بهبود بهره وری راهگشای اقتصاد ایران

انتظار رو به رشد عموم مردم از رفاه اقتصادی باعث شده است تا تقاضا برای کالاها روندی صعودی داشته باشد

انتظار رو به رشد عموم مردم از رفاه اقتصادی باعث شده‌است تا تقاضا برای کالاها روندی صعودی داشته‌باشد. حال‏، با توجه به محدودیت منابع و امکانات و ارتقای روز افزون سطح تقاضای مصرف کنندگان، استفاده بهینه از امکانات موجود یکی از مهم‌ترین راهکارهای ممکن برای کاهش شکاف بین عرضه و تقاضا است.

بررسی مؤلفه‌های رشد اقتصادی در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه نشان ‌می‌دهد که سهم « افزایش بهره‌وری» گاه از سهم «افزایش میزان سرمایه‌گذاری» پیشی گرفته‌است. در حالی که در برخی از کشورهای در حال توسعه از جمله کشورمان پایین‌بودن نرخ رشد بهره‌وری، مشکل کمبود منابع را برای سرمایه‌گذاری دو چندان ساخته است‎. به طوری که در شرایط کنونی، بهره‌وری بالاتر و استفاده کارآمد از امکانات موجود، به یک ضرورت برای اقتصاد ایران تبدیل شده‌است. در این مقاله، ابتدا مفهوم بهره‌وری و تاریخچه آن را به طور خلاصه مورد بررسی قرار داده، سپس، به نقش و اهمیت بهره‌وری در اقتصاد می‌پردازیم. در قسمت بعد، چالش های موجود در زمینه بهره وری را مورد بررسی قرار می دهیم و در نهایت‏، نقاط قوت و ضعف اقتصاد کشور در زمینه ارتقای بهره وری ذکر خواهد شد .

● مفهوم و تاریخچه بهره‌وری

کوشش‌های اقتصادی انسان همواره معطوف بر آن بوده که حداکثر نتیجه را با کمترین امکانات به‌دست‌آورد. این تمایل را می‌توان اشتیاق رسیدن به کارایی و بهره‌وری بالاتر نام نهاد. بهره‌وری مفهومی‌است جامع و کلی که افزایش آن به عنوان یک ضرورت و هدف اساسی برای ارتقای سطح زندگی، رفاه بیشتر، آرامش و آسایش انسان‌ها در تمام کشورها و برای دست اندرکاران و سیاست‌گذاران اقتصادی و دولتمردان همواره مد نظر بوده‌است.

بهره‌وری در فرهنگ لغات، کاری با فایدگی و کامیابی معنا شده‌است. کلمه بهره‌وری ترجمه انگلیسی واژه productivity است و به معنای قدرت و قابلیت تولید می‌باشد.

تعاریف گوناگونی از بهره‌وری در محافل ملی و بین‌المللی ارائه شده‌است و شاید به طور رسمی ‌و جدی، نخستین بار واژه بهره‌وری در مقاله‌ای که توسط "کوییزنی" در سال۱۷۷۶ ارائه شد، به‌کار رفته است. پس از گذشت بیش از یک قرن، یعنی در سال ۱۸۸۳ "لیتِر" بهره‌وری را بدین گونه تعریف کرد: قدرت و توانایی تولیدکردن شایان ذکر است بهره‌وری، عبارت است از به‌دست آوردن حداکثر بازدهی ممکن از نیروی کار، توان، استعداد و مهارت نیروی انسانی، زمین، ماشین، پول، تجهیزات، زمان، مکان و . . . به منظور ارتقای رفاه جامعه، به گونه‌ای که افزایش آن به عنوان ضرورت، برای ارتقای سطح زندگی انسان‌ها و ساختن اجتماعی مرفه‌تر همواره مد نظر همه صاحب‌نظران سیاست و اقتصاد می‌باشد. می توان بیان داشت که افزایش بهره‌وری در عمل به چهار صورت امکان‌پذیر است:

۱) افزایش بازدهی- ثابت بودن منابع

۲) ثابت‌بودن بازدهی-کاهش منابع

۳) افزایش بازدهی- افزایش منابع

۴) افزایش بازدهی- کاهش منابع

در آوریل ۱۹۶۱ نمایندگان هشت کشور آسیایی در مانیل ( پایتخت فیلیپین) با یکدیگر ملاقات نمودند و در مورد تأسیس"سازمان بهره‌وری آسیایی" به منظور افزایش بهره‌وری در آسیا از طریق همکاری‌های مشترک، به توافق رسیدند. "سازمان بهره‌وری آسیایی" یک سازمان منطقه‌ای در آسیا می‌باشد که اهداف اصلی آن به شرح ذیل است:

۱) تقویت جنبش بهره‌وری در آسیا

۲) انتشار اطلاعات مربوط به بهره‌وری و مفاهیم مرتبط با آن

۳) کمک به مراکز بهره‌وری ملی در آسیا

۴) ارتقای بهره‌وری در برنامه‌ریزی‌های اقتصادی

ایران در سال ۱۹۶۵ عضویت این سازمان را پذیرفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، عضویت جمهوری اسلامی‌ایران در این سازمان به حالت تعلیق درآمد ولی با تلاش‌های مجدانه مسئولان و تصویب مجلس شورای اسلامی، ایران باردیگر عضو این سازمان شد .

● اهمیت بهره‌وری

اگرچه توسعه صنعتی در ایران از دهه ۱۳۴۰ آغاز شده‌است و در این رابطه, سرمایه‌گذاری‌های بسیاری در بخش صنعت انجام شده‌است، اما در بسیاری از موارد این سرمایه‌گذاری‌ها نتایج مطلوبی در پی نداشته است. شاید یکی از اصلی‌ترین دلایل آن، عدم توجه به بهره‌وری بوده است. بهره‌وری تا حد زیادی چگونگی رقابت تولیدات کشور را در عرصه بین‌المللی تعیین می‌کند. چنانچه بهره‌وری کار و سرمایه یک بنگاه در مقایسه با بهره‌وری بنگاه‌های دیگری که همان کالا را تولید می‌کنند، کاهش یابد، آن بنگاه توان رقابتی خود را در بازار جهانی از دست می‌دهد و نهایتأ سهم تولیدی خود را از دست می دهد .

در حال حاضر, اهمیت بهره‌وری در افزایش تولید ملی پذیرفته شده‌است. وقتی بهره‌وری افزایش می‌یابد، تولید ناخالص ملی سریع‌تر از رشد عوامل تولید، افزایش خواهدیافت . افزون بر این، بهره‌وری پایین باعث تورم بیشتر و نرخ رشد اقتصادی پایین تر و افزایش بیکاری می‌شود. اما از سوی دیگر، منافع و مزایای به‌دست آمده از بهره‌وری، به بالارفتن سطح استاندارد زندگی افراد جامعه منجر خواهدشد .

تفاوت موجود میان ملل و جوامع از لحاظ سطح بهره‌وری و آهنگ تغییر آن، معیار اساسی و مبنای عملکرد اقتصاد آنان است. در واقع، در هر نقطه جهان، هنگامی‌که افراد برای بهزیستی خود و فرزندانشان به تلاش می‌پردازند، باید بیشترین اتکای آنها نه به سخت‌کوشی، بلکه به بهره‌وری بالاتر باشد و علت آن این است که بهره‌وری بالاتر پدیده‌ای است که ارتباط نزدیک با رفاه اقتصادی دارد.

با توجه به افزایش جمعیت و افزایش نیازها و خواسته‌های افراد، افزایش تولید امری اجتناب ناپذیر است. با توجه به اینکه افزایش مداوم تولید از طریق افزایش سطح کمی‌ عوامل تولید به دلیل محدودیت و کمیابی امری امکان‌ناپذیر است، در این صورت برای افزایش تولید باید به دنبال راهی باشیم که پر صرفه‌ترین و بهترین وجه استفاده از منابع کمیاب را تضمین نماید که این امر در بهره‌وری تجلی می‌یابد.

در حال حاضر، بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه، سرمایه‌گذاری‌های بسیاری را برای ارتقای بهره‌وری انجام داده‌اند و توسعه فراگیر خود را ناشی از نگرش علمی ‌به این مسأله می‌دانند. در این راستا در برنامه چهارم توسعه کشور مقرر شده که حدود ۳/۳۱ درصد از رشد اقتصادی کشور از طریق ارتقای بهره‌وری به دست آید.

● چالش‌های موجود در زمینه بهره‌وری

۱) عدم تناسب بین تخصص افراد و مهارت مورد نیاز مشاغل : در سال‌های اخیر به‌دلیل روند فزاینده نرخ بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی (به‌ویژه زنان)، نیروی کار متخصص برای رهایی از بیکاری مجبور شده است مشاغلی را قبول کند که با تخصص وی هماهنگی ندارد که نتیجه آن، عدم استفاده بهینه از نیروی کار و اثربخشی کمتر بر بهره‌وری است. در سال‌های آتی با فارغ التحصیل شدن حجم عظیم پذیرفته شدگان فعلی از دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش‌عالی که به بیش از یک میلیون نفر خواهد رسید. شاهد بحران بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی به‌ویژه در مورد زنان خواهیم بود. با توجه به اینکه بازار کار بازار کاری است که بر حسب جنسیت تفکیک شده است، یعنی بازار کار به مشاغل زنانه و مردانه تفکیک‌شده و فرصت‌های شغلی برای زنان محدود است، اقتصاد ایران نمی‌تواند برای زنان فارغ‌التحصیل از دانشگاه‌ها، مشاغل متناسب با تخصص و مهارت آنها ایجاد کند و در نتیجه، عدم انطباق بین شغل و مهارت افزایش خواهد یافت و این مسأله اثر منفی بر بهره‌وری خواهد گذاشت .

۲) ساختار سنتی و غیر رقابتی اقتصاد و عدم تمایل جدی در جذب نیروی کار متخصص : به‌دلیل سنتی‌بودن ساختار اقتصاد ایران و شرایط غیر رقابتی، بنگاه‌ها تمایل چندانی به جذب نیروی کار متخصص ندارند، حال آنکه در بازارهای رقابتی، بنگاه‌ها برای بقا در بازار درصدد بهبود مستمر بهره‌وری هستند. در برخی از فعالیت‌های اقتصادی مانند کشاورزی، ساختمان، حمل و نقل و انبارداری و بازرگانی، رستوران و هتلداری، درصد نیروی کار دارای آموزش عالی بسیار پایین است و این موضوع یکی از دلایل مهم پایین‌بودن بهره‌وری در این فعالیت‌هاست. فراهم‌نمودن زمینه‌های حضور بیشتر فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در این فعالیت‌ها از چالش‌های مهم در حوزه بهره‌وری است تا بتوان روش های تولید و ارائه خدمات در این فعالیت‌ها را متحول‌نموده و بهره‌وری آن را ارتقا دهند.

۳) به روز نبودن آموزش‌های نیروی کار و پایین‌بودن کیفیت آموزش‌ها : یکی از چالش‌های اساسی اقتصادی مربوط به محتوای آموزش‌های ارائه‌شده به دانشجویان است. آموزش‌های داده‌شده به دانشجویان در بسیاری از رشته‌های دانشگاهی بر اساس سر فصل‌های مصوب وزارت آموزش عالی در دو دهه قبل است که با شرایط جدید اقتصاد ایران و تحولات جهانی هماهنگی ندارد. به بیان دیگر، مطالبی که آموزش داده می‌شود عمدتاً مربوط به دو دهه قبل و متناسب با دانش آن زمان است، در حالی که در دهه اخیر دانش در جهان دچار تحول جدی شده است. چالش دیگر، پایین‌آمدن کیفیت آموزش‌ها در دانشگاه‌هاست. در سال‌های اخیر با جهش در پذیرش دانشجو در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی، امکانات آموزشی متناسب با آن رشد نکرده است. دانشگاه‌ها به لحاظ دسترسی به رایانه و اینترنت در شرایط مطلوبی به‌سر نمی‌برند و این مسأله تأثیر منفی بر کیفیت آموزش گذاشته است که به دنبال آن تأثیر مثبت بر بهره‌وری نیز کم و یا از اثربخشی آن کاسته خواهدشد.

۴) به روز نبودن دانش مدیران : با توجه به نقش و اهمیت مدیریت در دستیابی به محصول با کیفیت مناسب و توان رقابتی، ضرورت به روز کردن دانش مدیران و اطلاع آنها از روش‌های جدید مدیریتی مشخص می‌شود. بسیاری از مدیران واحدهای اقتصادی اطلاعات چندانی از روش‌های جدید مدیریتی ندارند و در نتیجه، استفاده بهینه از منابع تولید را به‌عمل نمی‌آورند که نتیجه آن، بهره‌وری پایین بنگاه خواهد بود. بنابراین، ارائه آموزش‌های کاربردی و تکمیلی برای مدیران می‌تواند مثمر ثمر واقع شود.

۵) تعدادکم و نامتناسب پژوهشگران و مخترعان : یکی از الزامات ارتقای سطح فناوری در عرصه ی اقتصاد کشور، وجود تعداد کافی از پژوهشگران است. در حال حاضر، تعداد پژوهشگران و مخترعان کشور در مقایسه با میزان جمعیت و حجم فعالیت‌های اقتصادی کم است. افزون بر این، توزیع پژوهشگران و مخترعان در موضوعات و یا علوم مختلف نیز دچار مشکل است، به گونه‌ای که در برخی از موضوعات با کمبود و در برخی از زمینه‌ها با مازاد روبرو هستیم.

۶) توفیق کم در بومی‌کردن دانش فنی جذب‌شده از خارج : دانش فنی جذب‌شده ناشی از سرمایه گذاری خارجی زمانی اثربخشی بیشتری در ارتقای بهره‌وری دارد که با صرف هزینه‌های لازم و با در نظرگرفتن شرایط و مقتضیات اقتصاد داخلی بومی شود.

● نقاط قوت اقتصاد کشور برای بهبود بهره‌وری

۱) وجود نیروی انسانی تحصیل‌کرده : به‌دلیل حجم زیاد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و روند سریع افزایشی آنها در آینده، امکان توسعه فعالیت‌های دانش محور و فعالیت‌های اقتصادی نوین که بهره‌وری بالایی دارند، وجود دارد.

۲) امکان رشد سریع فناوری : به دلیل شکاف زیاد بین دانش فنی ایران با سایر کشورهای در حال توسعه، امکان پرکردن این شکاف و رشد سریع‌تر فناوری در سال‌های آینده وجود دارد که الزامات آنها عبارتند از:

▪ تعامل فعال با کشورهای توسعه یافته در زمینه تبادل فناوری

▪ افزایش سهم جذب سرمایه‌گذاری خارجی

▪ توسعه تحصیلات تکمیلی برای پرورش پژوهشگران و نخبگان علمی

۳) امکان کاهش انحصارات : با اجرای اصل ۴۴ قانون اساسی و کاهش موانع تجاری، شرایط برای گسترش رقابت مهیا می‌شود که نتیجه آن، افزایش بهره‌وری است.

۴) امکان بهبود مدیریت : با به‌روزکردن دانش مدیران و به کار بستن آن در عرصه ی مدیریت کشور، می‌توان بهبود اساسی در مدیریت کشور ایجاد کرد.

۵) امکان ایجاد ارتباط بین دستمزدها و بهره‌وری : در صورت اجرای صحیح نظام دستمزدها مبتنی بر بهره‌وری می‌توان انگیزه نیروی کار را در تلاش بیشتر، خلاقیت و نوآوری را افزایش داد.

● نقاط ضعف اقتصاد کشور برای بهبود بهره‌وری

۱) نبود اطلاعات کامل از فعالیت‌های اقتصادی: به منظور جلوگیری از فرار مالیاتی و دور زدن قوانین کار و تأمین‌اجتماعی، نیاز به یک بانک اطلاعاتی از میزان تولید، درآمد و سود بنگاه‌ها، کارگاه‌ها و مشاغل وجود دارد.

۲) مهاجرت جوانان روستایی به شهرها : از یک سوی، جوانان روستایی به شهرها مهاجرت می‌کنند و روستاها خالی از نیروهای جوان، خلاق و تحصیل‌کرده می‌شود و از سوی دیگر، فارغ‌التحصیلان دانشگاهی تمایلی برای اشتغال در محیط‌های روستایی ندارند. نتیجه این دو عامل، عدم امکان ارتقای فعالیت‌های اقتصادی روستایی است (به‌ویژه فعالیت‌های کشاورزی) که مانع از ارتقای بهره‌وری می‌شود.

۳) عدم تناسب بین آموزش‌های نیروی کار و نیاز بازار کار: یکی از نقاط ضعف دانش آموختگان این است که آموزش‌های آنها با نیاز بازار کار هماهنگی ندارد.

۴) عدم اعتقاد به فعالیت‌های تحقیق و توسعه: هنوز در بخش دولتی به فعالیت‌های تحقیق و توسعه به عنوان یک کالای لوکس نگاه می‌شود و این اعتقاد وجود ندارد که فعالیت‌های پژوهشی نقش مهمی در نوآوری، خلاقیت، ارتقای سطح کیفی، بهبود فرایندها و تولید محصولات جدید دارند.

● نتیجه گیری

بهره‌وری هم یک مفهوم و هم یک معیار برای ارزیابی عملکرد نظام‌های اقتصادی است. دانش بهره‌وری پدیده نوینی نیست و عمری به قدمت طول تاریخ بشری دارد. گفتنی است که مفهوم بهره وری در قرن حاضر برای ارزیابی عملکرد فعالیت‌های اقتصادی مدنظر اکثر کشورهای دنیا و موسسات بین المللی نظیر بانک جهانی و صندوق بین المللی پول قرار گرفته است . همانطور که در این مطالعه مطرح شد، یکی از مهم‌ترین اثرات بهبود بهره‌وری افزایش نرخ رشد تولید است. اگر همراه با افزایش استفاده از نهاده‌ها، بهره‌وری نیز افزایش‌یابد، رشد تولید بیشتر خواهد بود. برای افزایش رشد اقتصادی و رفاه اقتصادی در جامعه لازم است به بهره‌وری به عنوان منبع اصلی رشد اقتصادی توجه کافی شود. کشورهای پیشرفته و موفق دنیا بخش قابل‌توجهی از رشد تولید خود را از طریق بهره‌وری به‌دست ‌می‌آورند، به طوریکه سهم رشد بهره‌وری در این کشورها حدود ۵۰ درصد است و هرچقدر رشد بهره‌وری بیشتر باشد، رشد تولید نیز بالاتر خواهدبود. شایان ذکر است، بر اساس اهداف تعیین شده در سند چشم انداز ، ایران در افق ۱۴۰۴ می بایست کشوری توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی ، علمی و فناوری در منطقه باشد که برای دستیابی به آن ، به رشد اقتصادی سریع و مستمر نیازمند است، که ارتقای بهره وری را می توان به عنوان یکی از عوامل موثر و مفید در تحقق این هدف محسوب کرد .

نهایتأ ذکر این نکته الزامی است که مسئولین و متصدیان امر می توانند با عنایت به نقاط قوت و ضعف اقتصاد کشور در زمینه بهره وری و اتخاذ سیاست های موثر و مفید در این راستا، اقتصاد کشور را به سمت پویایی و رشد اقتصادی مستمر هدایت کنند .

سیدآرش ولی نیا

دانشجوی کارشناسی ارشد اقتصاد