صنعت حمل و نقل ریلی, نیاز راهبردی ایران ۳

صنعتی ریلی هم اکنون از صنایع حائز اهمیت جهان است و کشور ما نیز نیازمند توسعهٔ این صنعت است مطالعات, نشان دهندهٔ گستردگی بخش حمل و نقل ریلی است اما از آنجائی که در گذشته سرمایه گذاری های قابل توجهی در این بخش, صورت نگرفته, امروزه جذب سرمایه گذاران داخلی و خارجی و تشویق آنها برای سرمایه گذاری در این بخش, کاملاً محسوس است

حمل و نقل ریلی

کشور جمهوری‌اسلامی ایران با وسعت ۱۹۶/۶۴۸ کیلومترمربع و با جمعیتی بالغ بر ۶۰ میلیون نفر در جنوب ‌غربی آسیا و در منطقهٔ خاورمیانه قرار گرفته است که از سمت شمال به دریای خزر و از جنوب به دریای آزاد متصل است. با توجه به موقعیت استراتژیکی، از دیرباز کشور ایران در صحنهٔ جهانی از اهمیت خاصی برخوردار بوده و در طول قرون متمادی، محل عبور مال‌‌التجاره و همواره پل ارتباطی بین شرق و غرب مطرح شده است. وجود مشتریان ارتباطی معروفی همچون راه ابریشم، راه مروارید و راه‌های هند و سند که از ایران قدیم عبور می‌کردند، شاهدی بر این مدعا است. در دورهٔ کنونی نیز با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و ظهور کشورهای جدید مشترک‌المنافع در شمال ایران و خواست این کشورها مبنی بر تنوع بخشیدن به راه‌های صادرات / واردات و رهائی از وابستگی به جمهوری روسیه، این نقش تجلّی دوباره‌ای یافته است و به‌لحاظ عوامل مهمی همچون امنیت بالا، اقتصادی بودن و زمان کوتاه حمل و نقل خواستار احیاء جایگاه ویژه خود است. از آنجائی که حمل و نقل و ارتباطات به‌عنوان عناصر کلیدی پیش‌نیاز، پیشرو و آغازگر هر توسعهٔ اقتصادی مطرح هستند، مسئولان این دولت جمهوری‌اسلامی ایران نسبت به توسعهٔ حمل و نقل و ارتباطات به‌ویژه از طریق راه‌آهن، توجه خاصی مبذول داشته و به احداث راه‌آهن مشهد - سرخس به‌منظور گشودن مسیر جدید راه‌آهن بین‌قاره‌ای و اتصال شبکهٔ آسیا و اروپا همراه با ایجاد راه‌آهن بندر امیرآباد در دریای خزر که نخستین بندر مهم ایرانی در شمال است که به راه‌آهن دسترسی دارد همت گماشتند و هم‌زمان با آن نیز عملیات ساخت راه‌آهن کرمان - زاهدان را آغاز کردند تا از طریق آن و راه‌آهن زاهدان - میرجاوه و کویته راه‌آهن سراسری آسیا به اروپا و خاورمیانه اتصال یابد. با بهره‌برداری صحیح از زیربناها و سایر امکانات موجود حمل و نقل در جمهوری‌اسلامی ایران و همچون بنادر، پایانه‌های کانتینری دریائی و مناطق آزاد تجاری و ترانزیت و حمل و نقل کالا به اروپا و اروپای شمالی، جمهوری‌ آسیای مرکزی، خاور دور و کشورهای جنوب حوزهٔ خلیج‌فارس از مرزهای ذکر شده، امکان توسعهٔ بسیار خوبی را دارا است.

امکانات و کریدورهای ترانزیتی راه‌آهن

۱. کریدورهای ترانزیتی به‌طور مستقیم از طریق ریل:

- کریدور رازی - سرخس - رازی

- کریدور جلفا - سرخس - جلفا

۲. کریدورهای ترانزیتی از طریق ریل - دریا

- کریدور بندرعباس - سرخس - بندرعباس

- کریدور بندر امام - سرخس - بندر امام

- کریدور بندر امام خمینی - بنادر شمال - بندر امام خمینی

- کریدور بندرعباس - رازی - بندرعباس

- کریدور بندرعباس - جلفا - بندرعباس

- کریدور بندر امام - رازی - بندر امام

- کریدور رازی - بنادر شمالی - رازی

- کریدور جلفا - بنادر شمالی - جلفا

۳. کریدورهای ترانزیتی از طریق دریا - ریل - جاده - ریل

- کریدور بنادر شمال - کرمان - زاهدان

۴. کریدورهای ترانزیتی ریل - جاده - ریل

- کریدور جلفا - کرمان - زاهدان

- کریدور رازی - کرمان - زاهدان

- کریدور سرخس - کرمان - زاهدان

مختصری از تاریخچهٔ احداث راه‌آهن در ایران

- راه‌آهن غیردولتی

راه‌آهن حضرت علدالعظیم

در سال ۱۲۶۱ شمسی، خط آهنی در حدود ۸ کیلومتر به عرض یک هزار کیلومتر از تهران به شهر ری به‌وسیلهٔ ”مسیر بواتال“ فرانسوی کشیده شد.

راه‌آهن شرکت نفت

شرکت سابق نفت نیز برای رفع نیازهای خود در محوطهٔ تأسیسات نفت جنوب به احداث راه‌آهنی اقدام کرد که حدود آن ۱۶۵ کیلومتر و عرض آن، بین خزیمه و مسجدسلیمان ۷۶۰ میلی‌متر و در آبادان به ۹۲۰ میلی‌متر می‌رسید.

راه‌آهن دولتی راه‌آهن سراسری

ایجاد راه‌آهن در ایران همواره یکی آرزوهای بزرگ ملی محسوب می‌شد و تحقق این آرزوی ملی تا سال ۱۳۰۶ به‌طول انجامید و به ترتیب پس از آن راه‌آهن گرمسار - مشهد در سال ۱۳۱۶ و راه‌آهن‌های تهران - تبریز و قم - تبریز در سال ۱۳۱۷ ایجاد شدند.

از سال ۱۳۵۷ تا کنون، پیشرفت‌های چشمگیری در این زمینه صورت پذیرفته است و در حال حاضر، طول خطوط اصلی ریلی از ۴۵۶۷ منر به ۷۲۶۵ متر رسیده است. در برنامهٔ سوم توسعه به گسترش خطوط ریلی راه‌آهن کرمان - زاهدان به طول ۵۴۵ کیلومتر، بافق - مشهد به طول ۹۹۸ کیلومتر، میانه - تبریز به طول ۲۰۰ کیلومتر، قم - اصفهان - شیراز به طول ۷۳۰ کیلومتر، مراغه - ارومیه به طول ۱۸۰ کیلومتر و راه‌آهن غرب کشور به طلو ۶۵۲ کیلومتر تأکید شده است.

از طرفی، طبق مفاد برنامهٔ سوم توسعهٔ اقتصادی، ساخت ۳۸۷ کیلومتر خطوط ریلی جدید در قالب ۲۱۲ کیلومتر راه‌آهن قزوین - رشت - انزلی و ۱۷۵ کیلومتر راه‌آهن اتصال اردبیل به شبکهٔ سراسری در برنامهٔ وزارت راه و ترابری قرار گرفته است. همچنین تا پایان سال جاری ۲۴۰ کیلومتر از شبکهٔ سراسری ریلی و ۳۰ ایستگاه به شبکهٔ رادیوئی مجهز خواهند شد. امسال در بخش حمل بار داخلی و ترانزیت از طریق خطوط ریلی کشور ۳۲ میلیون و ۴۰۰ هزار تن بار و ۱۶ میلیون و ۹۰۰ هزار نفر مسافر جابه‌جا خواهند شد. بنا به پیش‌بینی‌های مسئولان راه‌آهن در طول برنامهٔ چهارم، راه‌آهن سالانه به‌طور متوسط ۱۴ درصد رشد در حمل بار و جابه‌جائی مسافر خواهد داشت و ظرفیت ناوگان ریلی نیز در پایان این برنامه به ۲ برابر افزایش خواهد یافت و طبق پیش‌بینی‌های صورت گرفته این رقم در سال ۸۸ به جابه‌جائی ۳۶ میلیون مسافر در سال می‌رسد. در حال حاضر، ۸۰ میلیون مسافر در سال، تقاضای مسافرت با قطار را دارند و این مسئله نشان می‌دهد شتاب بیشتری باید در توسعهٔ اهداف راه‌آهن و شرکت قطارهای رجاء صورت گیرد.

قیمت‌های پائین بلیت قطار

بنا به اظهارات مدیرعامل شرکت رجاء سیاست‌های دولت در تعدیل قیمت بلیت شرکت رجاء باعث متحمل شدن ۲۵۳ میلیارد ریال ضرر توسط این شرکت شد که تنها ۴۰ میلیارد آن توسط دولت پرداخته شده و با ادامهٔ این روند، علاوه بر زیان قبلی در سال جاری، این شرکت با زیان ۳۵۰ میلیارد ریالی مواجه خواهد بود. همچنین وی اظهار داشت: توسعه و گسترش فعالیت بخش خصوصی در زمینهٔ قطارهای مسافری به نگاه مثبت و متعادل‌تر دولت نسبت به قیمت بلیت نیاز دارد که در صورت ادامهٔ این روند، ما نمی‌توانیم فعالیت این بخش را ادامه دهیم.

امکانات راه‌آهن جمهوری‌اسلامی ایران

- طول خطوط اصلی ۶۶۷ کیلومتر با عرض طبیعی ۴۳۵ میلی‌متر

- طول خطوط فرعی صنعتی و تجاری ۲۵۳۵ کیلومتر

- طول خطوط اصلی برقی (جلفا - تبریز) ۱۴۶ کیلومتر

- جایگاه تعویض بوژی

- پایانهٔ حمل و نقل کانتینر با تجهیزات کامل

- انواع واگن

- انواع سالن‌های مسافری به تعداد ۱۰۰ دستگاه

- لوکوموتیوهای دیزل الکترونیک، برقی به مانوری به تعداد ۵۲۵ دستگاه

- ایستگاه‌های اصلی موجود راه‌آهن ایران حدود ۲۹۹ دستگاه

- ایستگاه‌های باز بین‌المللی

عضویت در سازمان‌ها و کنوانسیون‌های بین‌المللی به‌منظور تسهیل در حمل و نقل بین‌المللی راه‌آهن ایران در کلیهٔ سازمان‌ها و کنوانسیون‌های بین‌المللی و منطقه‌ای عضویت دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

- اتحادیهٔ بین‌المللی راه‌آهن‌ها (UIC)

- سازمان بین‌الدول حمل و نقل با راه‌آهن (OTIF)

- کنوانسیون بین‌المللی حمل و نقل با راه‌آهن (COTIF)

- سازمان همکاری راه‌آهن‌ها (O.S.I.D)

- کنوانسیون حمل و نقل کالا با راه‌آهن (S.M.G.S)

- تعرفهٔ مشترک راه‌آهن‌های خاورمیانه (C.M.O)

همچنین برای حمل و نقل کالا و مسافر، موافقت‌نامهٔ دوجانبه با راه‌آهن‌های کشورهای همجوار دارد.

متخصصان و صاحب‌نظران دنیا به این نتیجه رسیده‌اند که سیستم حمل و نقل به‌عنوان مصرف‌کنندهٔ عمدهٔ انرژی جهان، هر ساله میزان قابل توجهی از انرژی فسیلی را مصرف و علاوه بر اتلاف سرمایه‌های ملی اثرات و نتایج نامطلوب و مضری مانند افزایش گازهای گلخانه‌ای همراه با عوارض جدی و خطرناک، بالا آمدن سطح آب دریاها و گسترش بیابان‌ها و ... به‌جای می‌گذارد. به‌منظور مقابله با این آثار منفی زیست‌محیطی و جلوگیری از آلودگی محیط‌زیست و ممانعت از انتشار آلاینده‌های ناشی از مصرف سوخت‌های فسیلی، مسئولان باید نگرش خود را به بخش حمل و نقل ریلی به‌عنوان تنها شیوهٔ حمل سازگار با محیط‌زیست تغییر دهند و در جهت تقویت و توسعهٔ شبکهٔ ریلی کشور از هیچ‌گونه اقدام و مساعدتی دریع نورزند. امید است که این اقدامات، ضمن تحقق اهداف زیست‌محیطی سبب گسترش و توسعهٔ بخش حمل و نقل ریلی و افزایش سهم راه‌آهن از حمل و نقل بار و مسافر شود.