خانواده و تربیت جنسی فرزندان

همه ی کودکان درباره ی خودشان و اینکه از کجا آمده اند, کنجکاوند

● مقدمه:

آیا تاکنون در مقابل این پرسش‌های کودکانه‌ی فرزندان‌مان قرار گرفته‌ایم:

بچه‌ها چطوری درست میشن؟!

بلوغ چیه؟!

بچه چطوری توی شکم زندگی می‌کنه؟!

بچه چطوری میره توی شکم؟!

چرا صدای جواد خنده‌دار شده؟!

قاعدگی چیه؟!

چرا من به دنیا اومدم؟!

پاسخ ما به این سئوال‌های حساس و سرنوشت‌ساز چیست؟ آیا اصلا خود را ملزم به پاسخ به چنین سئوالاتی می‌دانیم؟ آیا خود را ملزم به کسب و تجمیع اطلاعات برای پاسخ‌گویی به چنین سئوالاتی می‌دانیم؟ یا اینکه پاسخ این‌گونه سئوال‌ها را با جملات تندی مثل:

این غلط‌ها به تو نیامده؟!

این حرف‌ها را از چه کسی یاد گرفته‌ای؟! یا با زدن یک درگوشی یا پس‌گردنی، چنین سئوالاتی را در نطفه خفه می‌کنیم و خود را پیروز میدان احساس کرده و انسان با جذبه‌ای نشان می‌دهیم؟!

آیا می‌پذیریم که یکی از مهم‌ترین وظایف حساس تربیتی خانواده، آموزش و تربیت جنسی فرزندان است؟ یا فکر می‌کنیم بچه‌ها بزرگ‌تر که شدند خودشان پاسخ این سئوالات را پیدا می‌کنند. هیچ فکر کرده‌ایم که اگر خانواده‌ی ما، محیط امنی برای طرح و پاسخ به چنین سئوالاتی نباشد فرزندان ما از کجا و به چه وسیله‌ای پاسخ سئوالات‌شان را خواهند یافت؟ هیچ با خود فکر کرده‌ایم در دنیای ارتباطات، اطلاعات و عصر الکترونیک، ممکن است چه اتفاقات ناگواری برای دل‌بندان ما رخ دهد؟ آیا از آمار و اطلاعات دلایل انحراف جنسی در کودکان، نوجوانان و جوانان مطلعیم؟ یا همیشه انحراف اخلاقی و جنسی برای بچه‌ی همسایه است و انشاءالله کانون خانواده‌ی ما دور از این مسائل است.

کمی فراتر؛ آیا می‌دانیم بسیاری از اختلافات خانوادگی به علت عدم اطلاع از رفتار جنسی صحیح است اما هیچ‌وقت، هیچ‌کجا و در هیچ محکمه‌ای بیان نمی‌شوند؟ نوجوانان و جوانان ما از کجا باید درباره‌ی نیازهای جنسی حال و آینده‌شان، اطلاع کسب کنند؟ آیا رفتارها و اطلاعات جنسی ما صحیح‌اند؟!

به نظر می‌رسد این‌ها پرسش‌ها خیلی جدی هستند و خانواده‌ی امروزین ایرانی به دلایل مختلف، این کارکرد تربیتی حساس خود را انجام نمی‌دهد.

من سعی می‌کنم در این مقاله‌ی کوتاه و درباره‌ی این مقوله‌ی سهل، ممتنع و دشوار، به پشتوانه‌ی ۱۰ سال کار پژوهشی، تدریس درس جامعه‌شناسی خانواده، مشاوره‌های خانوادگی و با بهره‌گیری از مطالعات ارزشمند دانش‌مردان و دانشمندان جامعه‌شناسی خانواده، «پاسخ‌ها و راهکارهای عملی قابل استفاده»‌ای را ارائه کنم.

● بیان مسأله:

همه‌ی کودکان درباره‌ی خودشان و اینکه از کجا آمده‌اند، کنجکاوند. در عین حال، آن‌ها از زمان شیرخوارگی شروع به دانستن درباره‌ی خود می‌کنند و خیلی زود به تفاوت‌های بین دو جنس پی می‌برند. به تدریج که کودکان بزرگ‌تر می‌شوند، دور نگه‌داشتن آن‌ها از مقولات جنسی (از طریق رسانه‌ها) روز به روز دشوارتر می‌شود و نتیجه‌ی همه‌ی این‌ها آن است که خواه ناخواه روزی به پرسش درباره‌ی مسائل جنسی خواهند پرداخت. مانند بسیاری از والدین، ما نیز ممکن است از طرح چنین پرسش‌هایی به هراس بیفتیم. اما سعی کنیم به‌دلیل خجالت کشیدن و ... ار پاسخ‌، شانه خالی نکنیم. شاید صحبت‌کردن درباره‌ی مسائل جنسی در خانواده‌ی ما ممنوع بوده است، اما کودکان خردسال ما چنین برنامه‌ریزی نشده‌اند. توجه آن‌ها نسبت به این موضوع، گناه‌آلود نیست و از کنجکاوی ذاتی و میل به یادگیری نشأت می‌گیرد و پاسخ دادن به پرسش‌های آن‌ها با صداقت و هم‌دلی، یکی از راه‌های عشق‌ورزیدن و احترام گذاشتن به آنان است. همواره سعی کنیم متناسب با سن کودک و میزان درک او در مقابل پرسش‌های جنسی، با صداقت پاسخ دهیم. به خاطر داشته باشیم کمتر کودکی قبل از ۸ سالگی از اعمال جنسی سر درمی‌آورد. همواره سعی کنیم هنگام بحث درباره‌ی موضوعات جنسی، احساسات، عواطف، عشق و ارزش‌های اخلاقی را دخیل کنیم. ترکیب این مفاهیم با صراحت و صداقت به کودکان ما کمک می‌کند تا هنگامی که بزرگ شدند در مورد رفتار جنسی خود خویشتن‌دار و دارای قضاوت صحیح باشند(۱).

▪ چند نکته‌ی مهم:

قبل از بیان «پاسخ‌ها و راهکارهای عملی» ذکر چند نکته‌ی مهم، ضروری به نظر می‌رسد (اتفاقا اگر نیک بنگرید، این نکات نیز راهکارهای عملی‌اند):

۱) صداقت در پاسخ:

هنگام روبرو شدن با یک پرسش حساس، ممکن است بخواهیم پاسخی صادقانه بدهیم ولی احساس می‌کنیم که کودکتان برای فهم جزئیات آن آماده نیست. شاید در هر دو مورد حق با ما باشد اما به جای شانه‌ خالی کردن یا ارائه‌ی پاسخی سانسور شده، می‌توانیم آن مقدار از حقیقت را که برای کودک قابل فهم است به او بگوییم. منظور از صداقت و راست‌گفتن، این است که با حقایق ساده و روشن شروع کنیم و به تدریج که کودک‌مان بزرگ‌تر شد اطلاعات پیچیده‌تر را به آن اضافه کنیم.

۲) ایجاد اعتماد متقابل:

بسیاری از والدین معتقدند هنگام صحبت درباره‌ی واقعیات زندگی، دو جنس باید از یکدیگر جدا شوند به طوری‌که پدران، آموزش پسران و مادران، آموزش دختران را به عهده گیرند. به نظر می‌رسد ترتیب طبیعی کار نیز همین باشد اما اگر یکی از والدین، خونسرد و آسان‌گیر و دیگری عبوس و سخت‌گیر باشد، این ترتیب، چندان قابل قبول به نظر نمی‌رسد. بهتر است یکی از والدین که در پاسخ به پرسش‌های کودکان، راحت‌تر برخورد می‌کند بار این مسئولیت را بدون ملاحظه‌ی جنسیت، بر دوش بگیرد. بازنگه‌داشتن راه‌های ارتباط و گفتگو در سراسر دوران کودکی و نوجوانی، یکی از مهم‌ترین وظایف هر پدر و مادر است و این والدین هستند که باید در این‌باره تلاش کنند نه کودکان.

۳) تشویق گفتگوی سالم:

پدران و مادرانی که هنگام پاسخ به پرسش‌های حساس و بحث‌انگیز، پنهان‌کاری می‌کنند یا موضوع صحبت را عوض می‌کنند نه تنها گفتگو درباره‌ی موضوعاتی نظیر مسائل جنسی، دین یا مواد مخدر را در خانواده، مشکل می‌کنند بلکه بدتر از آن، کودکان خود را به «پنهان‌کاری» تشویق می‌کنند. در مقابل، والدینی که گشاده‌رو، پاسخ‌گو و صریح هستند کودکان خود را به «عزت نفس»، «تعادل»، و «منصف بودن» تشویق می‌کنند و به آن‌ها فرصت و امکان می‌‌دهند تا فکر کنند، انتخاب‌های خود را بسنجند، مسئولانه تصمیم بگیرند و عمل کنند. این گفتگوی سالم بین والدین و کودکان باید خیلی زود شروع شود (از نخستین پرسش‌ها) و در سراسر دورانی که فرزندان با والدین زندگی می‌کنند ادامه یابد. والدین، نخستین معلمان کودکان هستند و همه‌ی آموخته‌های آن‌ها (از جمله آموزش‌های جنسی) در خانه، آغاز می‌شود.

۴) پاسخ مناسب برای سن کودک شما:

هیچ‌کس نباید فکر کند که صریح و راستگو بودن همواره آسان است. بی‌تردید لحظات سختی وجود دارد که یافتن واژگان مناسب و توضیحات قابل قبول بسیار دشوار و دست‌نیافتنی است. به همین دلیل است که احساس کردم نوشتن این مقاله ارزش‌مند است؛ نه به این دلیل که اطلاعات حفظی و تئوریک را در اختیار شما قرار دهد بلکه برای ارائه‌ی چارچوبی که بتوانیم هم‌چنان‌که فهم کودک‌مان افزایش می‌یابد، پاسخ‌های‌مان را برپایه‌ی آن چارچوب‌ها شکل دهیم. پس وقت را تلف نکنیم و به افزایش اطلاعات خود با استفاده از منابع این مقاله، بپردازیم.

۵) آماده‌کردن پاسخ‌ها:

تصور می‌کنم عاقلانه باشد که همه‌ی والدین، با متانت، اطلاعات ارائه شده را به کار بندند. نه اینکه لازم باشد همه‌ی این اطلاعات را در پاسخ‌های‌مان بگنجانیم، بلکه به این علت که اگر بتوانیم انگیزه‌ی احتمالی کودک را که ورای مجموعه پرسش‌های او قرار دارد دریابیم، قادر خواهیم بود با اعتماد به نفس بیشتری پاسخ دهیم. این مسأله به‌خصوص برای مراقبت از کودک، اهمیت دارد، یعنی جاهایی که لازم است زنگ خطر ورای پرسش‌های کودک‌مان را تشخیص دهیم. هم‌چنین این کار به ما کمک می‌کند تا اطلاعات ناقصی را که کودک درباره‌ی پرسش‌های چالش‌برانگیز در بیرون از خانه کسب می‌کند، خنثی کنیم.

۶) بنیانی برای آینده:

سعی کنیم پاسخ به پرسش‌های کودک‌مان را فرصتی برای آموزش او ببینیم. البته نه آموزش (Education) به مفهوم رسمی آن، بلکه از نوع آموزش‌هایی که هر پدر و مادری پیش از رفتن کودک به مدرسه می‌تواند به بدهد. مثل درس مهربانی، مدارا، انصاف، سخاوت و عدالت. باور کنید ما می‌توانیم کودکان خود را از سنین پایین، اجتماعی (Socialized) کنیم و به تدریج همه چیز را به آن‌ها یاد بدهیم، از آداب غذا خوردن تا آگاهی‌های جنسی و ارزش‌های اخلاقی.

● پاسخ‌ها و راهکارهای عملی:

اینک وقت آن رسیده است که به ارائه‌ی راهکارهای عملی بپردازیم. لطفا به دور از تعصب و تحجر، با من همراه شوید:

▪ شرایط پاسخ به سئوالات جنسی فرزندان:

از زمانی‌که کودک متوجه تفاوت خود با جنس مخالفش می‌شود به طرح سئوالاتی می‌پردازد. هم‌چنین در دوره‌ی نوجوانی با توجهی که نوجوان به تغییرات جسمانی خود پیدا می‌کند سئوالات جنسی به طور جدی برایش مطرح می‌شود. از وظایف مهم والدین و اولیای تربیتی، پاسخ‌گویی به این سئوالات است. عده‌ای از والدین، هنگام مواجه شدن با این نوع سئوالات، دست‌پاچه شده و نمی‌دانند چگونه بایستی به آن‌ها پاسخ دهند. برای پاسخ‌گویی به سئوالات جنسی چه در دوره‌ی کودکی و چه در دوره‌ی نوجوانی، در نظر گرفتن شرایط زیر لازم است:

۱) برخوردتان نسبت به طرح این سئوالات، عادی باشد:

هنگام مواجه شدن با سئوال فرزند خود که چه بسا ممکن است یک‌باره و بدون مقدمه باشد، بسیار مهم است که خونسردی خود را حفظ کنیم و از پاسخ دادن، طفره نرویم. گاهی تعدادی از والدین، به شدت نگران می‌شوند که فرزندشان از جایی یا کسی مطلبی شنیده یا دیده و به جای پاسخ منطقی به پرسش کودکانه، در صدد یافتن منبع آن برمی‌آیند و با طرح سئوالاتی مثل اینکه «اینو کی گفته؟» و ... باعث عقب‌نشینی کودک از گرفتن پاسخ می‌شوند. از طرفی به علت این نوع برخورد، دیگر فرزند ما به خود اجازه‌ی پرسیدن نمی‌دهد و رو به منابع بیرونی می‌آورد که ممکن است صلاحیت لازم را برای پاسخ‌گویی نداشته باشند. حفظ آرامش و نشان دادن پذیرش،‌ نگرانی او را از طرح سئوالات بعدی کم می‌کند.

۲) توجه کافی نشان دهید:

هنگامی که با سئوال جدی از جانب فرزند خود روبرو شدیم به آن توجه کافی نشان دهیم. چه بسا او روزهایی را با این مسأله درگیر بوده و حال با نگرانی، این مسأله را با ما در میان می‌گذارد. برای مثال اگر مشغول انجام کاری هستیم آن کار را رها کنیم و در کنار فرزندمان بنشینیم و با محبت و دل‌سوزی به گوش دهیم. اگر در فضای صحبت، افراد دیگری هستند که در مقابل آن‌ها مایل به پاسخ‌گویی نیستیم، این امر را با آرامی و با صداقت با او در میان گذاشته یا به اتفاق او به مکان دیگری برویم.

۳) فرزندتان، چه میزان از جواب مسأله آگاه است؟

گاهی ممکن است کودک یا نوجوان به دنبال پاسخ سئوال دیگری است اما پرسش او ذهن ما را متوجه مسأله‌ی دیگری می‌کند. برای اجتناب از هرگونه سوء برداشت، ابتدا بایستی مطمئن شویم که به‌خوبی منظور فرزندمان را از سئوال متوجه شده‌ایم، لذا با پرسیدن سئوالات ساده‌ای مثل «خودت چی می‌دونی؟» یا «خودت تا حالا چی یاد گرفتی؟» هم به میزان اطلاعات او از مسأله پی ببریم هم از سئوالش مطمئن شویم. در حقیقت وارد یک بازی «برد برد» شویم.

۴) از گفتن «نمی‌دانم» نهراسید:

اگر هنگام طرح سئوال، آمادگی لازم را برای پاسخ‌گویی نداریم آن‌را صادقانه با فرزند خود در میان بگذاریم. با رویی خوش به او بگوییم که به‌درستی جواب این سئوال را نمی‌دانم ولی اگر به من چند روز فرصت بدهی برایت جستجو می‌کنم و پاسخ آن‌را برایت می‌گویم. سپس در فرصت به‌دست آمده با افرادی که می‌توانند راهنمای ما باشند مشورت کرده و پاسخ را بیابیم.

۵) پاسخ‌ها باید دربردارنده‌ی حقیقت باشد:

از گفتن هر مطلب به‌دور از حقیقت و داستان‌سرایی زاید به‌شدت اجتناب کنیم. دیر یا زود فرزند ما با حقیقت آشنا می‌شود و اطلاع از حقیقت و شنیدن کذب و خطا از والدین بر اعتماد او خدشه وارد می‌کند.

۶) جواب‌ها باید قانع‌کننده باشد:

اگر جواب ما آن‌چنان کوتاه باشد که حق مطلب را ادا نکند، سئوال، هم‌جنان باقی می‌ماند. لذا بایستی در انتهای صحبت خود، آرامش خاطر را در وجود او احساس کنیم و دریابیم که به پاسخ سئوال خود رسیده است.

۷) جواب‌ها مبهم و گیج‌کننده نباشند:

گاه چون آمادگی پاسخ‌گویی را نداریم فکر می‌کنیم باید ماجرا را سریع‌تر تمام کنیم. پس جواب‌هایی مبهم می‌دهیم و طبعا این پاسخ‌های گیج‌کننده، فرزندمان را قانع نمی‌کند.

۸) پاسخ تا حد امکان، ساده و روان باشد:

اگر در پاسخ‌گویی به سئوالات فرزندانمان، این اصل را رعایت نکنیم و پاسخ ما با پیچیدگی و سختی همراه باشد می‌تواند ذهن کوچک فرزندمان را مغشوش و آشفته‌تر از قبل کند.

۹) پاسخ‌ها متناسب با سن و رشد فرزندمان باشد:

نه تنها در این مسأله بلکه در پاسخ‌گویی به هر مسأله‌ی دیگری باید این شرط، رعایت شود. طبیعی است که نحوه‌ی پاسخ به فرزند در دوره‌ی کودکی با پاسخ در دوره‌ی نوجوانی متفاوت است.

۱۰) در پاسخ‌گویی از توضیحات اضافه و غیر ضروری خودداری کنیم:

پاسخ باید به اندازه‌ای باشد که جوابگوی سئوال باشد. توضیحات اضافه، به خودی خود ممکن است منجر به سئوالات بیشتر و کنجکاوی زاید شود. گاهی حتی نحوه‌ی ایراد مطلب یا حالات صورت یا بیان جملاتی نظیر «یه چیزای دیگه‌ای هم هست که حالا لازم نیست تو بدونی» می‌تواند باعث تشدید مسأله شود و سئوالات اضافه‌تری در ذهن فرزندمان ایجاد کند.

۱۱) پاسخ‌ها تحریک‌کننده نباشند:

این نکته بسیار قابل توجه است که در پاسخ‌گویی سعی کنیم تحریک مجددی را ایجاد نکنیم و یا حتی پاسخ ما باعث تشدید مسأله‌ی ایجاد شده نباشد بلکه به‌راحتی و در حد سئوال، پاسخ داده شود.

۱۲) در پاسخ‌گویی، رعایت ادب و نزاکت توأم با حفظ شرم و حیا ضرورت دارد:

در پاسخ‌گویی، رعایت عفت کلام و پرهیز جدی از به کار بردن الفاظ نامناسب از مسائل مهم است. هم‌چنین هر حرکتی مانند تمسخر، خنده‌ی و یا شوخی‌های بی‌جا می‌تواند فرزندمان را به انحراف بکشاند.

۱۳) به تفاوت‌های فردی فرزندانمان توجه کنیم:

همان‌گونه که هیچ دو انگشتی شبیه هم نیستند، هیچ دو فردی و هیچ دو فرزندی نیز شبیه به هم نیستند. هر فردی خصوصیات خاص خود را دارد، لذا بایستی هنگام پاسخ‌گویی به این تفاوت‌ها نیز توجه کنیم.

۱۴) ارزش‌های خود را به فرزندان‌مان انتقال دهیم:

پاسخ‌گویی به سئوالات جنسی، فرصت مغتنمی است تا ارزش‌های فکری و خانوادگی خود را به فرزندان‌مان انتقال دهیم. نوع نگاه ما به موضوع، بیانگر ارزش‌های اعتقادی ماست.

نکات مهم دیگر:

▪ آموزش رعایت بهداشت عضو جنسی، شستشوی در حد لازم و حفاظت از دید و نظر دیگران.

▪ هشدارهای لازم جهت پیشگیری از تهاجم افراد ناسالم.

▪ دادن اطلاعات لازم و آمادگی برای دوره‌ی بلوغ.

▪ آشنا کردن فرزند با ضوابط، باورها و ارزش‌های خانوادگی مثل نگرش خانواده نسبت به ارتباط با جنس مخالف، شرایط ازدواج، حد و حدود پوشش و روابط و ... (۲)

امیدوارم نکات کاربردی و قابل استفاده‌ای را بیان کرده باشم. در صورت تمایل هرگونه، ارشاد، سئوال یا نظر خود را از طریق «davudm۱۳۵۱@yahoo.com» مطرح فرمایید.

دکتر داود میرزایی مقدم

منابع:

۱. استاپرد، میریام؛ پرسش‌های کودکانه و پاسخ آن‌ها؛ ترجمه‌ی فرهاد سوری، تهران: نشر دانش ایران، چاپ پنجم، ۱۳۸۵

۲. گزیده‌ای از سخنرانی محسن رئوف‌سعید در جمع خانواده‌های دانش‌آموزان مدرسه‌ی ابتدایی شهید عباسپور.

۳. تجارب پژوهشی و آموزشی نگارنده در طول ۱۰ سال پژوهش و تدریس در باب جامعه‌شناسی خانواده در دانشگاه‌های مختلف کشور.

منابعی دیگر برای مطالعه‌ی بیشتر:

۱. کتاب «تربیت جنسی کودک و نوجوان» اثر علی اسلامی‌نسب، انتشارات نسل نواندیش.

۲. کتاب «کلیدهای آموزش و مراقبت از سلامت جنسی در کودکان و نوجوانان» اثر دکتر کریستال دفریتاس، مترجم سارا رئیسی طوسی، از سری کتاب‌های دانه، انتشارات صابرین.

۳. سری کتاب‌های نشر دانش ایران با عناوین:

• همه‌ی مادران سالم‌اند اگر ...

• همه‌ی کودکان تیزهوشند اگر ...

• همه‌ی کودکان سالم‌اند اگر...

• همه‌ی دختران باید بدانند

• امنیت در خانه

۴. تجارب منحصر به فرد هریک از والدین در تربیت فرزندان (قابل بحث در شب‌نشینی‌ها، گردش‌های خانوادگی و ... به جای مباحث احتمالی غیبت از دیگران، چشم و هم‌چشمی و ...)