نت های موسیقی به روایت عاشورا

مروری بر محرم و موسیقی محرم

محرم که می‌شود فضا و پیرامونمان شکلی دیگر به خود می‌گیرد. همه جا رنگ ماتم به خود می‌گیرد، از در و دیوار گرفته تا کوچه و خیابان و شهر و بالاخره کشور ایران. محرم که می‌شود موسیقی هم رنگ ماتم به خود می‌گیرد و غم از میزان به میزان ملودی‌ها بیرون می‌زند.

به عبارتی می‌توان گفت محرم که می‌شود موسیقی مذهبی در ایران شکل می‌گیرد. شاید به همین دلیل است که وقتی صحبت از محرم می‌شود، موسیقی در ذهنمان به تصویر کشیده می‌شود و این واقعیتی بیش نیست که محرم با موسیقی عجین شده است.عجین شدن موسیقی با محرم که یکی از ماه‌های مذهبی است، نه‌تنها در زمان حال، که در گذشته نیز در میان اقوام مختلف، به ویژه آسیایی‌ها همواره وجود داشته است. موسیقی و ادبیات نقش بسیار مهمی در اجرای آیین‌های دینی داشته‌اند. موسیقی مذهبی به همین دلیل و در همین راستا شکل گرفت.

● تعریفی از موسیقی مذهبی

در ایام عزاداری، هر نوع موسیقی‌ای شنیده نمی‌شود و فقط آن دسته از موسیقی‌هایی که ریتم تندی ندارند و آوای حزن‌انگیز دارند به گوش مخاطب می‌رسد. این موسیقی به عبارتی همان موسیقی مذهبی است که در ایام عزاداری نمود بیشتری پیدا می‌کند و ریشه در آیین‌های مختلف کشور دارد. سازهایی که در این نوع از موسیقی مورد استفاده قرار می‌گیرند با سازهای دیگر انواع موسیقی متفاوتند. در این موسیقی از سازهای کوبه‌ای و سنج بیش از سازهای دیگر استفاده می‌شود. این سازها ریشه در سرزمین‌های جنوب دارند که از شهرهای همسایه غرب ایران، به ویژه کربلا به ایران آمده‌اند. در این میان سازهای دیگری همچون سازهای بادی، نی و... نیز استفاده می‌شود. این سازها در نیم قرن اخیر در مراسم سوگواری مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

● انواع موسیقی مذهبی

موسیقی مذهبی دارای تنوع بسیاری است و به شاخه‌های مختلفی تقسیم می‌شود. در ماه محرم موسیقی آیین‌های عاشورایی و موسیقی نمایشی تعزیه قابل‌توجه‌تر و محسوس‌تر هستند. این دو نوع موسیقی را فقط شیعیان اجرا می‌کنند.

آیین‌های عاشورایی بخش بزرگی از موسیقی مذهبی ایران است که دارای تنوع بسیاری است. این موسیقی کاملا ریتمیک بوده و با حرکاتی سمبلیک همراه است. حال این حرکات سمبلیک بسته به عادت و عرف افراد یک جامعه تعریف می‌شود، مثلا لرها با سینه‌زنی خو دارند و گروهی دیگر با زنجیرزنی! این در حالی است که این حرکات سمبلیک در جاها و کشورهای مختلف متفاوت است.

موسیقی مذهبی در ایران، از جهات گوناگون همیشه مورد توجه مردم بوده و هست. این موسیقی از غم‌انگیزترین و تاثربرانگیزترین انواع موسیقی است که در طول سال شنیده می‌شود.

تعزیه نیز شکل دیگری از موسیقی عزاداری در ماه محرم است که نزد ایرانیان طرفداران بسیاری داشته و دارد. در این مراسم که همیشه باب بوده، از یک یا دو ساز بادی مثل شیپور یا کرنا و نی استفاده می‌کنند تا فضای سوزناکی به موسیقی بدهند و مناسبتی‌تر شود. برای این سوزناک‌تر شدن و مناسبتی شدن آن با محرم در کنار اینها از سنج و طبل نیز استفاده می‌کنند. جالب‌ترین بخش قضیه این است که در تعزیه گاهی از دستگاه‌های موسیقی ایرانی استفاده می‌شود که حتما باید متناسب با موقعیت، مقام و روحیه شبیه‌خوان انجام شود. جالب است که شخصیت‌های مختلف در تعزیه در دستگاه‌های مختلف کار می‌شوند. مثلا تعزیه حضرت عباس اغلب در چهارگاه، حر در عراق، عبدالله– پسر امام حسن- راک (به همین دلیل به راک عبدالله مشهور شده است) و اذان به لحن کرد بیات گفته می‌شود. برای دشمنان امام حسین (ع) نیز از دستگاه‌ها و گوشه‌های کوبنده مثل ماهور و همین‌طور برای یاران او از دستگاه‌ها و گوشه‌های سوزناک مانند دستگاه شور و چهارگاه استفاده می‌شود. تعزیه یکی از مهم‌ترین راه‌هایی است که باعث ادامه حیات موسیقی سنتی در ایران شده است.

● یک نظریه

موسیقی مذهبی را بر آواز و صدای خواننده مبتنی می‌دانند و معتقدند که قبل از هر چیز، این صدای خواننده است که اهمیت دارد. اما از سازهای مختلفی نیز در این راستا استفاده‌های بسیار می‌شود.

در موسیقی مذهبی از سازهای بادی و کوبه‌ای استفاده می‌شود. سازهای بادی نیز خود به دو دسته تقسیم می‌شوند: مانند سازهای بادی سنتی مثل شیپور، نی، سرنا و کرنا و سازهای بادی فرنگی مثل ترومپت پیستون‌دار و قره‌نی که این دسته از سازها از زمان ناصرالدین شاه به سازهای محلی اضافه شدند.

● ویژگی‌های موسیقی محرم

موسیقی محرم را می‌توان موسیقی‌ای دانست که پر از ملودی‌ها و نواها و لحن‌های سرشار سوزناک است که در کنار نغمه‌های اندوه‌زا و ریتم‌های سنگین و کم‌تحرک شکل خاصی از موسیقی را به خود اختصاص داده‌اند. از سازهای بادی نیز در مواقعی که می‌خواهند احساسات عمیق و دردناک را برسانند استفاده می‌شود و برای کوبش و تحکم از سازهای کوبه‌ای!

موسیقی عزا و سوگ به دلیل سوزناک بودنش، درونی‌ترین و صادقانه‌ترین بخش موسیقی محسوب می‌شود. در مواقعی اگر سوختگی دل و احساسات جریحه‌دار و این عناصر ارزشمند، با ذوق و قریحه انسانی و خلاقیت و هنر به هم بپیوندد، می‌توان شاهد خلق آثاری ماندگار نظیر موسیقی نینوا اثر حسین علیزاده، موسیقی فیلم محمد رسول‌الله (ص) ساخته موریس ژار، موسیقی فیلم امام علی یا بخش‌هایی از موسیقی فیلم از کرخه تا راین بود.

موسیقی مذهبی و آیینی در ایران با توجه به نوع فرهنگ و مذهب، آیین‌های ویژه خاص خود را دارد. مذاهب مختلف اسلامی از جمله شیعه و سنی از موسیقی و نغمه‌های خاصی استفاده می‌کنند که با اعتقادات و نیازهای آیین آنها همخوانی دارند. در مقایسه با دیگر ادیان، موسیقی در ایران از نظر کیفیت و تنوع از دیگر ادیان بالاتر است. موسیقی در سرزمین‌های اسلامی بخش قابل توجهی از موسیقی ایرانی را تحت سیطره خود قرار داده و به شاخه‌های گوناگونی تقسیم شده است. در مقایسه با دیگر هنرها، موسیقی مذهبی از اهمیت و رواج فوق‌العاده زیادی برخوردار است.

موسیقی ایرانی را می‌توان بر اساس محتوا و نوع اجرا، به شاخه‌های مختلفی تقسیم کرد و از هر کدام از این شاخه‌ها هم می‌توان به زیرمجموعه‌های بیشتری دست یافت.

● موسیقی عاشورا

حماسه عاشورا و شیوه عزاداری برای امام حسین (ع) در طول تاریخ شیعه در سراسر جهان اسلام از تنوع و شکوه بسیار زیادی برخوردار است. حماسه کربلا مهم‌ترین حماسه تاریخ شیعه تلقی می‌شود، به همین دلیل آیین‌های عاشورایی در ایران اهمیت فوق‌العاده داشته است.

مراسم عاشورا خود به مراسم متنوع دیگر تقسیم می‌شود. در این میان موسیقی عاشورایی اهمیت ویژه‌ای دارد. در روزهای محرم، نوحه‌ها و مرثیه‌های گوناگون خوانده می‌شود. مراسم آیینی شام غریبان نیز که به یاد اسرا و یتیمان بازمانده از فاجعه کربلا اجرا می‌شود، بسیار رایج و متداول است و با شکوه خاص خود اجرا می‌شود.

در نواحی مختلف ایران هم آیین‌های بی‌شماری در مورد فاجعه کربلا اجرا می‌شود که در همه آنها موسیقی نقش بسیار مهمی دارد، از جمله این مراسم می‌توان قالی‌شویان اردهال کاشان، مراسم نخل‌گردانی، قنبرخوانی، مقتل‌خوانی و مراسم چمری اشاره کرد.

سولماز فیروزی