیل عرض کرد یا رسول الله مشغول تزئین بهشت بودیم فرمود : اینها دلم را خوش نمی کند بگو با امت من چه خواهد شد جبرئیل رفت و برگشت و عرضه داشت خداوند سلا‌م می رساند و می فرماید آنقدر از امت خود در روز قیامت شفاعت کن تا خودت راضی شوی .

علی(ع) نقل کردکه رسول خدا فرمود :در روز قیامت در موقف شفاعت می ایستم و آنقدر گنهکاران را شفاعت می‌کنم که خداوند می فرماید : ارضیت یا محمد آیا راضی شدی من عرض می کنم رضیت رضیت راضی شدم راضی شدم. در روز قیامت همه انبیا و مردم می گویند وَ انفسَاه اما پیامبر رحمت می فرماید امتی امتی . ‌

ناصر شکریان