حقوق اهل بیت علیهم السلام

حق معرفت, مودّت و اطاعت از حقوق بنیادین اهل بیت علیهم السلام است كه در این نوشتار مورد بحث و بررسی قرار گرفته است از نقش های اصلی اهل بیت علیهم السلام حفظ تعادل دین و پیشگیری از انحراف و بدعت هایی است كه همواره در كمین دین و پیروان واقعی آن قرار دارد

▪ قرآن كریم اطاعت اهل بیت(علیهم السلام) را در طول پیروی از خدا و پیامبر(صلی الله علیه وآله)برشمرده است:

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلِی الأَمْرِ مِنكُمْ.) (نساء: ۵۹) نخست به مؤمنان دستور می دهد كه از خداوند اطاعت كنند، سپس فرمان به اطاعت از پیامبر می دهد؛ پیامبری كه معصوم و نماینده صالح خدا در روی زمین است. در مرحله سوم، فرمان به اطاعت از اولوالامر می دهد كه از متن جامعه اسلامی برخاسته و پاسدار دین و دنیای مردمند.

▪ امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «اِنّ اللّه وَجب علیكم حبّنا و موالاتنا و فَرَض علیكُم اِطاعتنا»؛۷۰ به راستی كه خداوند دوستی و موالات ما را واجب كرد و اطاعت ما را فرض گردانید.

حق اطاعت اهل بیت(علیهم السلام) الزامی است؛ چون آنان مردم را به اطاعت از پروردگار فرا می خوانند و همان دعوتی را دارند كه خداوند به آن دستور داده است. لبیك به دعوت اهل بیت(علیهم السلام)، در واقع، لبیك به ندای پروردگار است.

▪ پیامبر گرامی(صلی الله علیه وآله) فرمود: «انا سید ولد آدم و انت یا علی و الائمه من بعدك سادات امتی ... و من اطاعنا فقد اطاع الله و من عصانا فقد عصی الله»؛۷۱ من سرور فرزندان آدم هستم. یا علی، تو و امامان پس از خودت، سروران امت من هستید... هر كس ما را اطاعت كند خدا را اطاعت كرده است و هر كس ما را نافرمانی كند پروردگار را نافرمانی كرده است.

▪ امام علی(علیه السلام) نیز فرمود: «نَحنُ دعاهٔ الحقّ و ائمّه الخَلقَ والسِنهٔ الصدق من اطاعنا ملك و مَن عصانا هَلَك»؛۷۲ ما داعیان حق و پیشوایان خلق و زبان صدق خداییم. كسی كه از ما اطاعت كند به عزت و قدرت رسد و كسی كه نافرمانی كند، هلاك گردد.

▪ آن حضرت همچنین فرمود: «لنا علی الناس حق الطاعهٔ و الولایهٔ و لهم من الله سبحانه حسن الجزاء»؛۷۳ برای ما (اهل بیت) بر عهده مردم حق طاعت و ولایت است و برای پیروان ما حق جزا و پاداش. كسی كه اهل بیت(علیهم السلام) را اطاعت كند، خدا را اطاعت كرده، و آن كس كه ما را نافرمانی كند، خدا را نافرمانی كرده، آنان با قرآن و قرآن با آنان است: «من اطاعهم فقد اطاع اللّه و من عصاهم فقد عصی اللّه، هم مع القرآن و القرآن معهم.»۷۴

▪ امیرالمؤمنین(علیه السلام) رمز و راز عزّت را این گونه تفسیر می كند: «انا داعیكم الی طاعه و بكم و مرشدكم الی فرایض دینكم و دلیلكم الی ماینجیكم»؛۷۵ من شما را به اطاعت از پروردگارتان دعوت می كنم و راهنمای شما به سوی فرایض دینتان هستم و شما را به چیزی هدایت می كنم كه مایه نجات شماست.

بنابراین، بر ماست كه چراغ دل را از نور حكمت حكیمان طریق حقیقت روشن سازیم و ظرف های جان را از زلال چشمه های حكمت، كه از هرگونه آلودگی پاك است، لبریز نماییم؛ چرا كه فقط در پرتو هدایت اهل بیت(علیهم السلام) كاروان انسانیت به سرمنزل مقصود خواهد رسید. اهل بیت(علیهم السلام) نیز رسالتی دارند كه باید انجام دهند: «انه لیس علی الامام الا ما حمل من امر ربه الابلاغ فی الموعظهٔ و الاجتهاد فی النصیحهٔ و الاحیاء للسنهٔ و اقامهٔ الحدود و اصدار السهمان علی اهلها فبادروا العلم من قبل تصویح نبته و من قبل ان تشغلوا بانفسكم عن مستنثار العلم عن مستشار العلم من عند اهله وانهوا عن المنكر و تناهوا عنه فانما امرتم بالنهی بعدالتناهی»؛۷۶ همانا بر امام واجب نیست جز آنچه را كه خدا امر می فرماید و آن كوتاهی نكردن در پند و نصیحت، تلاش در خیرخواهی، زنده نگه داشتن سنت پیامبر(صلی الله علیه وآله)، جاری ساختن حدود الهی بر مجرمان و رساندن سهم های بیت المال به طبقات مردم است. پس در فراگیری علم و دانش پیش از آنكه درختش بخشكد، تلاش كنید و پیش از آنكه به خود مشغول گردید، از معدن علوم (اهل بیت(علیهم السلام)) دانش استخراج كنید، مردم را از حرام و منكرات بازدارید و خود هم مرتكب نشوید؛ زیرا دستور داده شدید كه ابتدا خود محرمات را ترك و سپس مردمان را بازدارید. امام علی(علیه السلام) با توجه به جایگاه اهل بیت(علیهم السلام) در توسعه زندگی معنوی انسان ها، اطاعت از آنها را الزامی می داند؛ چنان كه در نهج البلاغه ضرورت اطاعت از اهل بیت(علیهم السلام) را چنین مطرح می كند: «انظروا الی اهل بیتِ نَبیّكُم فَالزَموا سَمتَهُم و اتَّبِعوا اَثَرَهم فَلن یُخرِجوكُم مِن هدیً و لَن یُعیدوكُم فی ردیً فأن لَبدوا فَالبِدوا و اِن نَهَضُوا فَانهَضوا و لاَ تَسبِقوهُم فَتَضلّوا و لا تَتأخّروا عَنهُم فَتَهلِكو»؛۷۷ مردم، به اهل بیت پیامبرتان بنگرید. از آن سو كه گام برمی دارند، بروید. قدم جای قدم آنان بگذارید، آنان هرگز شما را از راه هدایت بیرون نمی برند و به پستی و هلاكت بازنمی گردانند. اگر سكوت كردند، سكوت كنید و اگر قیام كردند قیام كنید، از آنان پیشی نگیرید كه گمراه می شوید، و از آنان عقب نمانید كه نابود می گردید.

▪ آن حضرت در جای دیگر فرمود: «من تمسّك بنا لحق و من سلك غیر طریقتنا غرق»؛۷۸ كسی كه به ما (اهل بیت) تمسّك بجوید به حق پیوندد و كسی كه غیر طریقه ما را طی كند دچار غرق و فنا می شود.

▪ این فرمایش امام علی(علیه السلام) ریشه در كلام نبوی دارد كه فرمود: «من تمسّك من بعدی بهم فقد استمسك بحبل الله و من تخلی منهم فقد تخلّی من اللّه»؛۷۹ كسی كه پس از من به آنان تمسّك بجوید، در واقع به رشته خداوند پیوسته است و هر كس كه از آنان دوری بجوید، در واقع از خدا دوری جسته است.

▪ پیامبر(صلی الله علیه وآله) درباره جایگاه اهل بیت(علیهم السلام) فرمود: «اجعلوا اهل بیتی منكم مكان الرأس من الجسد و مكان العینین من الرأس»؛۸۰اهل بیت مرا به منزله سر برای بدن و همانند چشمان بر روی سر قرار دهید.

همان گونه كه بدن بی سر از نعمت حیات محروم است، و سر بدون چشم، دنیا را تیره و تار می بیند و راه را از چاه تشخیص نمی دهد، زندگی بدون اهل بیت(علیهم السلام)زندگیِ واقعی نیست. موفقیت و سعادت هر انسانی در گرو اطاعت از دستورات حیات آفرین اهل بیت(علیهم السلام) است.

▪ امام صادق(علیه السلام) فرمود: «نحن الذّین فرض الله طاعتنا لا یسع الناس الا معرفتنا ولا یعذرالناس بجهالتنا»؛۸۱ ما كسانی هستیم كه خداوند طاعت ما را واجب كرد و مردم را چاره ای جز معرفت ما نیست و در جهالت به ما معذور نیستند.

● جمع بندی و نتیجه

در نظام حقوقی اسلام، حق خداوند مبنا و پایه سایر حقوق است. حقوق اهل بیت(علیهم السلام) نیز صبغه الهی دارند. خداوند با توجه به جایگاه اهل بیت(علیهم السلام) در هدایت بشر، حقوقی را برای آن بزرگواران تشریع كرده است، به این معنا كه حقوق اهل بیت(علیهم السلام)شعبه ای از ربوبیت تشریعی پروردگار است. حق ولایت اهل بیت(علیهم السلام)برخاسته از حق حاكمیت خداوند است. اهل بیت(علیهم السلام)رسالتی دارند كه باید در چارچوب ارزش های اسلامی، مصالح انسان ها را تأمین و آنان را به راه راست هدایت كنند؛ زیرا بشر همان گونه كه در اصل آفرینش و تداوم هستی اش نیازمند وجود تازه ای است كه از سوی خداوند عنایت می گردد، در حركت تكاملی خویش نیز به هدایت مستمر نیاز دارد.

اهل بیت(علیهم السلام) صراط مستقیم اند. شناخت، محبت و اطاعت نسبت به آن بزرگواران نقش بنیادین و راهبردی دارد. اگر انسان ها حقوق اهل بیت(علیهم السلام) را به خوبی بشناسند و رعایت كنند، جامعه بشری روند تكاملی خود را به سوی هدف نهایی (تقرب الی الله) طی خواهد كرد.

حق معرفت، حق مودّت و حق اطاعت از حقوق بنیادین اهل بیت(علیهم السلام) است كه همه انسان ها موظّفند آنها را درك و رعایت كنند. سبقت بر اهل بیت(علیهم السلام) موجب گمراهی و عقب ماندن از آنان عامل تباهی است. رعایت حقوق اهل بیت(علیهم السلام)دارای بنیان قرآنی و مورد سفارش رسول اكرم(صلی الله علیه وآله) و ائمّه اطهار(علیهم السلام)است.

نویسنده:عبدالحكیم سلیمی

پی نوشت ها

۱ـ عبدالرحمن ابن خلدون، مقدّمه، ص ۳۳۴.

۲ـ محمّدتقی جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، چ دوم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۷، ج ۲، ص ۲۷۷.

۳ـ ناصر مكارم شیرازی و همكاران، تفسیر نمونه، چ شانزدهم، تهران، دارالكتب الاسلامیه، ۱۳۷۸، ج ۱۷، ص ۲۹۸ و ۳۰۲ / حسین انصاریان، اهل بیت(علیهم السلام)عرشیان فرش نشین، قم، دارالعرفان، ۱۳۸۳، ص ۳۹.

۴ـ مسلم، صحیح مسلم، ج ۴، ص ۱۸۷۳ و ۱۸۷۴ با اندكی تفاوت / صحح ترمذی، ج ۵، ص ۶۶۲، باب «مناقب اهل بیت النبی»، ح ۳۷۸۶ و ۳۷۸۸ / احمدبن حنبل، مسند امام احمد، قم، دارالفكر، ج ۵، ص ۱۸۲.

۵ـ حاكم نیشابوری، مستدرك الصحیحین، ج ۳، ص ۱۰۹ / عبداللّه دارمی، سنن دارمی، بیروت، درالقلم، ۱۴۱۲ ق، ج ۲، ص ۴۳۲.

۶ـ ناصر مكارم شیرازی و دیگران، پیام قرآن، قم، هدف، ۱۳۷۳، ج ۹، ص ۷۲.

۷ـ میر حامدحسین هندی، خلاصه عبقات الانوار فی امامهٔ الائمّهٔ الانوار، ج ۵، ص ۱۰۵ـ۲۴۲.

۸ـ علی بن محمد خزاز قمی، كفایهٔ الاثر، قم، بیدار، ۱۴۰۱ ق، ج ۱، ص ۱۹ / محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، لبنان، مؤسسهٔ الوفاء، ۱۴۰۴ ق، ج ۳۶، ص ۳۱۷ / سیدهاشم بحرانی، تفسیرالبرهان، لبنان، مؤسسهٔ الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۹ ق، ج ۱، ص ۲۴ـ۳۴ (این حدیث را از راویان متعددی نقل كرده است.)

۹ـ علی بن محمد خزاز قمی، پیشین، ج ۱، ص ۱۷۰ / محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج ۳۶، ص ۳۴۱.

۱۰ـ نهج البلاغه، ترجمه محمّد دشتی، قم، آل طه، ۱۳۷۹، خ ۲، فراز ۱۱.

۱۱ـ همان، فراز ۱۳.

۱۲ـ همان، خ ۲۳۹، فرازهای ۱و۲و۳.

۱۳ـ محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج ۷۱، ص ۱۰.

۱۴ـ نهج البلاغه، خ ۲۱۶، فراز ۴ و ۵.

۱۵ـ محمّدتقی مصباح، نظریه حقوقی اسلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۱، ص ۱۱۴ـ۱۲۴.

۱۶ـ همان، ص ۱۳۱ـ۱۳۲.

۱۷ـ ناصر مكارم شیرازی و همكاران، تفسیر نمونه، ج ۳، ص ۴۸۱ـ۴۹۰.

۱۸ـ نهج البلاغه، حكمت ۱۵۶.

۱۹ـ میرحامد حسین هندی، پیشین، ج ۱، ص ۳۲۸ / ناصر مكارم شیرازی و دیگران، پیام قرآن، ج ۹، ص ۷۲.

۲۰ـ نهج البلاغه، خ ۲۱۶، فرازهای ۱ـ۴.

۲۱ـ همان، فرازهای ۵ـ۷.

۲۲ـ محمّدبن یعقوب كلینی، اصول كافی، ترجمه و شرح سیدجواد مصطفوی، تهران، علمیه، ج ۱، ص ۲۶۱.

۲۳ـ عبدعلی العروسی الحویزی، تفسیر نورالثقلین، بیروت، مؤسسهٔ التاریخ العربی، ۱۴۲۲ ق، ج ۱، ص ۳۶.

۲۴ـ ناصر مكارم شیرازی و دیگران، پیام قرآن، ج ۹، ص ۸۹.

۲۵ـ اشاره به آیه شریفه (و بالنجم هم یهتدون) (نحل: ۵۶)

۲۶ـ اشاره به آیات ۶ـ۹ سوره صافّات.

۲۷ـ نهج البلاغه، خ ۱۰۰.

۲۸ـ میر حامدسین هندی، پیشین، ج ۲، ص ۱۲۶ـ۱۹۵. نویسنده این حدیث را از تعدادی از تابعان صحابه و علمای اهل سنّت و شیعه نقل كرده است.

۲۹ـ محمّدبن یعقوب كلینی، پیشین، ج ۱، ص ۲۵۵.

۳۰ـ همان، ص ۲۵۶.

۳۱ـ نهج البلاغه، خ ۱۹۰، فراز ۱۸.

۳۲ـ عبدالواحدبن محمد تمیمی آمدی، غررالحكم و دررالكلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۶، ص ۱۱۵، ح ۱۹۹۶.

۳۳ـ محمد صدوق، الخصال، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۳ ق، ج ۲، ص ۶۳۲.

۳۴ـ آمدی، پیشین، ج ۱، ص ۱۱۵، ح ۱۹۹۶.

۳۵ـ محمد صدوق، الامالی، قم، كنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ ق، ج ۱، ص ۱۳.

۳۶ـ نهج البلاغه، خ ۱۹۰، فراز ۱۸.

۳۷ـ حسن دیلمی، ارشادالقلوب، شریف رضی، ۱۴۱۳ ق، ج ۲، ص ۲۵۳.

۳۸ـ آمدی، پیشین، ج ۱، ص ۱۱۷، ح ۲۰۲۹.

۳۹ـ محمدبن خالد برقی، المحاسن، قم، دارالكتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ ق، ج ۱، ص ۱۵۵.

۴۰ـ محمّدبن یعقوب كلینی، پیشین، ج ۱، ص ۲۵۵.

۴۱ـ محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج ۲۳، ص ۷۷.

۴۲ـ محمّدبن یعقوب كلینی، الكافی، تهران، دارالكتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش، ج ۸، ص ۱۲۸.

۴۳ـ علی بن حسن طبرسی، مشكاهٔ الانوار، نجف، كتابخانه حیدریه، ۱۳۸۵ ق، ص ۸۷ و ۲۳۴ / حسن بن فضل طبرسی، مكارم الاخلاق، قم، انتشارات شریف رضی، ۱۴۱۲ ق، ص ۴۳۸.

۴۴ـ محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج ۲۷، ص ۱۴۳ و ج ۳۵، ص ۳۴۵.

۴۵ـ همان، ج ۲۷، ص ۷۹.

۴۶ـ شعراء: ۱۲۷، ۲۶، ۱۴۵، ۱۴۶، ۱۸۰.

۴۷ـ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج ۳، ص ۲۱۷.

۴۸ـ محمد صدوق، الخصال، ج ۲، ص ۵۵۸ / ناصر مكارم شیرازی و همكاران، تفسیر نمونه، ج ۸، ص ۳۸.

۴۹ـ علی بن محمد خزاز قمی، پیشین، ص ۱۷۱.

۵۰ـ محمد صدوق، الامالی، انتشارات كتابخانه اسلامیه، ۱۳۶۲، ص ۳۶۴ / سیدبن طاوس، الطرایف، قم، خیام، ۱۴۰۰ ق، ص ۱۶۰.

۵۱ـ محمّدبن الحسن طوسی، الامالی، قم، دارالثقافه، ۱۴۱۴ ق، ج ۱، ص ۱۸۱.

۵۲ـ ینابیع المودّه، ج ۲، ص ۳۳۲ / محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج ۲۷، ص ۱۰۲.

۵۳ـ آمدی، پیشین، ش ۶۱۶۹.

۵۴ـ حمّدبن مسعود عیاشی، تفسیر العیاشی، تهران، علمیه، ۱۳۸۰ ق، ج ۲، ص ۲۳۱ / عبدعلی العروسی الحویزی، پیشین، ج ۲، ص ۵۴۸.

۵۵ـ محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج ۱۰، ص ۱۲۱ / شیخ مفید، الاختصاص، قم، كنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ ق، ج ۱، ص ۳۴۱.

۵۶ـ محمّدبن مسعود عیاشی، پیشین، ج ۲، ص ۴۱۱.

ـ فرات بن ابراهیم كوفی، تفسیر فرات، مؤسسه چاپ و نشر، ۱۴۱۰ ق، ص ۱۲۸.

۵۸ـ محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج ۲۷، ص ۹۱.

۵۹ـ همان، ص ۳۲۶.

۶۰ـ همان، ج ۳۶، ص ۳۲۵.

۶۱ـ محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج ۵۲، ص ۱۴۴؛ ج ۶۵، ص ۱۳۷ / عمادالدین طبری، بشارهٔ المصطفی، نجف، كتابخانه حیدریه، ۱۳۸۳ ق، ص ۱۹۷.

۶۲ـ محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج ۲۷، ص ۷۹.

۶۳ـ حسن دیلمی، پیشین، ج ۲، ص ۴۱۴.

۶۴ـ محمّدبن مسعود عیاشی، پیشین، ج ۲، ص ۸۹.

۶۵ـ جلال الدین سیوطی، الدرالمنثور، ج ۶، ص ۷ (ذیل آیه شریفه ۲۳ شوری).

۶۶ـ عمادالدین طبری، پیشین، ص ۱۵۷ / محمّدبن یعقوب كلینی، الكافی، تهران، دارالكتب الاسلامیه، ۱۳۶۵، ج ۲، ص ۴۶.

۶۷ـ آمدی، پیشین، ح ۲۰۴۳ و ۲۰۴۴.

۶۸ـ حسن بن ابی، اعلام الدین، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۸ ق، ص ۴۶۴.

۶۹ـ محمّدبن الحسن فتال نیشابوری، روضه الواعظین، قم، انتشارات رضی، ص ۳۵ / محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج ۲۷، ص ۱۳۵ و ص ۲۰۱، ۲۱۸؛ ج ۵۲، ص ۱۹۳.

۷۰ـ شیخ مفید، الاختصاص، قم، كنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ ق، ص ۲۴۱.

۷۱ـ محمّدباقر مجلسی، پیشین، ج ۲۷، ص ۸۸.

۷۲ـ آمدی، پیشین، ح ۲۰۰۸ / حسین بن سعید اهوازی، الزهد، ص ۱۰۴

۷۳ـ آمدی، پیشین، ح ۲۰۴۷.

۷۴ـ محمّدبن ابراهیم نعمانی، الغیبه، تهران، مكتبهٔ الصدوق، ۱۳۹۷ ق، ص ۸۴.

۷۵ـ آمدی، پیشین، ح ۲۰۴۳.

۷۶ـ نهج البلاغه، خ ۱۰۵.

۷۷ـ همان، خ ۹۷.

۷۸ـ شیخ صدوق، الخصال، ج ۲، ص ۶۲۷.

۷۹ـ علی بن محمد خزاز قمی، پیشین، ص ۹۴.

۸۰ـ علی بن عیسی اربلی، كشف الغمه، تبریز، مكتبهٔ بنی هاشمی، ۱۳۸۱ ق، ج ۱، ص ۴۰۹.

۸۱ـ محمّدبن یعقوب كلینی، اصول كافی، ج ۱، ص ۲۶۶.

منبع:ماهنامه معرفت ،‌شماره ۱۰۶