ظرفیت یابی و ظرفیت سازی

کشوری که چهار فصل دارد و مملو از موهبت های معدنی و نیروی کار متخصص است, چرا نتواند به یک ابرقدرت صادراتی در عرصه غیرنفتی بدل شود

هنگامی که به اقتصاد ایران نگاهی می اندازیم اصلی ترین تصویری که از آن در برابر دیدگانمان ظاهر می شود، اقتصادی مبتنی بر نفت است. به واقع یکی از مهمترین مشکلات کشورهای در حال توسعه، اقتصاد تک محصولی است که آنها را در برابر شرایط ناهمگون و فشارهای ساختاری از خارج به شدت متزلزل و آسیب پذیر می سازد.

بروز هر گونه نوسان در قیمت کالایی که منبع اصلی صادرات و درآمد این کشورها به حساب می آید، تأثیرات نامطلوب پردامنه ای بر شرایط اقتصادی، سیاسی و حتی فرهنگی آنها به جا خواهد گذاشت. بر کسی پوشیده نیست که صادرات، موتور محرکه رشد اقتصادی است. با شرایط حال حاضر کشور که تولید و صادرات نفت ما به واسطه تحریم های گسترده اخیر با مشکل مواجه شده، ناگزیریم به توسعه صادرات غیرنفتی – با توجه به مزیت های فراوان موجود در ایران – نگاهی ویژه داشته باشیم. بنابراین لازم است تا این پوسته چند ده ساله را که بر انواع مزیت های صادراتی خود کشیده ایم شکافته و مغز آن را که همان توسعه صادرات غیرنفتی است، خارج سازیم.

● بستری برای رشد

چند سالی است که سهم معدن در صادرات غیرنفتی ایران افزایش چشمگیری داشته اما همچون گذشته خام فروشی محصولات معدنی به عنوان یک مانع بازدارنده، سود آوری این بخش را تحت تأثیر قرار داده است. کشورمان در تنوع مواد معدنی جزو ۱۰ کشور برتر دنیا است. درباره ذخایر غنی محصولات معدنی همین بس که ۷۰ درصد از عناصر جدول مندلیف در ایران به وفور یافت می شود. هم اکنون از ۵ هزار و ۷۰۰ معدن موجود در ایران حدود ۴ هزار و ۶۰۰ معدن در حال بهره برداری و استخراج اند که ۷۷ درصد این معادن مربوط به مصالح ساختمانی، ۷ درصد فلزی و ۱۶ درصد غیرفلزی اند. تعداد معادن ما در سال ۸۳، معادل ۳ هزار و ۶۰۰ معدن بوده که با رشد ۵۸ درصدی در سال ۸۹ به تعداد ۵ هزار و ۷۰۰ معدن رسیده است. به گفته دکتر غضنفری، وزیر صنعت، معدن و تجارت کشورمان، به ازای هر دلار هزینه شده در معادن معادل ۸/۲ دلار به تولید اقتصاد افزوده می شود.

● از دل خاک

بخش کشاورزی کشورمان دارای مزیت های بیشماری از جمله تنوع اقلیم آب و هوایی، نیروی کار ارزان و فراوان، دمای مناسب، تنوع و بازه وسیع زمین های قابل کشت و نیاز کمتر به فناوری پیشرفته همچون سایر بخش ها است.

برخی از مزیت های صادراتی ما در بخش کشاورزی شامل پسته، خرما، زعفران، بادام و مواردی از این دست اند. در حال حاضر کشورهای عمده وارد کننده پسته از ایران، استرالیا، کانادا، فرانسه، آلمان، هلند، ایتالیا و روسیه اند. کشورهای اسپانیا، ایتالیا، آمریکا، سوییس، سوئد، ژاپن و آرژانتین وارد کننده اصلی زعفران از کشورمان به شمار می روند. به علاوه هم اکنون بسیاری از محصولات کشاورزی ما به کشورهای امارات، آلمان، ترکیه و پاکستان عرضه می شوند که آنها با بسته بندی مجدد، این محصولات را دوباره صادر می کنند. بنابراین لازم است تا با برنامه ریزی های مدون و اصولی از موهبت های کشاورزیمان به نحو شایسته ای بهره گیریم.

● صادراتی مبتنی بر دانش

بر کسی پوشیده نیست که صادرات فن و اندیشه در جهان امروز جایگاه ویژه ای را برای کشورها رقم زده است. هم اکنون بازار اصلی صادرات خدمات فنی و مهندسی در اختیار کشورهایی نظیر آمریکا، انگلستان، آلمان و فرانسه است. اما کشورمان می تواند به کمک روش هایی به منظور ایجاد برند های جهانی و روش های مدیریت صادرات خدمات فنی و مهندسی از طریق تعامل بیشتر میان شرکت های داخلی شرایط را برای توسعه فراگیر صادرات مذکور فراهم نماید. در سال ۸۹، از کل صادرات ۷/۲۹ میلیارد دلاری غیرنفتی، سهم صادرات خدمات فنی و مهندسی کشورمان، رقم ۳/۳ میلیارد دلار (۱۱ درصد) بوده است. در سال گذشته نیز در مجموع ۷/۴۳ میلیارد دلار صادرات غیرنفتی داشته ایم که به گفته انصاری، رییس انجمن صادر کنندگان خدمات فنی و مهندسی، سهم بخش مذکور از صادرات غیرنفتی تنها حدود ۴ میلیارد دلار (۹ درصد) بوده است. به عبارت دیگر سهم صادرات خدمات فنی و مهندسی از کل صادرات ما کمتر شده است. با توجه به رشد فراینده تولید علم در کشور شایسه است که توجه ویژه ای به این مزیت صادراتی کشورمان داشته باشیم.

● مزیت های جدید

مزیت های تجاری کشورمان بسیارند. در سال های نه چندان دور، ایران در زمینه صدور فرش دستباف و به اعتباری صنایع دستی میدان دار میدان های جهانی بود و امروز از آن اعتبار گذشته اش فاصله گرفته، اگرچه هنوز حرف های زیادی برای گفتن دارد.

اما نکته ای که در این میان مغفول مانده، این است که در جهانی که صادرات محصولات دانش بنیان حرف اول را در عرصه رقابت بین کشورها می زند، جایگاه کشورمان کجا است. به طور قطع عایدی حاصل از صادرات غیرنفتی کنونی ما – حتی اگر حمایت های لازم از صادرات غیرنفتی صورت گیرند - کمتر از صادرات محصولاتی اینچنینی است. در این باره یک مثال ساده گویاتر خواهد بود. گفته می شود ارز آوری حاصل از تلاش ۴ فرشباف در یک سال روی یک فرش، با ارز آوری حاصل از صادرات یک رایانه شخصی (لپ تاپ) - که در فرآیند تولید، تنها یک ساعت زمان می برد - برابری می کند. بهتر است نگاهمان را همگام با تغییر نگاه دنیا تغییر دهیم تا از این قافله عقب نمانیم. هر چند این را هم نمی گوییم که به مزیت هایمان پشت کنیم.

هم اکنون کشورمان در عرصه سلول های بنیادین و تولید داروهایی که تا همین اواخر انحصار تولیدشان در اختیار چند کشور خاص بود، خودی نشان داده است. دکتر دستجردی، وزیر بهداشت، بیان کرده که صنعت داروسازی از نظر بازدهی در بین ۵۳ صنعت مهم جهان، سومین صنعت سود آور دنیا است. به این مسأله توجه کنید که امروز صادرات داروهای بیوتکنولوژیک کشورمان به مرز یک تریلیون ریال رسیده است و با این سطح صادرات، هم اکنون در زمینه تولید این داروها شاگرد اول منطقه، چهارم آسیا و دوازدهم دنیا هستیم.

همه اینها مزیت های کشورند و امید است که با سرانگشت تدبیر بتوانیم به درستی از انواع این مزایا در امر صادرات بهره گیریم.