با امام کاظم ع در سایه قرآن

طبق ادله گذشته , آن حضرت دانشمندترین مردمِ زمانه بود و بیش از همه حافظ کتاب الهی و خوش صدا ترین آنان در قرائت قرآن بود

امام کاظم (ع) قرآن ناطق و از ثقلین است و ارتباط آن حضرت با کتاب الهی از زاویه ‏های گوناگون تفسیر و علوم قرآن قابل بررسی است اینک در این مجال و به اهتمام آن بزرگوار به تلاوت قرآن و ثواب تلاوت می ‏پردازیم.

● آداب تلاوت :

۱) صدای زیبا و حزن ‏آور :

عالم بزرگوار شیخ مفید (ره) می‏ نویسد : طبق ادله گذشته ، آن حضرت دانشمندترین مردمِ زمانه بود و بیش از همه حافظ کتاب الهی و خوش‏ صدا ترین آنان در قرائت قرآن بود. هنگام قرائت ، آهسته و حزن ‏آور می ‏خواند و می‏ گریست و شنوندگان هم گریه می ‏کردند ، اهل مدینه او را «زین المجتهدین» می ‏نامیدند. (۱)

در روایتی دیگر آمده است : «و کانت قراءته حزنا» یعنی قرائت آن حضرت حزن‏ آور بود. (۲)

به ابرهه مسیحی فرمود : «با کتاب خودت چقدر آشنایی ؟

پاسخ داد : به متن و تأویل آن آگاهم ، هشام می ‏گوید : حضرت کاظم (ع) شروع کرد به قرائت انجیل ، آنگاه ابرهه گفت :

«حضرت مسیح این ‏چنین می ‏خوانند و جز او هیچ کسی چنین نخوانده است و از پنجاه سال پیش تا کنون در جستجوی چنین شخصیتی بودم» و در این هنگام ، ابرهه به دست امام مسلمان شد. (۳)

۲) ترتیل :

یعنی حروف کاملاً ادا و بیان و وقوف رعایت گردد.

حضرت کاظم (ع) می ‏فرماید :

از پیامبر اکرم در باره معنای «وَ رَتَّلِ الْقُرآنَ تَرْتیلا» (۴) پرسیدند ، در پاسخ فرمود : (۵)

یعنی قرآن را واضح و کاملاً روشن بیان کن و حروفش را مانند رمل و شن‏ هایی که باد یکباره می ‏پاشد بر روی هم نریز و آن را مانند شعرخوانی پشت سر هم و با شتاب مخوان ؛ نزد شگفتی های قرآن بایستید و دلها را با آن تکان دهید و همت و نظر شما رسیدن به آخر سوره نباشد ، یعنی به کیفیت بپردازید نه به کمیّت. (۶)

۳) ارج نهادن به حاملان قرآن :

آن حضرت در حدیثی از جدّ بزرگوارش نقل می ‏فرماید :

خدای تعالی بخشنده است و جود را دوست دارد و کارهای عالی را دوست می ‏دارد و از کارهای پست ناخرسند است و واقعا از احترام به جلال الهی بزرگداشت سه گروه است :

الف) ریش سفید مسلمان ، ب) امام عادل ، ج) آن کسی که حامل و تسلیم قرآن کریم است به گونه ‏ای که نه اهل غلوّ است و نه از بار تکالیفش شانه خالی می‏ کند. (۷)

۴) اهدای ثواب قرائت به معصومان (ع) :

علی بن ‏مغیره به امام کاظم (ع) می ‏گوید : پدرم از جدّ شما پرسید آیا رواست شبی یک ختم قرآن بخوانم ؟

جدّ شما فرمود : هر شب.

دوباره پرسید : آیا در ماه رمضان هم ؟ جدّ شما فرمود : در ماه رمضان نیز ، جدم عرض کرد : بلی هر چه توانستم.

و برنامه پدرم این بود که در ماه رمضان چهل بار قرآن را ختم می‏ کرد ؛ و من نیز پس از پدر قرآن می‏ خوانم بیشتر و گاهی کمتر از پدرم ، کم و زیادیش بستگی داشت به اندازه فرصت و فراغت و یا کار و سرگرمی و نشاط و بیماریم و هنگام عید فطر ، قرآن هایی که خوانده بودم ، یک ختمش را برای رسول اکرم (ص) یکی برای علی (ع) ، یکی برای فاطمه (ع) و همچنین برای هر کدام از امامان تا به شما رسید و یکی هم برای شما قرار می‏ دادم ، از هنگامی که خدا این بینش و حال را به من عنایت کرده است و در سلک پیروان شما قرار گرفته ‏ام.

حال آیا برای خودم نیز پاداشی هست ؟

حضرت فرمود : پاداش تو آن است که در قیامت با آنها هستی ، گفتم اللّه ‏اکبر ، آیا چنین اجری دارم ؟

حضرت سه بار فرمود : بلی. (۸)

● شیعه و قرائت قرآن :

حضرت کاظم به مردی فرمود : آیا دوست داری در دنیا بمانی ؟

پاسخ داد : بلی ، پرسید : برای چه ؟

گفت : به خاطر قرائت قل هو اللّه أحد ، آنگاه حضرت ساکت شد و پس از زمانی گفت : ای حفص ! هرکس از دوستان و شیعیان ما بمیرد و قرآن را خوب نداند ، در عالم برزخ آموزش داده می‏ شود تا خدا به واسطه آن درجه و مقامش را بالا ببرد

زیرا درجات بهشت به قدر آیه ‏های قرآن کریم است : به قاری گفته می‏ شود : بخوان و ترقّی کن پس او می‏ خواند و ترقّی می‏ کند.

حفص گوید :

در عمرم ندیدم کسی را که از امام کاظم (ع) بیشتر خداترس و به رحمت حق امیدوار باشد و قرآن خواندنش همراه با حزن بود و گویا هنگام قرائت به شخصی خطاب می ‏کند. (۹)

▪ پرهیز از بحث های بی ‏فایده :

همچنانکه امروزه ، پرداختن به طرح و حلّ بسیاری از معمّاهای قرآنی ، وقت‏ گیر ، کم‏ فایده و مایه غفلت از اهداف اصلی قرآن کریم است ، در گذشته نیز مباحثی چون مخلوق بودن یا قدیم بودن قرآن ، به صورت مشکلی جنجالی درآمده بود و مایه درگیری و خونریزی ‏ها و اتلاف وقت و ... می‏ شد.

هنگامی که در این باره از امام کاظم (ع) نظرخواهی و گفته شد مردم در این باره اختلاف دارند برخی قرآن را مخلوق می ‏دانند و بعضی غیر مخلوق ؛ فرمود : من آنچه را آنان می ‏گویند ، نمی ‏گویم ولی می ‏گویم : «إنّه کلام اللّه» قرآن سخن خداست. (۱۰)

این روش و منش باید سرمشق امروز و همیشه ما باشد که از مباحث نظری بی ‏فایده و مشکل ‏آفرین بپرهیزیم.

▪ عنایت به تفسیر قرآن :

به جاست که قاری به معنی و تفسیر هم توجه نماید ، در سخنان امام کاظم (ع) مواردی از تفسیر آیات بیان شده مثلاً «توبه نصوح» در آیه «یا اَیُّهَا الّذینَ آمَنُوا تُوبُوا اِلَی اللّه‏ِ تَوْبَةً نَصَوُحا» (۱۱) را چنین تفسیر می فرماید :

بنده به درگاه خدا توبه می‏ کند و دیگر برنمی‏ گردد و توبه نمی‏ شکند و به راستی که محبوب ترین بندگان خدا در پیشگاه حق ، فریب خوردگان توبه ‏کننده ‏اند. (۱۲)

▪ تفسیر واژه‏ های مشکل :

در تفسیر «اَلَّذینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ» (۱۳) ـ سهو در نماز را تضییع نماز می ‏داند. (۱۴)

و یا در تفسیر «اللّه‏ الصَّمد» (۱۵) می‏ فرماید : «الصمد الذی لا جوف له» (۱۶) یعنی صمد کسی است که تو خالی نیست ؛ بدیهی است که اجسام همه توخالی و دارای هسته مرکزی و پروتون هستند ، و طبق این تفسیر صمد یعنی غیر مادی و غیر جسم.

▪ بیان مصداق و مورد آیه :

شأن نزول و یا روشن‏ ترین مصداق های برخی آیات ، در سخنان امام بیان شده است مثل مصداق «ماء معین» که منظور از آن غیبت حضرت مهدی امام زمان (ع) است. در این آیه از انسان سؤال شده : «قُلْ أَرَءَیْتُمْ إنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْرا فَمَنْ یَأْتیکُمْ بِماءٍ مَعینِ» (۱۷)

یعنی بگو : به من خبر دهید ، اگر آب شما فرو رود ، چه کسی آب روان برایتان خواهد آورد ؟

و در توضیح «فجّار» در آیه : «کَلاً إِنّ کِتابَ الْفُجّارِ لَفی سِجّین» (۱۸) می‏ فرماید :

بدکاران و فاجران کسانی هستند که در حق ائمه (علیهم السلام) نافرمانی و بر آنان قلدری کردند. (۱۹)

گفتنی است که بیشترین تفسیرهای آن بزرگوار در شرح آیه ‏هایی است که در اثبات امامت و رهبری و یا بیزاری و مذّمت منحرفانِ از امامت نازل شده است.

در معرفی مهم‏ترین مصداق منافقان ، کسانی را نشان می‏ دهد که به ولایت حضرت علی (ع) ایمان نمی ‏آوردند ، قرآن کریم می‏ فرماید : «هنگامی که منافقان نزد تو آیند می ‏گویند : «ما شهادت می ‏دهیم که یقینا تو رسول خدایی» خداوند می‏ داند که تو رسول او هستی ، ولی خداوند شهادت می‏ دهد که منافقان دروغگو هستند ...» (۲۰)

این به خاطر آن است که نخست ایمان آوردند سپس کافر شدند از این ‏رو بر دل های آنان مهر نهاده شده و حقیقت را درک نمی‏ کنند.

امام(ع) می‏ فرماید : منظور منافقانی است که نخست ایمان آوردند به رسالت پیامبر (ص) و سپس به ولایت حضرت علی (ع) وصیّ آن حضرت کفر ورزیدند.

ب) ثواب تلاوت :

در سخنان امام (ع) ثواب و آثار تلاوت بسیاری از آیه‏ ها و سوره ‏ها بیان شده که نمونه‏ هایی را مرور می‏ کنیم :

۱) هرگاه از چیزی ترسیدی صد آیه از هر جای قرآن که خواستی ، بخوان ، آنگاه سه بار بگو : اللّهم اکشف عنّی البلاء. (۲۱)

۲) امام کاظم (ع) : نسیم رحمت الهی در هر روز جمعه هزار بار می‏ وزد و به هر بنده‏ ای هر چه خدا بخواهد می‏ دهد پس هر که بعد از عصر جمعه صد بار سوره قدر را بخواند خداوند آن هزار رحمت و همانند آن را به او می ‏بخشد. (۲۲)

علی مختاری

۱ـ ارشاد مفید ، ص ۲۳۵ ؛ بحارالانوار ، ج ۴۸ ، ص ۱۰۲

۲ ـ کافی ، ج ۲، ص ۶۰۶، به نقل از مسند الامام الکاظم (ع) ، ج ۲، ص ۱۱

۳ـ بحارالانوار ، ج ۴۸ ، ص ۱۰۴

۴ ـ سوره مزمّل ، آیه ۴

۵ ـ بحارالانوار ، ج ۷۶، ص ۶۳ ؛ مسند الامام الکاظم (ع) ، ج ۲، ص ۴۴

۶ ـ مسند الامام الکاظم (ع) ، ص ۴۴ ، نقل از بحارالانوار ، ج ۹۲، ص ۲۱۵

۷ ـ بحارالانوار ، ج ۹۲، ص ۱۸۴

۸ ـ کافی ، ج ۲، ص ۴۱۸ ؛ مسند الامام الکاظم (ع) ، ج ۲، ص ۸ ـ ۹

۹ ـ همان ، ص ۶۰۶؛ نقل از مسند الامام الکاظم(ع)، ص ۱۱

۱۰ ـ توحید صدوق ، ص ۲۲۴ ، مسند الامام الکاظم (ع) ، ج ۲، ص ۷

۱۱ـ سوره تحریم ، آیه ۷۷

۱۲ـ تفسیر نورالثقلین ، ج ۵، ص ۳۷۴ ؛ مسند الامام الکاظم (ع) ، ج ۲، ص ۴۲ ، با اندکی تفاوت

۱۳ـ سوره ماعون

۱۴ ـ مسند الامام الکاظم (ع) ، ج ۲، ص ۴۷

۱۵ـ سوره توحید

۱۶ـ مسند الامام الکاظم (ع) ، ج ۲، ص ۴۸

۱۷ـ سوره ملک ، آیه ۳۰

۱۸ـ سوره مطففین ، آیه ۸

۱۹ـ مناقب ابن شهر آشوب ، ج ۲، ص ۳۵۲ ، نقل از مسند الامام الکاظم (ع) ، ج ۲، ص ۴۶

۲۰ـ سوره منافقون ، آیه ۳ ـ ۱

۲۱ ـ مناقب ابن شهرآشوب ، ج ۱، ص ۵۵۹ ، نقل از مسند الامام الکاظم (ع) ، ص ۴۱

۲۲ ـ ثواب الاعمال، ص ۱۵۷ ، نقل از مسند الامام الکاظم (ع) ، ج ۲، ص ۱۱

۲۳ـ امالی صدوق ، ص ۳۶۱ ، نقل از مسند الامام الکاظم (ع) ، ج ۲، ص ۹