چشم انداز جهانی جامعه ی اطلاعاتی

از اوایل دهه ی ۱۹۹۰, با پیشرفت و گسترش شبکه ها و بزرگراه های اطلاعاتی جدید الکترونی و افزایش کاربرد تکنولوژی های نوین ارتباطی در سراسر جهان, مسائل بین المللی ناشی از آن ها, اهمیت خاصی پیدا کرده اند

از اوایل دهه‌ی ۱۹۹۰، با پیشرفت و گسترش شبکه‏ها و بزرگراه‏های اطلاعاتی جدید الکترونی و افزایش کاربرد تکنولوژی‏های نوین ارتباطی در سراسر جهان، مسائل بین‏المللی ناشی از آن‏ها، اهمیت خاصی پیدا کرده‏اند. به همین جهت، در سال‏های اخیر، به موازات توسعه‌ی استفاده از شبکه‏های اطلاعاتی و به ویژه شبکه‌ی «اینترنت» ، توجه به این مسائل بیشتر شده است. به طوری که علاوه بر تصمیم‏ها و اقدام‏های تازه‏ای که در بعضی از کشورهای پیشرفته‌ی صنعتی درباره‌ی چگونگی کاربرد ارتباطات و اطلاعات الکترونی و ایجاد جامعه‌ی اطلاعاتی صورت گرفته‏اند، برخی سازمان‏های بین‏المللی و منطقه‏ای، مانند «سازمان همکاری و توسعه‌ی اقتصادی»، «شورای اروپا»، «اتحادیه‌ی اروپایی» و گروه «۸ کشور بزرگ صنعتی» نیز به ارزیابی و تصمیم‏گیری در زمینه‏های مختلف کاربرد این گونه ارتباطات و اطلاعات و مسائل جامعه‌ی اطلاعاتی آینده، پرداخته‏اند. برای شناخت عوامل و شرایط زمینه‏ساز فعالیت‏ها و برنامه‏های جدید کشورها، سازمان‏ها و نهادهای مذکور، یادآوری چگونگی پیدائی و پیشرفت تکنولوژی شبکه‌ی اطلاعاتی «اینترنت» در ایالات متحده‌ی آمریکا و سیاست‏ها و برنامه‏های مهم این کشور و سایر کشورهای بزرگ غربی درباره‌ی بزرگراه‏ها و زیرساخت‏های اطلاعاتی و جامعه‌ی اطلاعاتی طرف توجه آ‏ن‏ها، ضروری است.

۱) «اینترنت» و «‌جامعه‌ی‌ اطلاعاتی» پیدائی و پیشرفت «اینترنت»،‌ در ایجاد شرایط ‏گذر از «جامعه‌ی صنعتی»، به «جامعه‌ی اطلاعاتی» جایگاه برجسته‏ای پیدا کرده است. شبکه‌ی «اینترنت»، که اکنون به قول برخی از محققان ارتباطی ، ستون فقرات ارتباطات اطلاعاتی سراسری کره‌ی زمین و به عبارت دیگر، «شبکه شبکه‏های اطلاع‏رسانی» جهان شناخته می‏شود، معرف ساختار تحول یافته‌ی یک شبکه‌ی اطلاعاتی نظامی است. این شبکه، در اوایل دهه‌ی ۱۹۶۰ به دنبال پرتاب نخستین قمرهای مصنوعی اتحاد جماهیر شوروی به فضای ماوراء جو زمین و افزایش نگرانی ایالات متحده‌ی آمریکا از خطرات حملات هسته‏ای آن کشور، به منظور حفظ و حراست اسرار نظامی ارتش آمریکا در شرایط بسیار مخوف جنگ هسته‏ای، از طرف «آژانس طرح‏های پژوهشی پیشرفته‌» (‌آرپا)۱، در وزارت دفاع ایالات متحده، پایه‏گذاری شد. شبکه‌ی یاد شده، که بر اساس سیستم تکنولوژی کلیدهای ارتباطی مستقل و مرتبط به بسته‏های اطلاعاتی جداگانه، استوار گردیده بود، به منظور جلوگیری از هدف قرار گرفتن آن‏ها در یک جنگ هسته‏ای احتمالی، از دسترسی مراکز فرماندهی و کنترل نظامی برکنار گذاشته شده بود. به گونه‏ای که هر مجموعه‌ی اطلاعاتی، مسیر خاص خود را در میان مدارهای ارتباطی مختلف شبکه‌ی موردنظر،‌ به صورت افقی طرح می‏کرد و در عین حال، امکان گردآوری تمام آن‏ها، از هر واحد خاص نیز وجود داشت. مدتی بعد، تحت تأثیر پیشرفت تکنولوژی دیجیتال، امکان جمع‏آوری و بسته‏بندی هرگونه پیام و از جمله اصوات، تصویرها و داده‏ها و ایجاد شبکه‏های اطلاعاتی منتقل‏کننده‌ی انواع نمادها، بدون نیاز به هرگونه مزکر کنترل، پدید آمد و به این ترتیب، با استفاده از فراگیری بسیار گسترده‌ی زبان دیجیتال و شبکه‏بندی نظام ارتباطی، شالوده‌ی تکنولوژیک ارتباطات افقی جهانی، فراهم شد. نخستین شبکه‌ی اطلاعاتی از این نوع، که به عنوان قدردانی از مؤسسه‌ی بنیانگذار آن، «آرپانت»۲ نامگذاری گردید، در سال ۱۹۶۹، به روی مراکز تحقیقاتی همکاری کنند‌ه با وزارت دفاع ایالات متحده‌ی آمریکا و از جمله دانشگاه کالیفرنیا و دانشگاه هاروارد، گشوده شد و در پی آن، پژوهشگران برای برقراری ارتباط علمی متقابل با یکدیگر، از این شبکه به بهره‏برداری پرداختند. در سال ۱۹۸۳، برای جدا ساختن کامل کاربردهای نظامی و غیرنظامی شبکه‌ی مذکور، در کنار «آرپانت»، که از آن پس منحصراً به وسیله‌ی محققان دانشگاهی و مراکز علمی مورد استفاده قرار می‏گرفت، شبکه‌ی مستقلی موسوم به «میل‏نت»۳، برای پژوهشگران نظامی، تأسیس گردید. در طول سال‏های بعد دهه‌ی ۱۹۸۰،‌ «بنیاد ملّی علوم» ایالات متحده نیز به تقـویت و توسعه‌ی شبکه‌ی «آرپانت» کمک کرد و علاوه بر ایجاد یک شبکه‌ی خاص علمی۴، شبکه‌ی دیگری با همکاری کمپانی مشهور «ای. بی‏. ام»۵ ، به نام «بیت نت»۶ ، برای استفاده‌ی ‌محققان زمینه‏های غیرعلمی،‌ تأسیس نمود. با توجه به آن که تمام شبکه‏های مذکور،‌ در فعالیت‏ها و تماس‏های ارتباطی خود، از سیستم اطلاعات «آرپانت» بهره‏مند می‏شدند، مدتی نام این شبکه‌ی میان شبکه‏ای، ( آرپا ـ اینترنت)۷ گفته می‏شد و سرانجام، به «اینترنت» ۸، موسوم گردید. به موازات این تحولات و برای پاسخگوئی به رشد فعالیت‏های ارتباطی از طریق شبکه‏های اطلاعاتی و به ویژه «اینترنت»، تکنولوژی کامپیوتری نیز رو به تکامل و توسعه گذاشت. به این معنا، که از یک طرف، دستگاه‏های «کامپیوتر شخصی»۹ ، به بازار آمدند و امکان گسترش شبکه‏ها را افرایش دادند و از طرف دیگر، توانائی‏های فنی کامپیوتری نیز بالا رفتند. شبکه‌ی «آرپانت» در سال‏های دهه‌ی ۱۹۷۰ ، از ارتباط‏های دارای ۵۶ هزار بیت۱۰ در ثانیه استفاده می‏کرد. در سال ۱۹۸۷، خطوط ارتباطی این شبکه، از توانائی انتقال، ۵/۱ میلیون بیت در ثانیه برخوردار شدند. سرعت انتقال پیام‏های «اینترنت»، در سال ۱۹۹۲، به ۴۵ میلیون بیت در ثانیه ـ معادل ۵ هزار صفحه در ثانیه ـ افزایش یافت و درسال ۱۹۹۵، تکنولوژی کامپیوتری مورد استفاده‌ی «اینترنت»، به حد بسیار فوق‏العاده‏ای از پیشرفت رسید. به طوری که برای آن، امکان انتقال اطلاعاتی معادل مجموعه‌ی ده‏ها میلیون کتاب‏ها و نشریات کتابخانه‌ی کنگره‌ی ایالات متحده‌ی آمریکا در هر دقیقه، فراهم گردید. درعین حال، افزایش توانائی فنی انتقال پیام‏های ارتباطی از طریق «اینترنت»، به تنهائی برای گسترش شبکه‏‏های اطلاع‏رسانی در سطح جهانی کافی نبود و به این منظور، ارتباط متقابل رایانه‏ها نیز ضرورت داشت. به همین لحاظ، برای از میان بردن این مانع، از سیستم ارتباطی ویژه‏ای معروف به «یونیکس»۱۱، که در سال ۱۹۶۹در آزمایشگاه‏های کمپانی معروف «بل»۱۲ اختراع گردیده بود، کمک گرفته شد. کاربرد سیستم «یونیکس»، از سال ۱۹۸۳، که کوشش‏های محققان دانشگاه کالیفرنیا در «برکلی»، با مساعدت مالی «آژانس طرح‏های پژوهشی پیشرفته» وزارت دفاع آمریکا، برای انطباق مجموعه‏ای از پروتکل‏های علمی، موسوم به «پروتکل کنترل انتقال بر پروتکل ارتباط متقابل»۱۳ با این سیستم، به موفقیت رسیدند، رو به گسترش گذاشت و به این ترتیب، رایانه‏ها امکان یافتند که علاوه برایجاد ارتباط متقابل با یکدیگر، به رمزگذاری و رمزگشائی مجموعه‏های داده‏های مورد انتقال بسیار سریع در شبکه‌ی «اینترنت» نیز اقدام کنند. از آن زمان،‌ شبکه‏های اطلاعاتی محلی و منطقه‏ای، توانائی پیدا کردند با هم ارتباط متقابل برقرار سازند و داده‏ها و پیام‏های خود را به هر کجا که خطوط تلفنی و رایانه‏های مجهز به دستگاه «مودم»۱۴ ـ برای اتصال رایانه به تلفن ـ وجود دارند، انتقال دهند. به این گونه، شبکه‏سازی‏های اطلاعاتی در سراسر جهان توسعه یافتند و مقدمات استفاده از «بزرگراه‏های اطلاعاتی» نیز فراهم گردیدند. باید یادآور شد که از اوایل دهه‌ی ۱۹۹۰، همراه با پیشرفت و گسترش تکنولوژی رایانه‏ای «اینترنت»، کاربرد آن بیشتر به سه زمینه‌ی خاص، شامل «پست الکترونی»۱۵، سرویس‏های اطلاعات درخواستی و بر روی خط۱۶، مانند سرویس «تار عنکبوت گسترده‌ی جهانی»۱۷ و «گروه‏های مباحثه‏ای و خبری»۱۸ معطوف گردیده است. توسعه‌ی استفاده از شبکه‌ی «اینترنت»، در دوره‌ی کوتاه فعالیت آن، بسیار چشم‏گیر بوده است. در سال ۱۹۷۳، شبکه‌ی مذکور تنها ۲۵ رایانه را در برمی‏گرفت و تا پایان دهه‌ی ۱۹۷۰ نیز نمی‏توانست سالانه بیش از ۲۵۶ رایانه را در کنار خود داشته باشد. در اوایل دهه‌ی ۱۹۸۰ و به دنبال تحولات فنی مختلف، هنوز بیش از ۲۵ شبکه، با حدود چند صد رایانه‌ی اصلی و چند هزار نفر کاربران آن‏ها، امکان استفاده از آن را دارا نبودند. در حالی که در اواسط دهه‌ی ۱۹۹۰، در سراسر جهان ۴۴ هزار شبکه‌ی اطلاعاتی،‌ شامل ۲/۳ میلیون دستگاه رایانه و ۲۵ میلیون نفر کاربران آن‏ها، از طریق «اینترنت»، امکان ارتباط متقابل پیدا کرده بودند. در این میان، بر مبنای تحقیقی که در اوت ۱۹۹۵ صورت گرفته بود، مشخص می‏شد که ۲۴ میلیون نفر آمریکائی از «اینترنت» استفاده می‏کنند و ۳۶ میلیون نفر هم امکان دسترسی به آن را دارا هستند.

تحقیقات بعدی هم نشان داده‏اند که استفاده‏کنندگان این شبکه در آمریکا، هر سال نسبت به سال پیش، دو برابر می‏شوند، از لحاظ عده‌ی کاربران «اینترنت» در سطح جهانی هم، اکنون با توجه به توانائی‏های بالقوه‌ی این شبکه، پیش‏بینی می‏گردد که در اواسط دهه‌ی اول قرن بیست و یکم، صدها میلیون نفر در سراسر دنیا، از آن بهره‏مند خواهند شد. همچنین به نظر کارشناسان، «اینترنت» زمانی خواهد توانست ۶۰۰ میلیون شبکه‌ی رایانه‏ای را به هم متصل سازد. در مورد عوامل پیشرفت و گسترش شبکه‌ی «اینترنت»، می‏توان از دو گونه عناصر متضاد، نام برد. باید خاطر نشان ساخت که در این زمینه، از یک سو برنامه‏های امنیت‏اندیشی وزارت دفاع ایالات متحده و همکاری‏های علمی برخی از دانشگاه‏های مشهور آمریکا در ایجاد شرایط فنی کاربردی کردن یک انقلاب جدید در تکنولوژی‏های ارتباطی، تأثیر گذاشتند و از سوی دیگر، مظاهر فرهنگ آزاداندیشی و اعتراض‏گری مراکز دانشگاهی آمریکائی، که در دهه‏های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ در جنبش دانشجوئی آرمان‏خواهانه‌ی آن کشور به خودنمائی پرداخته بودند، نیز به سبب کوشش‏های علمی دانشجویان در جهت مردمی کردن این گونه شبکه‏ها، در توسعه‌ی آن سهم عمده‏ای ایفاء‌ نمودند. در واقع، اختراع دستگاه «مودم»، که اکنون از لوازم اساسی استفاده از «اینترنت» به شمار می‏رود، در سال۱۹۷۸،به وسیله‌ی دو تن از پیشگامان جنبش مذکور، با نام‏های «وارد کریستنسن»۱۹ و «راندی سیوس»۲۰، که در دانشگاه شیکاگو تحصیل می‏کردند، صورت گرفت.

آن دو دانشجو، در فاصله‏های دور از یکدیگر زندگی می‏نمودند و‌ برای خودداری از رفت و آمد متقابل در زمستان سرد و یخبندان شیکاگو و ایجاد امکان مبادله‌ی مستقیم برنامه‏های میکرورایانه‏ای خویش از طریق تلفن، به تهیه‌ی دستگاه «مودم» دست زدند. یک سال بعد، دانشجویان یاد شده، شیوه‌ی استفاده از این دستگاه، موسوم به «ایکس مودم پروتکل»۲۱ را، که به رایانه‏های شخصی امکان می‏داد تا پروند‏ه‏های طرح‏ها و برنامه‏های اطلاعاتی خود را بدون استفاده از یک سرویس دیگر، به طور مستقیم انتقال دهند، اعلان کردند. آن دو به لحاظ علاقه و توجه ویژه‏ای که به گسترش هر چه بیشتر توانائی‏های ارتباطی رایانه‏ای و مردمی کردن این گونه ارتباطات داشتند، از دریافت هرگونه حق اختراع خودداری نمودند و کاربرد این دستگاه را مجانی شناختند. به این طریق، کاربران شبکه‏های رایانه‏ای خارج از شبکه‌ی «آرپانت» نیز امکان مبادله‌ی اطلاعات خویش را پیدا کردند.

در همان سال، سه دانشجوی دانشگاه «دیوک»۲۲ در کارولینای شمالی هم به شیوه‌ی جدیدی برای اتصال مستقیم و متقابل رایانه‏های شخصی از طریق یک خط تلفن، دست یافتند و به کمک آن، شبکه‌ی تازه‏ای موسوم به «یوزنت»۲۳ پدید آوردند، که مهم‏ترین ابتکار آن، ایجاد گروه‏های مباحثه ‌و گفت و شنود و تبادل اخبار خاص بود. مخترعان این شبکه‌ی اطلاعاتی نیز نرم افزار مخصوص استفاده از آن را مجاناً در اختیار علاقه‏مندان قرار دادند. در سال‏های بعد، به موازات کاهش بهای رایانه‏های شخصی و افزایش قدرت ارتباطی آن‏ها، شبکه‏های اطلاع‏رسانی گوناگونی، که بیشتر به انتشار اخبار رویدادهای انعکاس نیافته از طریق خبرگزاری‏ها و شبکه‏های خبری متعارف، دست می‏زدند و به شبکه‏های «بولتین بورد سیستم»۲۴ معروف شدند، پدید آمدند. این شبکه‏ها که ابتداد در ایالات متحده‌ی آمریکا و سپس در سراسر دنیا مورد استفاده قرار گرفتند، به زودی کاربردهای سیاسی بسیار مهمی پیدا کردند. به طوری که به دنبال جنبش آزادی‏خواهانه‌ی دانشجویان چینی و حوادث خونین میدان «تیانانمن» پکن درسال ۱۹۸۹، دانشجویان چینی مقیم خارج آن کشور، با اعتراض‏های منتشر شده از طریق این‏گونه شبکه‏ها، تواناتی بالقوه‌ی امکانات ارتباطی نوین رایانه‏ای در دنیای امروز را آشکار ساختند، بهره‏برداری سیاسی فرمانده مارکوس، رهبر زاپاتیست‏های انقلابی مکزیک، از امکانات ارتباطی شبکه‌ی «اینترنت» برای انتشار پیام‏های حاوی هدف‏ها و برنامه‏های این جنبش، در فوریه‌ی ۱۹۹۵، به هنگام عقب‏نشینی به عمق جنگل‏های انبوه این کشور، در جهت آگاهی‏دهی به مردم جهان و وسایل ارتباط جمعی و مقابله با سیاست‏های دولت مکزیک، نیز در این زمینه اهمیت خاص داشته است.

۲) سیاست‏ها و برنامه‏های ایالات‏ متحده‌ی‏ آمریکا و سایر کشورهای بزرگ غربی در مورد‏ جامعه‌ی اطلاعاتی از اوائل دهه‌ی ۱۹۹۰، همراه با پیشرفت و گسترش کاربرد شبکه‌ی اطلاع‏رسانی «اینترنت»، تحت تأثیر دگرگونی‏های سریع تکنولوژی‏های نوین ارتباطات و اطلاعات و به ویژه، امکانات جدید توسعه‌ی خطوط فیبرنوری و رمزگذاری و رمزگشائی دیجیتال، پیام‏ها و اطلاعات موردانتقال از طریق شیوه‏های سه‏گانه‌ی ارتباطی ( ارتباطات جمعی رادیو ـ تلویزیونی، ارتباطات دور و ارتباطات کامپیوتری) و به عبارت‏ روشن‏تر، بر اثر همگرائی این شیوه‏های ارتباطی و کاربردی شدن ابزارهای چند رسانه‏ای، برای انتقال همزمان اصوات و تصاویر و داده‏ها و اطلاعات، کوشش‏های خاصی در ایالات متحده‌ی آمریکا و سایر کشورهای بزرگ صنعتی، برای ایجاد «بزرگراه‏های اطلاعاتی»، آغاز شدند.

الف) ایالات متحده‌ی آمریکا اصطلاح «بزرگراه‏های‏اطلاعاتی»۲۵، ظاهراً نخستین بار در سال ۱۹۸۷، به وسیله‌ی «آلبرت گور»۲۶، سناتور وقت و معاون بعدی ریاست جمهوری ایالات متحده‌ی آمریکا، ضمن یک سخنرانی مطرح شده بود. این اصطلاح در نوامبر ۱۹۹۱، در متن قانون جدیدی راجع‏ به پیشبرد استفاده از کامپیوتر۲۷، که از سوی کنگره‌ی آن کشور تصویب گردید، نیز به خودنمائی پرداخت. هدف اصلی این قانون، که از طرف سناتور گور پیشنهاد شده بود و مورد پشتیبانی «جرج بوش»‌، رئیس جمهوری وقت آمریکا هم قرار گرفته بود، به حفظ و حراست رهبری ایالات متحده در زمینه‌ی تکنولوژی‏های اطلاعاتی و ارتباطی، از طریق ایجاد یک شبکه‌ی ملّی بسیار نیرومند مطالعاتی ‏وتحقیقاتی، معطوف بود.یک سال بعد،بلافاصله پس از پیروزی «بیل‏کلینتون» و سناتور «آلبرت گور»، نامزدهای حزب دموکرات، در انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده ( نوامبر ۱۹۹۲)، رئیس‏‏جمهوری جدید و معاون وی، «بزرگراه‏های‏اطلاعاتی» را به عنوان یکی از محورهای اصلی برنامه‏‏های اقتصادی دولت تازه‌ی آمریکا، معرفی کردند. چند روز پس از آغاز زمامداری «بیل کلینتون»، وی و «آلبرت گور»، در فوریه‌ی ۱۹۹۳طی بیانیه‏ای، نقش تکنولوژی‏های جدید ارتباطی در رشد اقتصادی ایالات متحده‌ی را مورد تأکید قرار دادند و ضمن آن، هدف‏های ایجاد و توسعه‌ی بزرگراه‏های اطلاعاتی را چنین توصیف نمودند: «آن جا که در گذشته، قدرت اقتصادی ایالات متحده‌ی آمریکا، با توجه به عمق بندرها و وضعیت راه‏های ما مشخص می‏شد، امروز هم این قدرت، با درنظر گرفتن توانائی ما برای انتقال سریع و مطمئن مقادیر بزرگ اطلاعات و توانائی‏ ما برای کاربرد این اطلاعات و شناخت آن‏ها، مشخص می‏شود. همچنان کـه شبکه‌ی بزرگراه‏های دولت فدرال، تحول تاریخی مهمی در تجارت ما پدید آورد. بزرگراه‏های اطلاعاتی» کنونی ـ با توانائی حمل و نقل اندیشه‏ها، داده‏ها و تصویرها در سراسر کشور و در سراسر جهان ـ برای قابلیت رقابتی معارضه‏گر و قدرت اقتصادی آمریکا، نقش اساسی دارند...» در ماه‏ سپتامبر همان‏سال نیز دولت آمریکا، یک «برنامه‌ی عمل در مورد زیرساخت اطلاعاتی ملّی»۲۸ منتشر کرد و ضمن آن، مجموعه‌ی کوشش‏ها و اقدام‏های ضروری برای پیشرفت و گسترش «بزرگراه‏های اطلاعاتی» را تعیین نمود. همزمان با تلاش‏های رهبران ایالات متحده برای برتری‏جوئی جهانی این کشور در زمینه‌ی بزرگراه‏های‏ اطلاعاتی» و زیرساخت‏های تکنولوژی‏های نوین اطلاعات و محتویات معرفتی پیام‏های موردانتقال از طریق آن‏ها، که تنها در داخل این کشور برای آن‏ها، ضرورت اختصاص ۴۰۰ میلیارد دلار سرمایه از سوی کمپانی‏های بزرگ ارتباطی، پیش‏بینی شده بود، به ارائه سخنرانی‏ها و گفتمان‏های امیدوارکننده درباره‌ی دست‏آوردهای تازه‌ی این تکنولوژی‏ها و پیام‏ها برای تمام کشورهای دنیا، در کنفرانس‏های بین‏المللی نیز توجه خاصی مبذول گردید. «آلبرت گور»،‌ در ماه مارس ۱۹۹۴، طی یک سخنرانی هیجان‏آمیز در کنفرانس عمومی نمایندگان عالی مقام و تام‏الاختیار کشورهای عضو «اتحادیه‌ی بین المللی ارتباطات دور»، که در «بوئنوس آیرس» مرکز آرژانتین برگزار شد، در مورد اهمیت ایجاد و توسعه‌ی «زیر ساخت‏ اطلاعاتی‏ جهانی»۲۹ و ضرورت گسترش «بزرگراه‏های اطلاعاتی» در تمام کشورها و سراسر دنیا، سخن گفت. وی در این سخنرانی، نکات زیر را خاطر نشان ساخت: «... هدف اصلی، تأمین یک سرویس اطلاعاتی عمومی و جهانی است که برای تمام اعضای جوامع ما قابل دسترسی باشد و به این طریق، امکان نوعی گفتگوی جهانی را پدید آورد که در آن هر فرد بتواند سخن خود را بیان کند ... «زیر ساخت‏ اطلاعاتی جهانی» تنها یک استحاله‌ی عملی دموکراسی نخواهد بود. بلکه در واقع امر نیز عملکرد دموکراسی را با افزایش و گسترش مشارکت شهروندان در تصمیم‏گیری‏ها، تقویت خواهد کرد. این زیرساخت، به توانائی کشورها برای همکاری مشترک در میان آن‏ها، مساعدت خواهد نمود. من در این زمینه، یک عصر جدید دموکراسی آتنی، که در مجامع گفت و شنودی ایجاد شده از طریق زیرساخت اطلاعاتی جهانی پدید خواهد آمد، پیش رو می‏بینم...» معاون رئیس‏جمهوری آمریکا، در همین سخنرانی، ضمن تأکید بر نقش مهم شبکه‏های جدید اطلاعاتی به عنوان ابزارهای توسعه و همبستگی جهانی و ضرورت اداره‌ی این شبکه‏ها از طریق مؤسسات خصوصی در تمام کشورها، ابراز امیداواری کرد که شبکه‏های مذکور بتوانند مسائل مربوط به عدم تعادل‏های بزرگ اجتماعی و اقتصادی کنونی دنیا را، که مانع پیشرفت کشورهاست، حل کنند. در حدود یک سال بعد، «آلبرت گور»‌، در کنفرانس سران هفت کشور بزرگ صنعتی جهان در زمینه‌ی تکنولوژی‏های نوین ارتباطی و «بزرگراه‏های اطلاعاتی»، که در روزهای ۲۵ و ۲۶ فوریه‌ی ۱۹۹۵، از سوی «اتحادیه‌ی اروپایی»، در بروکسل،‌ پایتخت بلژیک تشکیل شد، سخنرانی مهم دیگری راجع‏ به «برنامه‌ی همکاری در زمینه‌ی زیرساخت‏ اطلاعاتی جهانی»۳۰ ایراد کرد. دولت ایالات متحده‌ی آمریکا، در سال‏های اخیر به موازات سیاست‏ها و برنامه‏های یاد شده در مورد تدارک پیشرفت و گسترش «بزرگراه‏های اطلاعاتی» در داخل آن کشور و در سطح جهانی، هدف‏های برتری‏جویانه‌ی کمپانی‏های خصوصی بزرگ آمریکائی و مخصوصاً انحصارهای ارتباطی، در جهت دستیابی به منافع موردنظر در عرصه‌ی رقابت‏های بین‏المللی با کمپانی‏های سایر کشورهای سرمایه‏داری را، مورد حمایت قرار داده است و به همین لحاظ، با برخی از کوشش‏های کشورهای اروپای غربی و «اتحادیه‌ی اروپایی» برای وضع مقررات محدود کننده در برابر فعالیت‏های آزاد و بی حد و حصر مؤسسه‏های ارتباطی انحصارگر ایالات متحده در زمینه‏های نوین الکترونی، مخالفت کرده است. یکی از اقدا‏م‏های مهم دولت آمریکا در حمایت از جهانی ‏سازی فعالیت‏های اقتصادی، کاربرد تکنولوژی‏های ارتباطی الکترونی و تحکیم و تقویت این فعالیت‏ها، انتشار گزارش مهمی موسوم به «‌چارچوب کلی تجارت الکترونی جهانی»۳۱ است.

این گزارش که به سرپرستی «ایراماگازینر»۳۲ تهیه و تدوین شده بود و در اول ژوئیه‌ی ۱۹۹۷، چندماه پس از آغاز دوره‌ی دوم ریاست جمهوری «بیل کلینتون»، شخصاً به وسیله‌ی خود وی اعلام و معرفی گردید، از توسعه‌ی بدون هرگونه مانع تجارت الکترونی در ایالات متحده و سراسر جهان، پشتیبانی کرده است. در گزارش مذکور ، ضمن تأکید بر اهمیت و ضرورت توجه به «زیرساخت‏ اطلاعاتی ملّی» و «زیرساخت‏‏های اطلاعاتی جهانی»، چنین گفته شده است: «تجارت جهانی نرم افزارهای اطلاعاتی، تولیدات سرگرم کننده ( فیلم‏ها، ویدئوها، بازی‏ها، نوارهای ضبط صوت)، سرویس‏های اطلاعاتی (پایگاه‏های داده‏ها، روزنامه‏های کامپیوتری)، اطلاعات فنی، اجازه‏نامه‏های محصولات تولیدی، خدمات مالی و خدمات حرفه‏ای (فعالیت‏های مشاوره‏ای فنی و بازرگانی، حسابداری، مشاوره‏های حقوقی، آژانس‏های مسافرتی و غیره )، در طول ده سال اخیر به صورت بسیار گسترده، توسعه یافته است. این تجارت جهانی، اکنون به تنهائی ۴۰ میلیارد دلار از صادرات آمریکا را در برمی‏گیرد و جالب توجه آن که یک بخش مهم و رو به افزایش داد و ستدهای مذکور، از طریق ارتباطات مستقیم الکترونی، صورت می‏پذیرد ...» ب ـ کشورهای اروپائی فعالیت‏ها و اقدام‏های رئیس جمهوری قبلی ایالات متحده و معاون وی در زمینه‌ی پیشرفت و گسترش «بزرگراه‏های اطلاعاتی» و تدارک زیرساخت‏های ملی و جهانی مربوط به آن‏ها و حمایت دولت آمریکا از کمپانی‏های بزرگ آن کشور در عرصه‌ی یک رقابت عظیم اقتصادی ارتباطی، «اتحادیه‌ی اروپایی» و همچنین کشورهای بزرگ صنعتی اروپا و ژاپن را برای توسعه و تقویت توانائی‏های خاص آنان در این باره، به‏ تکاپو واداشتند و باعث توجه بیش‏ازپیش‏ آن‏ها، به سیاست‏ها و برنامه‏های جدید اطلاعاتی و ارتباطی شدند.

ـ «اتحادیه‌ی‌ اروپایی»، در پی اعلام سیاست‏ها و برنامه‏های جدید دولت ایالات متحده در مورد «بزرگراه‏های اطلاعاتی»، بلافاصله کوشش‏های خود را برای ورود به عرصه‌ی یک رقابت تازه‌ی جهانی، آغاز کرد. به طوری که در ماه ژوئن ۱۹۹۳، در حدود چهارماه پس از شروع زمامداری «بیل کلینتون»‌، در یک «کتاب سفید» که از طرف این اتحادیه درباره‌ی «رشد، رقابت و اشتغال»۳۳ منتشرشد، ضمن بررسی معارضه‏ها و مسیرهای ورود به قرن بیست و یکم و ارائه‌ی استراتژی‏های اقتصادی اتحادیه‌ی مذکور، ضرورت ایجاد و توسعه‌ی «بزرگراه‏های اطلاعاتی» در کشورهای عضو آن اتحادیه، مورد تأکید قرار گرفت. در این زمینه، شبکه‏های ارتباطی دور، نه تنها به عنوان یک بخش خاص اقتصادی، بلکه به منزله‌ی «شاهرگ بازار واحد» اروپا و «خون ضروری رقابت‏جوئی اروپایی»، معرفی شدند. در ماه مه ۱۹۹۴ هم گزارش ویژه‏ای که یک گروه از کارشناسان ارتباطات دور و ارتباطات سمعی و بصری، به سرپرستی «‌مارتین بانجمن»، عضو «کمیسیون اروپایی» ـ ارگان اجرائی اتحادیه‌ی اروپایی ـ با عنوان «اروپا و جامعه‌ی‌ اطلاعاتی جهانی»۳۴، تهیه و تدوین کرده بودند، انتشار یافت. در این گزارش، بر لزوم رها کردن سیاست‏های قدیمی کشورهای اروپائی در مورد اداره‌ی ارتباطات دور (تأمین مالی از طریق بودجه‌ی عمومی، اعطای رایانه‏های دولتی، سیاست‏های ارشادی و حمایتی) و ضرورت خصوصی سازی و آزادسازی سریع این بخش، به منظور «بهترین بهره‏گیری از انقلاب تکنولوژی‏های اطلاعاتی»‌، تأکید گردیده بود.

در حدود دو ماه پس از انتشار گزارش اخیر، «کمیسیون اروپایی» در ژوئیه ۱۹۹۴، یک برنامه‌ی عمل در مورد «اروپا و جامعه‌ی اطلاعاتی» منتشرکرد و ضمن آن، راه اروپائی نیل به چنین جامعه‏ای را مشخص ساخت. در میان اقدام‏های بعدی «اتحادیه‌ی اروپایی» در زمینه‌ی تدارک «بزرگراه‏های اطلاعاتی»، می‏توان به انتشار یک «کتاب سبز درباره‌ی آزادسازی زیرساخت‏های ارتباطات دور و شبکه‏های تلویزیونی کابلی»۳۵ از سوی«کمیسیون‏اروپایی» در سال ۱۹۹۵ و برگزاری کنفرانسی راجع به «مباحثه‏ در مورد جامعه‌ی اطلاعاتی»۳۶ ـ که در ژوئیه‌ی همان سال در بروکسل تشکیل شد ـ اشاره کرد. به دنبال معارضه‏جوئی جهانی ایالات‏متحده در زمینه‌ی «بزرگراه‏های اطلاعاتی» و عکس‏العمل فوری «اتحادیه‌ی اروپایی» در این باره، کشورهای بزرگ صنعتی عضو این اتحادیه و همچنین ژاپن نیز به طور جداگانه سیاست‏ها و برنامه‏های خاص خود را در مورد آن‏ها اعلام کردند. - دولت فرانسه، در فوریه‌ی ۱۹۹۴ بررسی و تصمیم‏گیری درباره‌ی «بزرگراه‏های اطلاعاتی» را در دستور کار برنامه‏های فوری خود قرار داد و از «ژرارد تری»۳۷، مدیرکل قبلی ارتباطات دور آن کشور خواست تا هرچه زودتر، یک گزارش تحقیقی راجع به بزرگراه‏های یاد شده، ارائه کند. در این میان، گزارش ویژه‏ای درباه‌ی «خدمات ارتباطی دور و شناخت بازارهای بزرگراه‏های اطلاعاتی»، که از مدتی پیش بر مبنای تجربیات موفق شبکه‌ی ‏اطلاعاتی معروف «مینی تل»۳۸ فرانسه، در حال تهیه و تدوین بود، نیز در ماه مه همان سال انتشار یافت.

گزارش ژرادتری در مورد «بزرگراه‏های اطلاعاتی» هم در ماه سپتامبر ۱۹۹۴ به «ادوارد بالادور»۳۹، نخست وزیر وقت ، ارائه گردید و هیأت وزیران فرانسه بر اساس آن، در ۲۷ اکتبر آن سال، خطوط اصلی سیاست‏ها و برنامه‏های خود در زمینه‌ی «بزرگراه‏های اطلاعاتی» را اعلام کرد. از اقدام‏ها و تصمیم‏های بعدی دولت فرانسه در این زمینه، می‏توان انتشار گزارش گروه تحقیق دیگری راجع به «شبکه‏های جامعه‌ی اطلاعاتی»، که به سفارش «کمیساریای کل برنامه‏ریزی» آن کشور به سرپرستی «تی یری میلئو»۴۰ برای ارائه به نخست وزیر فرانسه تهیه شد و در سال ۱۹۹۶، انتشار یافت و همچنین «قانون مربوط به تجربه‏یابی‏ها در زمینه‌ی تکنولوژی‏ها و سرویس‏های اطلاعاتی»۴۱‌، مصوب ۲۳ مارس همان سال را نام برد. - در انگلستان نیز از سال ۱۹۹۴، برای تدارک تأسیس و توسعه‌ی «بزرگراه‏های اطلاعاتی»، کوشش‏های مختلفی صورت گرفته‏اند. در ژوئن آن سال، از سوی دولت انگلستان گزارشی درباره‌ی «بزرگراه‏های اطلاعاتی و امکانات اجرائی مربوط به آن‏ها برای بخش عمومی»۴۲ انتشار یافت و گزارش دولتی دیگری در نوامبر همان سال، در مورد «ایجاد بزرگراه‏های آینده: توسعه ارتباطات فراگیر در انگلستان»۴۳، منتشر گردید. در ماه مه ۱۹۹۵ هم گزارشی از طرف «دفتر پارلمانی علوم و تکنولوژی» آن کشور راجع‌‏به «بزرگراه‏های اطلاعاتی و زیرساخت‏ اطلاعات ملی انگلستان»۴۴ انتشار پیدا کرد و سرانجام در فوریه‌ی ۱۹۹۶، یک برنامه‌ی عمل در مورد بزرگراه‏های اطلاعاتی، با عنوان «ابتکار و اقدام برای جامعه‌ی اطلاعاتی»۴۵، از طرف دولت انگلستان، اعلام شد. - در آلمان، یکی از نخستین اقدام‏هائی که در زمینه‌ی کاربردهای مختلف تکنولوژی‏های نوین ارتباطی و ایجاد و توسعه‌ی زیرساخت‏های اطلاعاتی صورت گرفت، گزارش تحقیق مربوط به «جامعه‌ی اطلاعاتی: اقتضاءها و معارضه‏ها، امکان‏ها و پیشنهادها»۴۶ بود، که در دسامبر ۱۹۹۵، به وسیله‌ی «شورای تحقیق و تکنولوژی و نوآوری» آن کشور، منتشر گردید. چند هفته پس از آن، در فوریه‌ی ۱۹۹۶، دولت آلمان یک برنامه‌ی ویژه، به نام «‌اطلاعات ۲۰۰۰»۴۷، برای تهیه‌ی مقدمات پیشرفت و گسترش «‌بزرگراه‏های اطلاعاتی» و تحقیق هدف‏های «‌جامعه‌ی اطلاعاتی»، انتشار داد. پ ـ ژاپن در ژاپن هم در ماه مه ۱۹۹۴، وزارت پست و ارتباطات دور و وزارت صنعت و بازرگانی بین‏المللی آن کشور، هر کدام طی گزارش خاص خود، سیاست‏ها و استراتژی‏های مربوط به پیشرفت و گسترش «بزرگراه‏های اطلاعاتی» را معرفی کردند. نخستین وزارتخانه‌ی مذکور در آن تاریخ، گزارشی تحت عنوان «اصلاحات به سوی جامعه‌ی فکری خلاق قرن بیست و یکم»۴۸ ‌منتشر کرد و ضمن آن، ایجاد «بزرگراه‏های اطلاعاتی»‌و سایر «زیرساخت‏های اطلاعاتی» را برای حل مسائل اجتماعی و اقتصادی، ضروری شناخت. در این گزارش اعلام گردید که تا سال ۲۰۱۰ میلادی در ژاپن یک شبکه‌ی ارتباطی سراسری فیبر نوری ساخته خواهد شد و از طریق آن، تمام خانواده‏های ژاپنی و مؤسسات و ادارات کشور، از امکانات اطلاعاتی مورد نیاز، بهره‏مند خواهند گردید. در همان تاریخ، وزارت صنعت و بازرگانی بین‏المللی ژاپن نیز ضمن گزارشی درباره‌ی «برنامه‌ی زیرساخت اطلاعاتی پیشرفته»۴۹،‌ ضرورت تأمین شرایط نهادی و حقوقی مناسب برای کاربرد گسترده‌ی تکنولوژی‏های جدید اطلاعاتی را مورد تأکید قرار داد. در گزارش اخیر، به ویژه از خصوصی‏سازی و آزادسازی هر چه بیشتر ارتباطات دور دفاع به عمل آمده بود. «مؤسسه‌ی ارتباطات دور ژاپن» ، هم در همان سال، گزارشی تحت عنوان «طرح بنیادی و فعالیت‏های جاری برای عصر چند رسانه‏ای آینده»۵۰، انتشار داد و طی آن با تأکید بر نقش ویژه‌ی خود در توسعه‌ی «بزرگراه‏های اطلاعاتی» ژاپن و معرفی برنامه‏های پژوهشی در حال اجرا و سرویس‏های اطلاعاتی آینده‌ی مورد عرضه به مردم، لزوم برخورداری از پشتیبانی دولت در زمینه‌ی نرم‏افزارها و محتویات پیام‏های اطلاعاتی را نیز خاطرنشان ساخت. علاوه بر کشورهای بزرگ صنعتی مذکور، کانادا و تعدادی دیگر از کشورهای اروپای غربی،‌ استرالیا و همچنین برخی از کشورهای بزرگ در حال توسعه مانند چین، هند، برزیل و آفریقای جنوبی هم در سال‏های اخیر، سیاست‏ها و برنامه‏های ویژه‏ای برای ایجاد و توسعه‌ی بزرگراه‏ها و زیرساخت‏های اطلاعاتی، به مورد اجراء گذاشته‏اند.

۱- Advanced Research Project Agency (ARPA) ۲- Arpanet ۳- Milnet ۴- Csnet ۵- Internaticenal Business Machines (IBM) ۶- Bitnet ۷- Arpa-Internet ۸- Internet ۹- Personal Computer (PC) ۱۰- Bit ۱۱- Unix ۱۲- Bell ۱۳- Transmission Control Protocol over Interconnection Control ۱۴- Modem ۱۵- Electronic Mail (E-Mail) ۱۶- Online ۱۷- Word Wide Web (WWW) ۱۸- Forums or News Groups ۱۹- Ward Christensen ۲۰- Randy Suess ۲۱- X Modem Protocol ۲۲- Duke ۲۳- Usent ۲۴- Bulletin Board System ۲۵- Information Superhighways ۲۶- Albert Gore ۲۷- High – Performance Computing Act, November ۱۹۹۱ ۲۸- Natoional Information Infrastructure (NII): An Agenda for Action, September ۱۵, ۱۹۹۳ ۲۹- Global Information Infrastructure (GII) ۳۰- Global Information Infrastructure: Agenda for Cooperation, February ۱۹۹۵ ۳۱- The Framework for Global Electronic Commerce۱ ۳۲- Ira Magaziner ۳۳- Croissance, Compétitivité, Emploi: Les Défis et les Pistes pour Entrer dans le XXI Siècle _ Livre Blanc. Luxembourg, ۱۹۹۳ ۳۴- Martin Banjemann et al., ۳۱۷; Europe et la Société de ۳۱۸; Information Planétaire. Bruxelles, ۱۹۹۴ ۳۵- Livre Vert sur la Iibéralisation des Infrastructures des Télécommunications et les Réseaux de Télévision par Câble. Bruxelles, ۱۹۹۵ ۳۶- Le Forum sur la Société de ۳۱۸; Information, Bruxelles, ۶ Mai ۱۹۹۵ ۳۷- Gérard Théry ۳۸- Le Minitel ۳۹- Edvard Balladur ۴۰- Thierry Mileo ۴۱-Loi du ۲۳ Mars ۱۹۹۶ relative aux Expérimentation dans le Domaine des Technologies et Services de ۳۱۸; Information ۴۲- Information Superhighways: Opportunities for Public Application in the U.K., June ۱۹۹۴ ۴۳- Creationg the Superhighways of the Future: Developing Broadband Communications in the U.K., November ۱۹۹۴ ۴۴- Information Superhighways: The U.K National Information Infrastructure, May۱۹۹۴ ۴۵- Information Society Initiative, February ۱۹۹۶ ۴۶- La Société de ۳۱۸; Information: Opportunités et Défis, Constats et Propositions. Conseil de la Recherche, Technologie et de ۳۱۸; Innovation, Décembre ۱۹۹۵ ۴۷- Programme Info. ۲۰۰۰, fevrier ۱۹۹۶ ۴۸- Reforms toward the Intellectually Creative Society of the ۲۱st Century, June ۱۹۹۴ ۴۹- Program for Advanced Information Infrastructure, June ۱۹۹۴ ۵۰- N.T.T.’s Basic Concept and Current Activities for the Coming Multimedia Age

کاظم معتمدنژاد