تاثیر آلودگی هوا بر اعصاب و روان

دکتر علی باغبانیان روان پزشک می گوید عوارض عصبی از مهم ترین عوارض آلودگی طولانی مدت هواست

مقاله‌ها و بحث‌های متعددی در مورد تاثیر آلودگی هوا بر جسم افراد انجام شده و تاثیرهای منفی آن بر عملکرد قلب، ریه، سیستم گوارشی و... واضح هستند اما متاسفانه پژوهشگران چندان به تاثیر آلودگی بر اعصاب و روان و اختلال‌های روان‌پزشکی نمی‌پردازند و بررسی و تحقیق‌هایی در این زمینه انجام نمی‌دهند درحالی که دکتر علی باغبانیان، روان‌پزشک و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران معتقد است آلودگی هوا رفتارهای فرد، روابط فردی، اجتماعی، شغلی و... را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و اگر چاره‌ای برای این مشکل اندیشیده نشود، پیامدهای منفی آن گریبانگیر افراد جامعه خواهد شد. با او در این مورد گفت‌وگو کرده‌ایم تا بیشتر در مورد تاثیر آلودگی هوا بر اعصاب?و?روان بدانیم.

▪ ماجرای آلودگی هوای تهران و پیامدهای آن در این فصل سال سرخط همه خبرهاست، اما کمتر به تاثیر آن بر اعصاب و روان پرداخته می‌شود. در این مورد کمی توضیح می‌دهید؟

بله، مغز یکی از پیچیده‌ترین ارگان‌های بدن انسان است که سخت‌ترین وظایف را بر عهده دارد؛ کنترل سیستم‌های عصبی، احساسات و عواطف هیجانی، راه‌رفتن، صحبت‌کردن، نفس‌کشیدن و فکرکردن و هزاران فعالیت دیگر. مغز آنقدر پیچیده است که هر کدام از قسمت‌های آن وظیفه انجام و کنترل کاری خاص را به عهده دارند و فعالیت نادرست هر کدام از این بخش‌ها می‌تواند باعث بروز اختلال‌های زیادی شود. نتایج پژوهش‌های انجام‌شده روی حیوانات نشان می‌دهد با کاهش انتقال اکسیژن به مغز، رفتارهای پرخطری از حیوانات سر می‌زند. این وضعیت در مورد انسان‌ها نیز صدق می‌کند. اگر به علت آلودگی هوا، میزان اکسیژن‌رسانی به مغز کاهش یابد، برخی نقاط حساس آن تحریک می‌شود و در نتیجه اختلال‌هایی مانند افسردگی، پرخاشگری، بی‌تفاوتی، اختلال در تمرکز و توجه بروز می‌کند. به علاوه، کاهش اکسیژن‌رسانی به مغز در عرض چند دقیقه، باعث از کارافتادن مغز و در نهایت مرگ مغزی خواهد شد. اختلال در حافظه و کند شدن عملکرد ذهنی از بارزترین عوارض آلودگی طولانی‌مدت هواست و افراد را در موقعیت‌های اجتماعی، شغلی و مراقبت از خود دچار مشکل می‌کند. درواقع کاهش میزان اکسیژن در مغز، قبل از اینکه بر عواطف فرد اثر بگذارد، عملکرد ذهنی او را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و انجام فعالیت‌های ذهنی مانند محاسبه، یادآوری اطلاعات، توجه و تمرکز را مختل می‌کند به‌طوری‌که ممکن است دانشجویان، مدیران یا حتی خانم‌های خانه‌دار هم به نوعی در انجام کارهایشان با مشکل مواجه ‌شوند.

▪ پس می‌توانیم بگوییم آلودگی هوا بر شخصیت افراد هم تاثیر دارد؟

بله، گاهی بر اثر آلودگی‌ طولانی‌مدت هوا در کلانشهرها، به‌تدریج شخصیت افراد، متفاوت از شخصیت گذشته‌تان می‌شود مثلا اگر فرد برون‌گراست، درونگرا می‌شود و ارتباط‌های اجتماعی وی به حداقل می‌رسد که در نهایت بر روابط اجتماعی او هم تاثیر می‌گذارد. انسان موجودی اجتماعی است که از طریق ارتباط با همنوعان خود نیازهایش را برآورده می‌کند درحالی که در هوای آلوده به علت کاهش اکسیژن و اختلال در عملکرد مغز، فرد به مرور مهارت‌های اجتماعی خود را از دست می‌دهد و دچار مشکل می‌شود.

▪ چه کسانی بیشتر در معرض خطرند؟

افراد سالخورده به دلیل ضعف سیستم ایمنی بدن و وجود بیماری‌های زمینه‌ای مانند فشارخون، قلبی‌-عروقی، دیابت و... و کودکان به دلیل شرایط فیزیکی بدنشان بیشتر در معرض آسیب هستند و در این شرایط اختلال‌های رفتاری، پرخاشگری، عصبانیت، درگیری فیزیکی، اختلال حافظه، توجه و تمرکز و در پی آن افت تحصیلی کودکان بیشتر مشاهده می‌شود. بروز تحریک‌پذیری و احساس خستگی دائم برای کودکان بسیار خطرناک‌تر است زیرا دستگاه عصبی بچه‌ها در حال رشد است و ریزگردها باعث اختلال دستگاه عصبی می‌شود.

▪ آیا درست است که با افزایش مسمومیت با سرب، اختلال‌های ذهنی افزایش می‌یابد؟

بله، هرچه عوارض مسمومیت ناشی از سرب بیشتر شود، اختلال‌های ذهنی هم افزایش می‌یابد که به‌مرور فراموشی‌های دائم، بیماری‌های لرزشی و علایمی شبیه جنون در افراد ایجاد خواهد کرد. بررسی‌ها و تحقیقات روان‌پزشکی نشان‌داده تنفس فلزات سنگین، گازهای ناشی از سوخت و سوز ناقص موادسوختنی و ریزگردها در کلانشهرها وضعیت شناختی افراد را نیز دچار اشکال می‌کند و کاهش قدرت تفکر، ضعیف شدن حافظه، پرخاشگری، عصبانیت و تحریک‌پذیری از دیگر عوارض آلودگی هواست. متاسفانه در کلانشهرها که آلودگی هوا شدید‌تر است، رفتارهای نوع‌دوستانه مانند احترام به دیگران و رعایت حق‌تقدم در رانندگی و... کاهش می‌یابد و میزان برخوردهای کلامی و درگیری‌های فیزیکی افزایش می‌یابد. بروز حرکت‌های غیرارادی در افراد، نداشتن تعادل و گاهی بروز تشنج هم از دیگر عوارض رسوب مواد سمی موجود در مغز است.

▪ آلاینده‌ها چگونه می‌توانند باعث بروز اختلال در جسم و روان آدمی شوند؟

ذرات معلق در هوا مثل گازکربنیک، آزبست و ترکیب‌های شیمیایی، ریزگردها یا ریزآلاینده‌ها با چشم دیده نمی‌شوند اما به‌راحتی می‌توانند از راه تنفس وارد ریه ‌شوند و خطرهای جدی برای سلامت جسم انسان‌ها داشته باشند و باعث ایجاد مشکلاتی مانند واکنش‌های آلرژیک، حمله‌های آسم، بیماری‌های قلبی- عروقی ‌شوند و حتی در افراد سالمند و کسانی که مشکلات قلبی- عروقی یا ناراحتی‌های تنفسی دارند، باعث افزایش خطر مرگ می‌شوند. خطر ریز آلاینده‌ها فقط به مشکلات جسمی ختم نمی‌شود بلکه نشانه‌های روان‌پزشکی هم در انسان به وجود می‌آورد؛ اضطراب، تغییرات خلقی، بی‌قراری، افسردگی، سردرد، احساس خستگی و کاهش تمرکز از عوارض روانی تنفس ریزآلاینده‌هاست. این آلاینده‌ها از طریق ریه وارد خون و سپس مغز می‌شوند و در برخی نقاط مغز رسوب می‌کنند. هر چه ذرات ریزتر باشد، خطر آنها بیشتر است زیرا امکان نفودشان از طریق ریه به جریان خون افزایش می‌یابد. رسوب این مواد و ترکیب‌ها به شکل حاد و تدریجی بروز سرطان مغز را که نادرترین اختلال ناشی از آلودگی هواست تا سردرد که شایع‌ترین علایم عصبی است به دنبال دارند.

▪ چه کسانی بیشتر در معرض اختلال‌های عصبی ناشی از آلودگی هوا قرار دارند؟

در کسانی که سابقه اختلال‌های روان‌پزشکی در آنها وجود دارد، امکان تشدید علایم و بیماری افزایش می‌یابد بنابراین باید به بیماران مبتلا به سابقه اختلال‌های روان‌پزشکی مانند افسردگی، اضطراب و حتی اختلال‌های خلقی و جنون بیشتر توجه شود زیرا امکان تشدید علایم و عود حمله‌های بیماری‌شان وجود دارد. آلودگی‌های هوا و صوتی به‌نحوی باعث استرس در افراد می‌شود و افسردگی و اختلال‌های روانی را در کسانی که سابقه این بیماری‌ها را دارند، تشدید می‌کند.

▪ آیا با رفع آلودگی هوا از عوارض و شدت بیماری‌های ایجادشده کم می‌شود؟

متاسفانه در کشور ما مشخص نیست علت مرگ چه تعداد از افرادی که فوت‌کرده‌اند، عوارض جسمی، روانی یا عوارض پایدار مغزی است چون هنوز تحقیقات کافی در این مورد انجام نشده. مسوولان وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، از افزایش ۳۰ درصدی ابتلا به اختلال‌های تنفسی و مراجعه به بیمارستان صحبت می‌کنند. متاسفانه اگر آلودگی هوا منجر به بروز بیماری‌های جسمی و اختلال‌های روانی شود، در ۵۰ درصد موارد بیماری حتی با رفع آلودگی، همچنان ادامه پیدا می‌کند و در فرد می‌ماند بنابراین نباید فقط به فکر پاک‌کردن صورت مساله بود بلکه باید به فکر راه‌حلی برای این معضل باشیم.

راضیه پاشایی