نقش مثلث بانك, مشاور و مجری در برون سپاری سیستم بانكی

اندیشه نوپا و جسورانه استفاده از خدمات و توانمندیهای جامعه مهندسان مشاور كشور در اجرای طرحهای سیستم بانكی كشور به تجربه ای سه ساله بدل گشته و گام به گام سعی در رفع مسائل, مشكلات و نقیصه های خود كرده است

● مقدمه

حجم قابل توجهی از سرمایه گذاری صنعتی در ایران، با مشاركت بانكها از طریق منابع داخلی خود و یا عاملیت منابع تأمین شده توسط سایر سازمانهای دولتی و بین المللی انجام می گیرد . با این وجود و علیرغم قدمت یكصد ساله فعالیتهای بانكداری در ایران و سابقه ۵۰ ساله سرمایه گذاری توسط بانكها در فعالیتهای صنعتی كشور، متأسفانه شاهد روشهای اصولی مدون اجرایی در زمینه مطالعات اولیه طرحها از یك‌سو و نظارت بر عملیات اجرایی از سوی دیگر نبوده ایم. باوجود آنكه سرمایه گذاریهای انجام شده، طیف وسیعی از طرحهای كوچك و متوسط تا طرحهای بزرگ و حتی ملی را در بر می گیرد، هنوز هم در اغلب بانكها، پذیرش و تصویب سرمایه گذاری در طرحها بدون مطالعات دقیق فنی - اقتصادی و نهایتاً در حد مطالعات پایه مالی و تأمین منابع بصورت محدود است. درست به همین دلیل و به‌منظور رفع این نقیصه بوده است كه حسب دستورالعمل اجرایی موضوع بند ق تبصره ۳ قانون بودجه سال ۱۳۸۱ سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی كشور، كلیه موسسات دولتی از جمله بانكها موظف به استفاده از خدمات شركتهای مهندسی مشاور در زمینه مطالعات سرمایه گذاری و نظارت بر اجرای طرحهای تحت مشاركت خود شدند.

بانكهای صنعتی در ایران در اواسط دهه ۱۳۲۰ هجری شمسی فعالیت خود را آغاز كردند. از آنجا كه بسیاری از این بانكها با هدف توسعه سرمایه گذاری صنعتی، با حمایت سازمانهای بین المللی نظیر UNIDO آغاز به‌كار كردند، همواره از روشهای مدونی در مطالعات پیش سرمایه گذاری و عملیات اجرایی و نظارت بر اجرای طرحها برخوردار بودند. پس از انقلاب همراه با قانون ملی شدن بانكها، كلیه بانكهای صنعتی كشور ادغام و بانك صنعت و معدن به‌وجود آمد و تجارب بانكهای تخصصی- توسعه ای به این بانك منتقل شد. با تكیه بر همین تجارب، بانك صنعت و معدن پیرو دستورالعمل اجرایی سازمان مدیریت و برنامه ریزی كه به‌صورت تصویب نامه هیئت وزیران رسید، به‌عنوان اولین بانك كشور استفاده از خدمات مهندسی مشاور در تدوین طرحهای توجیهی و نیز نظارت و كنترل اجرای طرحها را از اواسط سال ۱۳۸۱ در دستور كار خود قرار داد.

● سیر تحولات امور نظارت بر طرحهای بانك

تا قبل از بكارگیری خدمات مهندسان مشاور در امور نظارت و كنترل طرحها، نظارت بر طرحها طی فرآیندی به شرح زیر انجام می گرفت:

- انعقاد قرارداد بین بانك و مجری طرح با كنترل شرایط قرارداد توسط واحد نظارت به‌منظور انطباق با شرایط پیش بینی شده در طرح توجیهی تصویب شده در بانك .

- آخرین صورتهای مالی شركت، هزینه های انجام شده در سر فصلهای سرمایه گذاری و مقایسه با هزینه های مذكور در طرح مصوب می‌شد. سپس هزینه های صرف شده توسط متقاضی در چارچوب طرح مصوب محاسبه و تسهیلات مصوب به نسبت سهم الشركت بانك در هزینه های صرف پرداخت می‌شد و در نهایت هزینه های آتی برحسب قراردادهای ارائه شده، برنامه كلی پیش بینی شده در طرح مصوب و تجارب كارشناسی پرداخت می‌شد.

- در گزارشهای نظارتی وضعیت پیشرفت فیزیكی طرح با ذكر جزئیات توصیف می شد و با توجه به پیشرفت طرح در هر سر فصل، از طرح بازدید می‌شد و آخرین تراز شركت در هزینه ها صرف شده قابل قبول در هر سر فصل و هزینه های مورد نیاز جهت تكمیل محاسبه می شد.

- برنامه زمانبندی اجرای طرح نیز بر اساس برنامه كلی طرح مصوب، كه در حد زمان شروع و اتمام سرفصلهای سرمایه گذاری خلاصه می‌ شد توسط كارشناسان، كنترل و در نحوه پرداخت تسهیلات در سر فصلهای مختلف اعمال می شد.

طی یك فعالیت پنجاه ساله تعداد بسیار زیادی از طرحهای بزرگ ، كوچك و حتی ملی با موفقیت با بهره گیری از روشهای نظارتی اشاره شده و بكارگیری تجارب ارزنده كارشناسی بدست آمده دراین مدت، به‌اجرا و بهره برداری رسید. اما این روش با اشكالاتی همراه بود:

- تعداد زیاد و تنوع طرحها در صنایع مختلف به تخصصهای مختلف كارشناسان امور نظارت بانك، نیاز داشت.

- نظارتها بیشتر رویكرد هزینه ای و در درجه بعدی فیزیكی داشت و كمتر برنامه زمانبندی بطور دقیق قابل كنترل بود. بویژه كه برنامه طرح مصوب به‌صورت كلی و در حد سر فصلها تهیه می شد و عملاً با برنامه ای خاص به لحاظ بازدید و كنترل انجام نمی‌شد و عمدتاً بر اساس نیاز مجری طرح به منابع مالی مصوب خود و استفاده از مانده تسهیلات انجام می گرفت .

با توجه به موارد فوق و لزوم تغییر روشهای عملیاتی و بكارگیری ابزار نوین در كنترل پروژه های مشاركتی، پیرو دستورالعمل سازمان مدیریت و برنامه ریزی كشور از بهمن ماه سال ۸۱ شاهد دو تغییر عمده در روشهای نظارت بر طرحهای بانك در چند دهه اخیر بودیم. این دو تغییر عمده عبارت بودند از :

- تشكیل یك واحد سازمانی جدید نظارت فنی و كنترل طرحها، دارای ادارات تخصصی همراه با نظارت مالی .

- الزام كلیه طرحهای بانك به استفاده از خدمات یكی از شركتهای مهندسان مشاور منتخب بانك در تخصصهای مختلف، جهت نظارت و كنترل طرحها.

بدین ترتیب علاوه بر رویكرد نظارت فنی – تخصصی بر طرحها به كمك واحدهای سازمانی تخصصی و مهندسان مشاور واجد شرایط در تخصصهای مختلف به‌جای نظارت عمومی، اهداف زیر در بهبود فرایند نظارت بر طرحهای در حال اجرای بانك دنبال شد :

- استاندارد سازی نحوه نظارت بر اجرای طرحها، برنامه ریزی وتأمین منابع مالی طرح و نحوه پرداخت تسهیلات با توجه به پیشرفت زمانی - هزینه ای و فیزیكی طرح و در نتیجه، رسیدن به روش عملیاتی مشخص و شفاف و زبانی مشترك در اجرای طرح برای بانك و مجری طرح به كمك مهندسان مشاور نظارتی طرحها .

- مستند سازی زمانبندی اجرا، هزینه های انجام شده و مورد نیاز برای هر یك از اجزای فعالیتهای سر فصلهای سرمایه گذاری و پیش بینی نحوه تأمین مالی در هر فعالیت برای هر طرح بطوری كه با استفاده از این مستندات علاوه بر كنترل و نظارت دقیق اجرای طرح، ساختارهای یكسان گزارشهای نظارتی حاصل شود كه قابل استفاده برای بانك و مجریان طرحها در ارتباط باهم و یا سایر مراجع و ارگانها باشد.

انتخاب مهندسان مشاور با دعوت از جامعه مهندسی مشاور كشور و شركتهای فعال در این زمینه پس از طی فرایند گزینش مهندسان مشاور حائز صلاحیت صورت پذیرفت. بطوری كه مشاوران در دو زمینه تهیه طرحهای توجیهی و نظارت بر طرحها، در ۲۰ تخصص و در ۵ رتبه به ارائه خدمات مشاوره ای به بانك پرداختند. مشاوران در ۵ رتبه (A,B,C,D,E) و۲۰ رشته- تخصص به‌شرح زیر تقسیم بندی شدند:

- غذایی و آشامیدنی

- نساجی

- پوشاك و كفش

- چرم و محصولات چرمی

- چوب، محصولات چوبی و مبلمان

- كاغذ و محصولات كاغذی

- چاپ

- مواد و محصولات شیمیایی

- لاستیك، پلاستیك و فیلم

- محصولات معدنی غیر فلزی

- فلزات اساسی و محصولات مرتبط

- محصولات فلزی ساخته شده

- ماشین آلات و تجهیزات

- حمل و نقل

- ماشین آلات، تجهیزات و كالاهای برقی

- تجهیزات پزشكی، اپتیكی، اندازه گیری و ابزار دقیق

- معدن

- تكنولوژی اطلاعات

- توریسم

- انرژی

با سپردن امور نظارت بر طرحها به مهندسان مشاور منتخب بانك، هر مجری طرح ملزم گردید كه با انعقاد قرارداد مشاركت مدنی به‌منظور اجرای طرح خود با مشاركت بانك، یكی از مهندسان مشاور منتخب دارای تخصص را به‌عنوان مهندس مشاور نظارتی انتخاب كند و در قالب قرارداد خدمات زیر را ارائه دهد :

- بررسی گزارشها و اسناد مهندسی طرح (گزارشهای توجیهی ، ارزیابی ، مهندسی پایه و تفصیلی) .

- تهیه گانت چارت بر اساس برنامه زمانبندی مصوب طرح در گزارش ارزیابی و با توجه به سر فصلهای گزارشهای مزبور و W.B.S مشتق از آن .

- تدوین جدول زمانبندی نیاز طرح به منابع مالی .

- كنترل هزینه های طرح از طریق كنترل پرداختهای تحقق یافته متقاضی به عوامل اجرایی .

- نظارت و اظهار نظر در مورد فرایند انتخاب طرف قراردادهای مجری طرح و عقد قراردادهای مختلف پیمانكاری ، ساخت ، خرید ، نصب و ....

- بازدید از محل اجرای طرح و طرفهای سازنده ماشین آلات و تجهیزات درصورت لزوم در مقاطع یكماهه.

- ارائه گزارش اولیه طرح، مطابق با ساختارهای تعیین شده

- ارائه گزارشهای پیشرفت فیزیكی طرح در مقاطع یكماهه اجرای طرح مطابق با ساختارهای تعیین شده

- ارائه گزارشهای پیش بینی هزینه های دو ماهه آتی مورد نیاز طرح در مقاطع دو ماهه.

- ارائه راهكارهای اصلاحی به‌منظور كاهش هزینه های اجرایی، پیش گیری از افزایش هزینه ها وارتقای كیفیت اجرای طرح و اظهار نظر درباره مواردی كه از طرف بانك به مشاور ارجاع می شود.

● چالشهای اولین تجربه

مطمئناً بكارگیری مهندسان مشاور در امور نظارت بانك صنعت و معدن به‌عنوان اولین تجربه در سیستم بانكی كشور با چالشهای مختلفی درابتدای راه مواجه بوده است . برخی از مهمترین این مسائل در سه حوزه كاری مرتبط شامل بانك،‌ مشاور و مجری را به شرح زیر می‌توان عنوان كرد:

● بانك

- فراخوان عمومی از جامعه مهندسان مشاور كشور، برای مشاركت در امور ارزیابی و نظارت بر طرحهای بانك .

- تدوین فرایندهای عملیاتی، دستورالعمها و آئین نامه های انتخاب و رتبه بندی مهندسان مشاور متقاضی همكاری با بانك و انتخاب مهندسان مشاور حائز صلاحیت و ارزیابی مستمر آنها با توجه به عملكرد.

- تدوین فرایندهای عملیاتی، دستورالعملها و آیین نامه های تهیه و ارائه گزارشهای نظارتی توسط مشاوران و ثبت و بكارگیری اطلاعات در جهت انطباق با فرایندی قبلی بانك تا مرحله پرداخت تسهیلات مصوب بانك .

- متناسب سازی ساختار سازمانی ، آموزش كارشناسان موجود و به‌كارگیری كارشناسان مورد نیاز جدید با توجه به رویكرد جدید بانك در به‌كارگیری مشاوران .

- توجیه مجریان طرحها، مسئولان استانها، مشاوران، مدیران و كاركنان بانك و تعامل با آنها از طریق برگزاری جلسه‌های متعدد و همایشها .

- تمایل نداشتن مجریان به پذیرش مشاوران در نظارت بر اجرای طرحهای خود، بویژه طرحهای با پیشرفت فیزیكی بالا.

- برآورده نساختن خواسته های بانك توسط برخی از مشاوران منتخب اولیه و لزوم حذف آنها.

● مشاوران

- تجربه جدید ارائه خدمات به سیستم بانكی كشور و مسائل و بروز مشكل در آشنایی با نیازها ، انتظارات، قوانین و مقررات و محدودیتهای این سیستم.

- ارتقای خواسته های بانك از مشاوران وتغییرات مكرر در دستورالعملها و گزارشها .- پذیرفتن مشاوران توسط مجریان طرحها و ارائه بموقع و صحیح اطلاعات طرحها.

- هزینه های ثابت بالا در مقایسه با در آمد حاصله در ابتدای كار.

- بكارگیری فارغ التحصیلان جوان دانشگاهی با تجربه اجرایی كم.

- توقعات مجریان در ارائه سریع گزارشهای مورد نظر بانك، جهت دریافت تسهیلات و ارائه گزارشهای غیر واقعی از پیشرفت طرح و پیش بینی هزینه های آتی بیش از مورد نیاز واقعی طرح .

- زمان طولانی مورد نیاز جهت بررسی گزارشها ، رفع اشكالات و رسیدن به نظرات مشترك با كارشناسان بانك ونهایتاً طی مراحل پرداخت و تأمین مالی دوره مورد نظر .

- تغییر در هزینه كرد در سر فصلهای طرح مصوب نسبت به پیش بینی گزارشهای مشاور و ایجاد مشكل و سوء تفاهم برای تأمین مالی دوره های بعد توسط بانك .

- پایبندنبودن مجریان نسبت به تعهدات مالی خود به مشاوران در ازای ارائه خدمات نظارت و نبود اهرمی برای بازگرداندن حقوق مادی مشاوران از طریق بانك .

- اطمینان نداشتن كارشناسان بانك به گزارشهای مشاوران و اعمال نظرات ،‌دیدگاهها و تجربیات خود بر مشاوران جهت درج گزارشها باوجود صرف هزینه و زمان قابل توجه مشاور برای تهیه گزارشهای كارشناسی .

- انطباق نداشتن هزینه و زمان واقعی اجرای طرحها با مندرجات طرح مصوب و اصرار واحد نظارت در قرار گرفتن گزارشهای نظارتی در چارچوب طرح مصوب.

- كارآیی كم گزارشهای پریماورا با ساختار درخواستی بانك.

امید كاملی

[e-mail]

امید كاملی: رئیس اداره نظارت بانك صنعت و معدن و عضو انجمن مهندسان سیویل آمریكا

---