آرامش در حضور دیگران

عوامل جذابیت فیلم ها و سریال های ایرانی در آن سوی مرزها

به جز العالم و پرس‌تی‌وی تقریبا همه شبکه‌های برون‌مرزی نمایش فیلم و سریال‌های ایرانی را در دستور کار خود دارند، اما در این میان استفاده از قالب سریال جایگاه خاص‌تری یافته است، زیرا آنچنان که از الگوهای عمومی پیام‌رسانی نیز می‌توان دریافت، مدت زمانی که مردم درگیر دیدن سریال‌ها می‌شوند، قابل توجه است.

مثلا نمی‌توان تاثیر یک سریال ۵۰ قسمتی، صد قسمتی یا ۳۰ قسمتی را که تولیدکنندگان آنها مخاطب را طی این مدت به دنبال خود می‌کشانند با یک اثر تک‌قسمتی مقایسه کرد، هر چند آثار تک‌قسمتی هم کم تاثیر نیستند، اما سریال تلویزیونی در طول زمان، پیام‌های مد نظر خود را به شکل تدریجی و با اتصال حلقه‌های مختلف داستان به یکدیگر در شکل گسترده‌تری القا می‌کند.

این‌که برای تولید یا گزینش آثار مناسب پخش ـ اعم از فیلم و سریال ـ چه مولفه‌های مهمی باید مدنظر باشد و اصولا چه عواملی سبب می‌شود یک اثر نمایشی ایرانی که می‌توان گفت با الگویی ایرانی تولید شده‌ در آن سوی مرزها نیز مورد توجه قرار گیرد و از آنها استقبال شود نیز اهمیت می‌یابد، جای تامل دارد.

● در باورهای داخلی غرق نشویم

ابراهیم علی‌برزی، دبیر جشنواره تولیدات رادیو و تلویزیون‌های اسلامی و مدیر گروه فیلم و سریال شبکه سحر در این باره می‌گوید: تکیه کردن بر باورهای داخلی در داستان هر اثر ایرانی که بخواهیم مخاطب برون‌مرزی با آن ارتباط برقرار کند، یک اصل مهم است.

به گفته او، سوژه داستان باید حول موضوعاتی باشد که مخاطب خارجی نیز آن را درک کند، خود را جای قهرمان آن بگذارد و طعم غصه‌ها و شادی‌هایش را بچشد. اگر داستان حادثه یا رویدادی آنقدر با بخشی از ویژگی‌های خاص و با دایره محدود محلی و بومی عجین باشد که مخاطب نتواند معادل آنها را تصور کند، جذابیت خود را برای بیننده خارجی از دست می‌دهد.

در هر فرهنگی، گونه‌هایی خاص از تعابیر، قسم‌ها، تکیه‌کلام‌ها، ضرب‌المثل‌ها و کنایات کلامی وجود دارد که قابلیت تبدیل و معادل‌سازی در دوبله را ندارد.

دبیر جشنواره تولیدات رادیو و تلویزیون‌های اسلامی به این نکته هم اشاره می‌کند و می‌گوید: اگر اثر نمایشی ایرانی بخواهد خارج از مرزهای جغرافیایی مورد توجه قرار گیرد، باید این نکته ظریف را که مثلا یک ژاپنی قسم حضرت عباس را نمی‌فهمد، مدنظر قرار دهد.

● احترام به باورهای مخاطب، رمز ورود به قلب‌ها

به باور‌های مخاطب باید در هر شرایطی احترام گذاشت. یک فیلم یا سریال ایرانی که زبانگردانی می‌شود و از دریچه یک شبکه برون‌مرزی ایرانی روی آنتن می‌رود، باید به نقطه عطف‌های تاریخی، باورهای عمومی و ارزش‌های ویژه فرهنگ مردم مخاطب خود احترام بگذارد.

علی‌برزی در این ارتباط به فیلم‌های دفاع مقدسی اشاره می‌کند؛ مثلا در مواجهه با مردم عراق، منشا جنگ ایران و عراق را باید تحمیل و تحریک قدرت‌های خارجی عنوان کرد و مراقبت کرد واژگانی که فاقد عمق و دقت کافی است در محاوره‌های فیلم نباشد. عراقی‌ها دشمن ایرانی‌ها عنوان نشوند، بلکه بدقت به موضوع پرداخته شده و حکومت آن کشور دشمن واقعی تبیین شود.

از طرف دیگر، لحن و حس و حال اثری که در ایران ساخته می‌شود باید تمام ظرافت‌ها و جزئیات مربوط به فرهنگ، نوع گویش، مکالمات و فرهنگ کلامی، ویژگی‌های بومی در طراحی صحنه و لباس و حتی اجزای ریز مثل غذاها و... را مراعات کند تا برای مخاطب باورپذیر باشد.

عباس رافعی، کارگردان سینما و تلویزیون نیز که در یک دهه گذشته فیلم‌های سینمایی «مسیر سبز» (آفتاب بر همه یکسان می‌تابد)، «تولدی دیگر» و «بیگانگان» را برای شبکه‌های سحر و الکوثر ساخته در این‌باره می‌گوید: به عنوان نمونه مخاطب اصلی بیگانگان قرار بود عرب‌ها باشند، چون فیلم برای شبکه الکوثر ساخته شد که مخاطبانش عرب‌زبان بودند و تلاش کردیم همه چیز عربی باشد و لحن، فرهنگ و حس و حال فیلم برای عرب‌ها جذاب باشد.

این به آن دلیل بود که دیده بودم برخی فیلمسازهای ایرانی که قبلا به کشورهای عربی رفته بودند و در واقع کادر سازنده ایرانی بود، مثل خارجی‌هایی که در ایران فیلم می‌سازند، عمل کرده بودند و مخاطبانشان آثار آنها را باور نمی‌کردند.

در واقع تلاشم این بود فیلمی بسازم عربی و حرکت دست و چهره و لحن‌شان مال خودشان باشد نه این که نگاهشان گردشگری باشد و فیلم کاملا از حوزه باور مخاطب خارج شود.

مدیر گروه فیلم و سریال شبکه سحر به موضوع دیگری هم در این ارتباط اشاره می‌کند: هر اثر نمایشی منبعث از یک فرهنگ و تاریخ تمدنی است اما در این میان آثاری جهانی می‌شود که علاوه بر دربر داشتن ایده‌های فرهنگی یک قوم، به فرهنگ مخاطب عام در هر جای دیگری هم احترام بگذارد و ضمن تکریم فرهنگ خودی، به فرهنگ طرف مقابل هم توهین نکند.

● اتکا به عواطف انسانی و مشترکات فرهنگ بشری

دبیر جشنواره تولیدات رادیو و تلویزیون‌های اسلامی همچنین عنوان می‌کند: اثری می‌تواند در تمام دنیا موفق باشد که متکی بر عواطف انسانی عام باشد. دوست داشتن فرزند، احترام به پدر و مادر، وفاداری به همسر، تقبیح ظلم و دروغ و خوبی احسان و حقیقت‌جویی و آزادگی از جمله مفاهیمی است که در همه فرهنگ‌ها مدح شده و مخالفانشان مورد مذمت قرار گرفته‌اند. طبعا فیلم و سریال‌هایی که دربرگیرنده عواطفی از این نوع هستند، در هر جای جهان مخاطب خود را خواهند یافت.

برهان حشمتی، مدیر سرویس آذری‌زبان شبکه سحر نیز به همین نکته اذعان می‌کند و می‌گوید: پس از این‌که سریال «زیر تیغ» از شبکه سحر پخش شد، شبکه دیگری در جمهوری آذربایجان هم آن را دوبله کرد واتفاقا در ساعت بدی هم پخش کرد، اما یکی از پربیننده‌ترین سریال‌های این کشور شد. این نشان می‌دهد چنین نیست که تصور کنید برخی آثار نمایشی را به دلیل محتوای خاصی که دارند، تنها مخاطبان ایرانی می‌توانند درک کنند بلکه پیام، محتوا و نوع نگاه سریال اگر عواطف و احساسات عمیق انسانی را دستمایه خود قرار بدهد، بی‌شک جهانی هم می‌تواند بشود.

از دیگر سو، عباس رافعی در این زمینه اعتقاد دارد: روابط انسانی که بر فیلم‌ها حاکم است عامل جذابیت آنهاست. مواردی نظیر دوستی، عشق، خیانت و تنفر که دردهای مشترک بشری است نیازی به ترجمه ندارد. عشق، تنفر و محبت، در همه جای دنیا یک معنا دارد. در سریال زیر تیغ ما بیشتر جذب روابط این دو دوست می‌شویم که به علت قتل و پنهانکاری مخدوش می‌شود و فیلمساز سعی می‌کند دوباره این تعادل را باز گرداند و این نوع از روابط عمیق انسانی را منتقل کند.

● مهذب و خانوادگی بودن، کیمیای نایاب آثار غیرایرانی

وجهه خانوادگی و سلامت اخلاقی از دیگر ملاک‌هایی است که برهان حشمتی مدیر سیمای آذری شبکه سحر به آن اشاره می‌کند.

او می‌گوید: حاصل تجربیاتی که در طول دوره زندگی در جمهوری آذربایجان کسب کرده‌ام این است که آذری‌ها اکنون و بویژه در این مقطع از تاریخشان مایل هستند سریال‌هایی را تماشا کنند که ادب خانوادگی در آن رعایت شده باشد. عموم آنها دیگر به دیدن صحنه‌های تخریب‌کننده شان و اخلاق خانوادگی در کنار دیگر اعضای خانواده‌شان تمایلی ندارند.

این صحبت‌های محمدرضا حاتمی، مدیر شبکه‌ آی‌فیلم است که در جایی گفته بود: اغلب رقبای ما برنامه‌هایی عرضه می‌کنند که تناسبی با نیازها و خواسته‌های مخاطبان ندارد، بلکه در جهت عکس نیازهای آنها فعالیت می‌کنند، در حالی که گرایش مردم جهان به ارزش‌های اسلامی در حال افزایش است و از طرفی دیگر، فیلم‌ها و سریال‌های ایرانی علاوه بر سطح هنری مطلوب، آکنده از نکات اخلاقی است که از طریق شبکه آی‌فیلم با کیفیتی مناسب عرضه می‌شود و از طرف دیگر شناخت دقیق نیازها و خواسته‌های مخاطبان نیز از مهم‌ترین دلایل موفقیت هر رسانه‌ای است و کیفیت دوبله، چیدمان جدول پخش، میان‌برنامه‌ها و گرافیک نیز جذابیت شبکه را افزایش داده است.

● تاثیر غیرقابل انکار آثار فاخر ایرانی

حشمتی تاکید می‌کند: گذشته از بحث موضوع و محتوا، مهم‌ترین فاکتوری که باید سعی شود در انتخاب یک فیلم یا سریال ایرانی مدنظر قرار بگیرد این است که به آثار وزین و فاخر اولویت داده شود، زیرا همان طور که مضمون و محتوا اهمیت دارد، بعد رقابتی را در زمینه جذابیت دراماتیک، انسجام داستان و ساختار و قوت حرفه‌ای فیلمسازی هم باید رعایت کرد. قطعا یکی از دلایل استقبال گسترده از سریال «یوسف پیامبر» نیز به فخامت تولید و سطح بالای آن باز می‌گردد.

از دیگر سو، انتخاب آثار دارای وجوه مشترک فرهنگی و تاریخی شانس جذب مخاطب را میان این ملت‌ها بالا می‌برد.

● سیاه‌نمایی و تخریب فرهنگ داخلی ممنوع!

ابراهیم علی‌برزی: در کنار همه مولفه‌هایی که باید در پخش فیلم‌ها و سریال‌های ایرانی برای مخاطب غیرایرانی مورد توجه قرار داد، عدم تخریب فرهنگ داخلی را نباید از نظر دور داشت. اگر در نمایش برون‌مرزی فیلم و سریال‌های ایرانی به این نکته مهم توجه نشود به نوعی نقض غرض در فعالیتی که باید به نتیجه مورد قبول در رابطه با اهداف کلان فرهنگی دست یابد، مبتلا شده‌ایم.

در واقع اگر کفه ترازوی محتوایی در اثری به نحوی بالا و پایین شود که برآیند کلی آن این باشد که جامعه خودی غرق در انواع انحرافات و نادرستی و بزه است و تنها عده بسیار اندکی در برابر این موج ایستاده‌اند و به‌دست خود تیشه به ریشه خودمان زده‌ایم.

درام از مبارزه خیر و شر، خوب و بد و قهرمان و ضد قهرمان شکل می‌گیرد. این موضوع در ارتباط با آثاری که با الگوی ایرانی و در وهله نخست برای مخاطب داخلی ساخته می‌شود هم صادق است و از آن گریزی نیست، اما مهم این است که ببینیم یک فیلم یا سریال چگونه وجود بدی یا شر را در جامعه محل وقوع داستانش تصویر می‌کند و چه تحلیلی از کاستی‌ها و کژی‌ها می‌دهد. آیا جامعه حادث شدن هر بدی را براحتی می‌پذیرد؟ یا جامعه‌ای ترسیم می‌شود که فضای حاکم بر آن سالم و ایمن است و هر ناهنجاری‌ای را اصلاح یا حذف می‌کند؟

در سریال ‌هایی که قصد داریم آنها را برای بیننده برون‌مرزی نمایش دهیم، باید شرایط اجتماعی ما به صورتی انعکاس پیدا کند که از فضای عمومی سلامت فرهنگی و روانی برخوردار بوده و سعی در اصلاح نقایص و ناراستی‌ها داشته باشد.

فقط در این صورت است که مخاطب خارجی، این جامعه را قابل اعتنا می‌داند و به پیام‌هایی که از سریال دریافت می‌کند اعتماد می‌کند. این یک اصل کلی است که جامعه ناسالم قابل الگوبرداری نیست.

شیدا اسلامی