نقش دانشگاه ها و مؤسسات پژوهش كاربردی در توسعهٔ «صنعت نرم افزار» كشور

امروزه كمتر كسی را می توان پیدا كرد كه منكر نقش پایه ای نرم افزار در عصر اطلاعات و ارتباطات باشد اكثر كشورهای پیشرفته و یا درحال توسعه اهمیت نرم افزار را به خاطر ویژگی های خاص و بازار بزرگی كه دارد درك نموده اند و دستیابی به سهمی از این بازار را سرلوحهٔ سیاستهایشان قرار داده اند

امروزه كمتر كسی را می‌توان پیدا كرد كه منكر نقش پایه‌ای نرم‌افزار در عصر اطلاعات و ارتباطات باشد. اكثر كشورهای پیشرفته و یا درحال توسعه اهمیت نرم‌افزار را به خاطر ویژگی‌های خاص و بازار بزرگی كه دارد درك نموده‌اند و دستیابی به سهمی از این بازار را سرلوحهٔ سیاستهایشان قرار داده‌اند.

بررسی روند تغییرات تكنولوژی در كشورها نشان می‌دهد كه كشورهای پیشرفته با سرمایه‌گذاری فراوان و فعالیت زیاد در انواع فنّاوری‌های نو از جمله نرم‌افزار، كه تفاوت‌های گوناگونی نسبت به سایر فنّاوری‌ها دارد، به دنبال حفظ موقعیت و برتری اقتصادی و اجتماعی و به طور خلاصه گسترش توسعه‌یافتگی خود هستند. عدم نیاز به مرحلهٔ ساخت تجهیزات و راه اندازی خط تولید، و یا امكان همكاری از راه دور و وسایل كار ارزان و در دسترس، نمونه‌هایی از این تفاوت‌ها است. در این شرایط داشتن یك صنعت نرم‌افزار قدرتمند و پویا، مزیتی رقابتی برای كشورها محسوب شده و به توسعه یافتگی آنها كمك می‌كند.كلید توسعهٔ صنعت نرم‌افزار تنها آموزش و تربیت نیروی انسانی و اخذ تكنولوژی و خرید تجهیزات نیست؛ بلكه این مهم مستلزم یك سیستم هماهنگ شامل زنجیره‌ای از فرآیندها و عوامل مختلف است. عواملی چون روش‌های بازاریابی و شیوه‌های رقابت، روش‌های مدیریت شركت‌ها، استراتژی‌های دولت و بنگاه‌های نرم‌افزاری، استانداردها و مراكز تدوین آن، سطح تكنولوژی و روش‌های پیشرفت، آموزش و تأمین نیروی انسانی و ارتباط دانشگاه و صنعت و ارتباط این عوامل با یكدیگر نقش اساسی در توسعهٔ صنعت نرم‌افزار دارند. هدف این مقاله بررسی نقش پژوهش‌های كاربردی در توسعهٔ صنعت نرم‌افزار یا بررسی چگونگی همكاری دانشگاه و صنعت در حوزهٔ فناوری نرم‌افزار می‌باشد.

۱ـ در سال‌های اخیر پیشرفتهای وسیع و سریع سخت‌افزارها و نرم‌افزارهای كامپیوتری چالش‌ها و فرصت‌های جدیدی را برای دانشگاه و صنعت ایجاد كرده‌اند. در گذشته متخصصین و صاحبنظران پیشبینی می‌كردند كه رشد و استفاده از سخت‌افزارهای كامپیوتری تا دههٔ ۵۰، ۶۰ و یا حداكثر ۷۰ به نهایت خود برسد؛ حال آن كه امروزه در هر ماه، جهان تحولات جدیدی را در این حوزه مشاهده می‌كند. متدولوژی‌ها و ابزارهای توسعهٔ نرم‌افزار نیز به سرعت در حال تغییرند. شبكهٔ اینترنت و فرصت‌های بسیار زیادی كه بوجود آورده، تغییرات سریع تكنولوژیكی نرم‌افزارها، پیشرفت فوق‌العادهٔ ارتباطات و بسیاری موارد دیگر ضرورت داشتن صنعت و دانشگاه پویا را خاطرنشان می‌سازد. در چنین دنیای متحولی، همگامی و یا حتی جلوتر بودن از تحولات ضروری است. همكاری و ارتباط دانشگاه و صنعت باعث هم‌افزایی آنها می‌شود و از بروز شكاف تكنولوژیكی در كشور جلوگیری می‌نماید.

شركتها و سازمان‌ها برای حفظ موقعیت و قابلیت رقابت، بایستی با تغییرات تكنولوژی همراه شده و سعی كنند از ابزارهای جدید استفاده نمایند. این كار نه تنها هزینه‌بر بوده بلكه نیازمند ارتقای علمی نیروها و انطباق با ابزارها و متدولوژیهای جدید می‌باشد. همكاری دانشگاه و صنعت می‌تواند به حل این مشكل كمك كند. سه مرحلهٔ تحقیق و توسعه، تولید و فروش از مراحل اصلی زنجیرهٔ تولید محصولات صنعتی محسوب می‌شوند؛ پس از مرحله تحقیق و توسعه كه نمونهٔ آزمایشگاهی ساخته شده و مورد تأیید قرار می‌گیرد، ابزارها و كارخانجات لازم برای تولید انبوه محصول طراحی وساخته شده و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. آخرین قدم مرحله بازاریابی و فروش است. در صنعت نرم‌افزار مرحلهٔ تولید وجود ندارد ویا نقش آن كمرنگ است. اصولاً نرم‌افزار پس از مرحلهٔ تحقیق و توسعه آمادهٔ فروش می‌باشد. از آنجایی كه عمده كار صنایع غیر نرم‌افزاری بر تولید و روش‌های آن تأكید دارند، می‌توان به تفاوت‌های صنعت نرم‌افزار با سایر صنایع پی برد. در صنعت نرم‌افزار تمركز بر تحقیق و توسعه است و بنابراین رابطهٔ صنعت نرم‌افزار و دانشگاه بسیار نزدیكتر از سایر صنایع است؛ تحقیق و توسعه یك فعالیت پژوهشی و مشترك بین دانشگاه و صنعت می‌باشد.

تحقیقاتی كه در دانشگاهها انجام می‌گیرد در دو گروه تحقیقات پایه و تحقیقات كاربردی طبقه‌بندی می‌شود. تحقیقات كاربردی دانشگاه و تحقیق و توسعه صنعت نرم‌افزار مكمل یكدیگر بوده و نقطهٔ اتصال این دو محسوب می‌شوند. بنابراین توجه به تحقیقات كاربردی می‌تواند ارتباط دانشگاهها را با صنعت نرم‌افزار تقویت كند. ارتباط دانشگاه با صنعت مزایای فراوانی دارد. یكی از مزیت‌های آن بكارگیری پتانسیل نیروی انسانی دانشگاه در انجام تحقیقات كاربردی واقعی و مورد نیاز صنعت می‌باشد. بسیاری از پروژه‌های دانشگاهی با هدف تولید مقاله تعریف می‌گردد و در نهایت به نتیجه مناسبی نمی‌رسد و حتی رضایت افراد را نیز برآورده نمی‌سازد. در حالی كه تحقیقات كاربردی مورد نیاز صنعت باعث می‌شود تا دانشجویان با محیط واقعی بیرون آشنا شوند و برای آینده نزدیك خود تجربه‌های بزرگ كسب نمایند. از دیگر مزایای ارتباط ارتقای كیفیت پژوهشهای دانشگاهی از یك سو و از سوی دیگر ارتقای كیفیت فعالیت‌ها و محصولات صنعتی می‌باشد. این ارتباط همچنین می‌تواند اولویتهای آموزشی و پژوهشی را تعیین نموده و جهت بدهد. با تقویت تحقیقات كاربردی، دانشگاه محلی برای تولید و توسعهٔ تكنولوژی خواهد شد.

هدفدار بودن پژوهش‌ها و كیفیت بالای فعالیتها و محصولات و رضایت شغلی حاصله، یكی از راههای جلوگیری و یا كاهش فرار مغزها می‌تواند باشد. نیروهایی كه غالباً نه فقط به خاطر دستمزد بالا، بلكه به خاطر كارهای عالی‌تر و جدیدتر كه از تكنولوژیهای نو بهره می‌گیرند به خارج می‌روند، دیگر تمایلی به مهاجرت نخواهند داشت. در این مقاله به برخی چالش‌های صنعت نرم‌افزار اشاره می‌شود، سپس وضعیت و جایگاه دانشگاه در نرم‌افزار بررسی گردیده و در نهایت تأثیرات متقابل صنعت و دانشگاه در حوزهٔ نرم‌افزار به همراه راه‌حل‌های پیشنهادی ارائه می‌شود.

دنیای نرم‌افزار به شدت در حال تغییر و تحول است؛ بازار آن به صورت نمایی گسترش می‌یابد و هر گونه درنگی باعث حذف شركتها از صحنهٔ رقابت می‌شود. در كشور ما كه هنوز صنعت نرم‌افزار ضعیف است و درست و حسابی پا نگرفته باید برنامه‌های اساسی‌تری داشت. صنعــت نــرم‌افزار صنعتــی جهانــی است. بــراساس قوانین اندازهٔ اقتصادی و حوزه اقتصادی چنانچه در آینده بسیاری از نرم‌افزارها و خدمات نرم‌افزاری در سطح وسیع و جهانی عرضه نشود به صرفه نخواهد بود. در اثر قوانین فوق كسی كه بتواند مشتری بیشتری برای محصولات خود بیابد و محصولات كیفی‌تری را ارزانتر به بازار عرضه نماید برنده خواهد بود و خواهد توانست از قیمت محصول خود بكاهد. صنعت نرم‌افزار صنعتی است كه شرط باقیماندن و پویایی در آن، رقابت، آن هم در سطح جهانی است. قانون اندازهٔ اقتصادی بیشتر در دورهٔ صنعتی مطرح می‌شد.براساس این قانون، تولید بیشتر باعث كاهش قیمت محصول می‌گردد(نمودار شكل ۱). البته به دلیل استفاده از مواد اولیه و محدودیت‌های حمل و نقل، خرابی و ضایعات، قیمت كالا از مقدار مشخصی نمی‌تواند كمتر باشد. در اقتصاد اطلاعات قانون حوزهٔ اقتصادی مطرح می‌شود. قیمت نرم‌افزار به دلیل عدم استفاده از مواد اولیه و نداشتن هزینهٔ حمل و نقل و جابجایی می‌تواند تا مرز صفر تقلیل یابد. بنابر این نرم‌افزارهایی كه مشتریان بالقوهٔ بیشتری داشته باشند و براساس پارادایم حوزهٔ اقتصادی كه در عصر اطلاعات مطرح شده، دامنهٔ بیشتری را پوشش دهند موفق‌تر هستند. به عنوان نمونه می‌توان به شركت والت‌دیسنی اشاره كرد. این شركت با تولید فیلم و انیمیشن‌هایی باكیفیت و با استفاده از یك بازار جهانی، محصولاتش را به قیمت هر دقیقه ۸ دلار ارائه می‌كند؛ درحالیكه كه محصولات معادل و چه بسا ضعیفتر تولید داخل كشور به قیمت هر دقیقه ۳۵۰ دلار عرضه می‌گردد.

۲- چالش‌های صنعت نرم‌افزار

داشتن بازار جهانی برای نرم‌افزار بدون تكنولوژیها و متدولوژیهای جدید نرم‌افزاری، نیروهای فنی و آموزشی دیده، استراتژی و نوآوری امكان‌پذیر نیست. حتی بازار محلی نیز متأثر از بازار جهانی است. وقتی مشتریان دولتی، صنعت داخل را قبول نداشته باشند و مشتریان خصوصی محصول ارزانتری را از شركتهای خارجی ببینند، مسلماً جایی برای شركتهای نرم‌افزاری داخل باقی نخواهد ماند، تنها امید بسیاری از این شركتها زبان بود كه با استاندار شدن زبان فارسی و لحاظ آن در یونی‌كد، سنگرهای این حوزه نیز به تدریج درحال تسخیر شدن است. نمونهٔ روشن این ادعا برتری قدرتمندانهٔ نرم‌افزار Word عربی شركت مایكروسافت بر كلیه ویرایشگرهای فارسی است.

ماهیت صنعت نرم‌افزار برخلاف سایر صنایع، بیشتر تحقیقاتی است. در صنایع سخت‌افزاری پس از تحقیق و توسعه مرحلهٔ تولید و سپس مرحلهٔ بازاریابی و فروش قرار دارد؛ در حالیكه در صنعت نرم‌افزار مرحله‌ای به نام تولید وجود ندارد(شكل ۲). بنابراین یكی از عوامل پویایی و رقابتی شدن صنعت نرم‌افزار برقراری و حفظ ارتباط با دانشگاهها و مؤسسات تحقیقاتی نرم‌افزار در داخل و خارج كشور است. در برخی از كشورها این مسئله امری رایج و جاافتاده است. حتی شركتی مثل مایكروسافت هم با دانشگاهی مثل دانشگاه واشنگتن همكاری می‌كند و تزهای دكتری در زمینه‌های مختلف مورد نیازش تعریف می‌نماید. در پاركهای تحقیقاتی نیز معمولاً سر و كلهٔ شركتها پیدا می‌شود و در آنجا شعبه‌ای را به خود تخصیص می‌دهند. شعبات شركتهای اوراكل و هولت پاكارد امریكایی در پارك نرم‌افزار هاگنبرگ اتریش نمونه‌ای از همكاری صنعت با مراكز تحقیقاتی خارجی است.

جدایی دانشگاهها و صنعت و تمركز صنعت بر ابزارها، روشها و متدولوژیهایی كه مدتهاست از رده خارج شده‌اند. در جذب نیروی كار فارغ‌التحصیل دانشگاهها خلل ایجاد می‌كند و در نتیجه مكانیزم فرار مغزها تقویت می‌شود و خود صنعت نخستین ضرركننده خواهد بود. نیروی انسانی ماهر مهمترین جزء صنعت IT خصوصاً نرم‌افزار است. این عنصر به قدری مهم است كه كشورهای پیشرفته كه از صنایع پویا برخوردارند، سالانه هزاران نفر از نیروهای نرم‌افزاری كشورهای در حال توسعه را جذب می‌نمایند. تحقیقات نشان می‌دهد كه ارزش كار یك برنامه‌نویس یا متخصص نرم‌افزاری عالی ۲۰ بار بیشتر از یك متخصص متوسط است[۴]. ماهیت تحقیقاتی بودن كارهای شركت‌های نرم‌افزاری نیز مؤید اهمیت نیروی انسانی در رشتهٔ نرم‌افزار است؛ یعنی آن كسانی كه این صنعت مبتنی بر دانش و نه مبتنی بر سرمایه را پیش می‌برند.

۳- وضعیت و جایگاه دانشگاه در نرم‌افزار

تحولات تكنولوژی بر دانشگاهها نیز تأثیر می‌گذارد. دانشگاه‌هایی كه بتوانند هر چه سریعتر آموزش‌ها و پژوهش‌های خود را با تغییرات و نیازهای روز منطبق سازند، از ارزش بیشتری برخوردارند. بنابراین همراهی با تحولات سریع و پی‌درپی نیازمند بازنگری مستمر در برنامه‌های آموزشی است، هرچند تحولات برنامه‌های آموزشی را پس از مدتی خودبه‌خود تغییر خواهند داد، ولی این دیگر همراهی نیست و بلكه عقب‌ماندگی می‌باشد.

---