مقایسه اجمالی نظریات اقتصادی ابن خلدون و آدام اسمیث

ابن خلدون گرچه ارزش را منحصر در كار نمی داند ولی اكثریت نزدیك به تمامی آن را ناشی از كار می داند در مورد خدمات, كه به تولید غیرمادی اشتغال دارند, ابن خلدون ارزش را كلاً ناشی از كار می داند ابن خلدون و آدام اسمیت از اینكه ارزش را منحصر در كار بدانند احتراز دارند و عوامل دیگری را نیز دخیل در ایجاد ارزش می دانند

یكی از موضوعات مهمی كه در اقتصاد مطرح می باشد تحلیل چگونگی رابطه ارزش و قیمت از یك سو و عرضه و تقاضا و قیمت از سوی دیگر می باشد. در این مقاله نظریات و آراء اقتصادی ابن خلدون در مورد ارزش، نظریه مقداری پول و عرضه و تقاضا تجزیه و تحلیل شده و در ادامه با نظریات آدام اسمیت مقایسه شده است. ابن خلدون گرچه ارزش را منحصر در كار نمی داند ولی اكثریت نزدیك به تمامی آن را ناشی از كار می داند در مورد خدمات، كه به تولید غیرمادی اشتغال دارند، ابن خلدون ارزش را كلاً ناشی از كار می داند. ابن خلدون و آدام اسمیت از اینكه ارزش را منحصر در كار بدانند احتراز دارند و عوامل دیگری را نیز دخیل در ایجاد ارزش می دانند. ابن خلدون به نقش طبیعت، تأكید بیشتری دارد و سرمایه برای او عمدتاً در حال استجاره معنی دارند كه آن را هم ناشی از كار قبلی می داند. ولی چنانچه نظریهٔ هزینه تولید آدام اسمیت را در خلق ارزش به عنوان نظریه های او پذیرفته باشیم نتیجه می گیریم كه وی هر سه عامل را در خلق ارزش مؤثر می داند.

●مقدمه:

یكی از مهم ترین موضوعاتی كه در چارچوب مباحث اقتصادی تاكنون فكر بشر را به خود مشغول داشته و مكاتب اقتصادی گوناگون را به تفكر و اظهارنظر واداشته، بحث ارزش كالا و مسائل مربوط به آن است.

چگونگی رابطه ارزش و قیمت از یك سو و عرضه و تقاضا و قیمت از سوی دیگر نیز از مباحث مهم دیگری است كه در اقتصاد مطرح بوده است.

در این مقاله نظریه یكی از متفكران بزرگ اسلامی، ابن خلدون (۷۳۲-۸۰۸ هـ.ق) كه در مقدمه معروف تاریخ خود، نظریات و آرای اجتماعی و اقتصادی ارزشمندی مطرح كرده، در خصوص سه مقوله ارزش، نظریه مقداری پول و عرضه و تقاضا مورد بررسی قرار گرفته است.

چنان كه می دانیم، ابن خلدون ۴۰۰ سال پیش از آدام اسمیت (مقارن اواخر قرون وسطی) مقدمه را تألیف نموده است. بدین روی، مقایسه افكار این دانشمند اسلامی با آرای پدر علم اقتصاد، برجستگی و اهمیت نظریات او را نشان می دهد.

ابتدا به طرح نظریات ابن خلدون می پردازیم و سپس نظریات آدام اسمیت را به نحو اجمال مطرح می نماییم و آنگاه نظریات این دو دانشمند را مقایسه می كنیم.

●بررسی آراء ابن خلدون

▪ارزش

ابن خلدون فصلی از كتاب نخستین مقدمه را به بحث ارزش اختصاص داده است.عنوان این فصل از این قرار است: در حقیقت رزق و محصول و شرح آنها و اینكه محصول عبارت است از ارزش كارهای بشری.ا۱ چنانكه از عنوان مبحث به خوبی بر می آید، وی منشأ ارزش اشیاء را كار ذكر می كند. لیكن در مورد بعضی كالاها وی چیزهای دیگری غیر از كار را داخل می كند و این ما را از اینكه كار را تنها منشأ برای ارزش از دیدگاه ابن خلدون بدانیم بر حذر می دارد.

▪ارزش آفرینی كار در پرتو نظریهٔ تقسیم كار

ابن خلدون در بیان اهمیت كارهای انسان در تولید ارزش در بحث مربوط به تقسیم كار تأكید ورزیده است:

»..درآمد و دارایی عبارت از ارزش كارهای انسانی است و از این رو هر گاه كارهای انسانی فزونی یابد بر ارزش آنها هم افزوده می شود و در نتیجه خواهی نخواهی دارایی و درآمد آنان فزونی می یابد و این امر موجب رفاه و توانگری آنان می شود…«ا۲ و نیز منشأ تفاوت رفاه در شهرهای مختلف را تفاوت در میزان كارهای انجام گرفته در آن شهرها می داند:

»... و علت آن (تفاوت رفاه در شهرها) تفاوت و اختلاف كار در شهرهای مزبور می باشد چنانكه گویی همهٔ آنها بازارهایی مخصوص كارهاست و خرج در هر بازاری به نسبت خود آن است… ولی در هر جا درآمد و هزینه بیشتر باشد وضع معاش اهالی آن عظیم تر و وسیع تر خواهد بود… كه احوال تجمل خواهی و ثروت در آن شهر انبوه تر و فزون تر است و بنابراین وضع معاش اهالی آن هم فراوان تر و بیشتر است… تا آنكه یاد كردیم به شهرهایی می رسیم كه كارشان برای فراهم آوردن ضروریات زندگانی آنان وافی نیست… و به همین سبب مردم این گونه شهرهای كوچك، ضعیف احوال اند و تا حدی دچار فقر و بینوایی هستند، زیرا كارهایشان در برابر ضروریات زندگانی وافی نیست و مال و ثروتی كه برای ثمره دادن به كار می اندازند فزونی نمی یابد و از این رو دارایی آنان رشد و توسعه نمی یابد و به جز در موارد نادری بینوا و نیازمند می باشند«.ا۳

بنابراین از نظر ابن خلدون اولاً منشأ ایجاد ارزش، كار انسانی است و ثانیاً دلیل اختلاف رفاه در شهرهای گوناگون، تفاوت در سطح كارهایی است كه در مجموع شهر انجام می گیرد.

▪اهمیت كوشش از دیدگاه ابن خلدون

ابن خلدون با الهام گیری از مضامین متون دینی اهمیت كوشش و فعالیت انسانی را در كسب معاش متذكر می گردد. ابن خلدون با اشاره به متون دینی وارده در زمینهٔ منابع خدادادی می گوید: »… و خدا سبحانه و تعالی همهٔ آنچه را در این جهان است برای انسان آفریده است و در چندین آیه از كتاب خود بر او منت نهاده است و می گوید: برای شما همهٔ آنچه را در آسمانها و زمین است بیافرید و خورشید و ماه را برای شما رام كرد و دریا را برای شما رام فرمود و كشتی را برای شما مسخر كرد و چهارپایان را برای شما رام فرمود. این گونه شواهد در قرآن بسیار است و دست و قدرت انسان بر جهان و آنچه در آن هست گشاده است زیرا خدا او را به منزله جانشین خود قرار داده است«.ا۴

ابن خلدون در زمینهٔ اهمیت كار و تلاش لازم در جهت بهره برداری از منابع خدادادی می گوید:

»… و نیروهای بشر پراكنده است، پس آنها در این مورد اشتراك دارند و آنچه یكی از آنان در نتیجهٔ این گشادگی بدست می آورد دیگری را از آن محروم می كند مگر آنكه عوضی از وی باز گیرد، پس هنگامی كه انسان قدرت یابد و از مرحله ناتوانی درگذرد و در برگزیدن پیشه ها تلاش می كند تا آنچه را خدا به سبب آن به او ارزانی داشته است در تحصیل نیازمندیها و ضروریات زندگانی از راه پرداختن عوض آنها خود خرج كند. خدای تعالی می فرماید: پس روزی را نزد خود بجویید و گاهی هم وسیلهٔ روزی بی كوشش و تلاش بدست می آید مانند بارانهایی كه برای زراعت سودمند است و مانند آن. ولی با همهٔ این چنین موجباتی فقط كمك وی می باشد و ناچار باید تلاش كند…«.ا۵

تأكید ابن خلدون بر اهمیت كار و تلاش و كوشش انسان در فعالیتها و بهره برداری و تمتع از نیروهای بالقوه طبیعی كه خداوند در اختیار انسانها قرار داده و معطل نگذاشتن استعدادها و امكانات خدادادی، نشانگر روحیه حاكم بر اندیشمندان و جوامع اسلامی در خصوص لزوم تحرك و فعالیت مفید انسانها و پرهیز از انزواگرایی است، كه بر جوامع مسیحی در قرون وسطی حاكم بوده و در قرون اخیر به خصوص پس از حملهٔ مغول بر جامعهٔ اسلامی حاكم شد و از عوامل مهم انحطاط تمدن شكوفای اسلامی به شمار می رود.

▪ارزش از دیدگاه ابن خلدون

ابن خلدون فصلی از كتاب نخستین مقدمه را به بحث ارزش اختصاص داده است؛ عنوان این فصل از این قرار است

»در حقیقت رزق و محصول و شرح آنها و اینكه محصول عبارت است از ارزش كارهای بشری«.

چنانكه از عنوان مبحث به خوبی بر می آید وی منشأ ارزش اشیاء را كار ذكر می كند، لیكن در خلال توضیحات خود در برخی موارد،‌مواد اولیه (طبیعت) را هم داخل می كند كه پس از بررسی آنها می توان به نظریهٔ ابن خلدون در خصوص ارزش دست یافت. او مشاغل را به چند دسته تقسیم می كند:

ا۱- مشاغل صنعتی كه آن را به دو قسم تقسیم می كند:

قسم اول از صنایع كه برای جامعه ضروری شناخته می شوند و بیشتر با دست، سرو كار دارند و فكر و جنبهٔ عملی شان بیش از جنبه نظریشان است؛ مانند نجاری، خبازی، بافندگی و درودگری. این گروه را می توان تحت عنوان صنایعی نام برد كه به تولید كالا می پردازند و محصول آنها مادی و محسوس است.

قسم دوم از صنایع كه از حیث موضوع، شریف شمرده می شوند و از ارزش علمی بیشتری برخوردارند تا عملی مانند: مامایی، نویسندگی، نوازندگی و پزشكی. ابن خلدون به این دسته از فعالیتها عنوان هنر نیز داده است. این دسته را می توان تحت عنوان خدمات قرار داد.

۲- بازرگانی و تجارت.

۳- كشاورزی.

لازم به ذكر است كه ابن خلدون دو نوع اول از فعالیتهای اقتصادی را تحت عنوان طرق كسب روزی در پرتو اعمال انسانی ذكر می كند. لیكن كشاورزی را تحت عنوان استخراج محصولاتی می داند كه در دل طبیعت برای انسان نهاده شده است؛ زیرا می گوید:

»… و یا كسب روزی بوسیلهٔ بهره برداری از حیوانات اهلی است بدانسان كه محصولات آنها را كه مایهٔ نیاز مردم است استخراج می كند و مثلاً از چهارپایان، شیر و از كرم ابریشم، حریر و از زنبور، عسل بدست می آورند یا از گیاهان بهره برداری می كنند، به كار كشت و درختكاری می پردازند و از اثرات آنها بهره مند می شوند و این گونه اعمال را كشاورزی می نامند«.ا۶

الف ـ منشأ ارزش در خدمات

در مورد خدمات نظیر مامایی، پزشكی و نویسندگی كه به تولید غیرمادی اشتغال دارند از آنجا كه مواد اولیه به كار نمی رود و نیازی به سرمایه نمی باشد، ابن خلدون ارزش را كلاً ناشی از كار می داند.

البته باید توجه داشته باشیم كه حرفهٔ مامایی و پزشكی در عصر ابن خلدون نیاز به ابزار و وسایل و امكانات قابل ملاحظه ای از حیث قیمت نداشته است.»... آنچه انسان از آن سود برمی گیرد و از میان انواع ثروتها آن را كسب می كند، اگر از جمله صنایع باشد پس مایهٔ سودی كه از آن به دست می آید ارزش كاری است كه در آن انجام گرفته است«.ا۷

ب ـ منشأ ارزش در كالاها

در خصوص كالاها و محصولات محسوس مادی از آنجا كه در آن مواد اولیه به كار رفته است لذا ارزش آن را ناشی از دو عامل می داند: یكی كار و دیگر ارزش مواد اولیه به كار رفته در آنها.ا۸

لیكن در این موارد هم ابن خلدون اهمیت بیشتر برای كار قائل است و ارزش كار را بیشتر می داند.

»…گاهی از صنایعی است كه چیزهای دیگری هم در آنها هست مانند نجاری و پارچه بافی كه با آنها چوب و رشتنی هم می باشد ولی در آن دو، كار افزونتر است و بنابراین ارزش آن یعنی كار بیشتر است«.ا۹

ابن خلدون معتقد است كه گاهی وجود عامل كار در یك كالا آشكار و مشخص است و گاهی نیز ناپیدا و نامشخص. ابن خلدون شخصاً از مواد غذایی نام می برد، مثالی كه می توان برای فهم نظر ابن خلدون به كار برد مورد نان می باشد:

»در یك ماده غذایی مانند نان كار انجام گرفته توسط نانوا برای مردم آشكار است لیكن كار انجام گرفته توسط كشاورز و شاید آسیابان و سایر كارهای دیگر لازم برای پخت نان برای مردم ناآشكار است«.

ج ـ منشأ ارزش در بازرگانی و تجارت

در مورد فعالیتهای تجاری و بازرگانی، ابن خلدون علاوه بر كار، عامل سرمایه را نیز داخل می كند:

»… اگر ثروت و وسیله معاش به جز صنایع باشد آن وقت نیز ناچار باید در ارزش با قیمت تعریف شده است، آن فایده و مایه كسب را در نظر گرفت«.

به نظر می آید از نظر ابن خلدون، ارزش سرمایه نیز ناشی از عامل كاری است كه قبلاً انجام شده است، لذا منشأ ارزش فعالیت تجارت و بازرگانی نهایتاً كار می باشد:

»… و اگر ثروت و وسیله معاش به جز صنایع باشد آن وقت نیز ناچار باید در قیمت آن فایده و مایهٔ كسب را درنظر گرفت و ارزش كاری را كه سبب آن به دست آمده است در آن داخل كرد زیرا اگر كار نمی بود فایده و مایهٔ كسب آن به دست نمی آمد«.۱۰

حمید اخوان

پی نوشتها:

* دانش آموخته كارشناسی ارشد رشته معارف اسلامی و اقتصاد دانشگاه امام صادق علیه السلام و كارشناس سازمان برنامه و بودجه قم.

ا۱- مقدمه - ص ۷۵۳

ا۲- همان ـ ص ۷۱۳

ا۳- همان ـ ص ۷۱۶

ا۴- همان - ص ۷۵۳.

ا۵- همان ـ ص ۷۵۴

ا۶- همان ـ ص ۷۵۸

ا۷- همان ـ ص ۷۵۶

ا۸- مرحوم شهید باقر صدر می گوید: «…مضافاً بر آن نباید در مورد ارزش كالاها و نحوه بوجود آمدن آنها از نقش مواد خام طبیعی كه بطور نسبی كمیاب هستند غافل بود. فی المثل: چوب كه ماده ای طبیعی و بطور نسبی كمیاب می باشد و مانند هوا نمی باشد از نیروی مبادله ای برخوردار می باشد، و طبیعتاً با در نظر گرفتن معیار پسیكولوژی ارزش در بوجود آوردن ارزش مبادلهٔ تختخواب چوبی نیز سهیم می باشد، و طبعاً این جریان علیرغم عدم دخالت كار بشری در تولید چوب خام می باشد… البته این مسئله صحیح است كه ماده خام وقتی در دل خاك و دور از كار بشری است… ظاهراً بی مصرف جلوه می كند و تا آنگاه كه با كار بشری در نیامیزد اهمیت خاصی به دست نمی آورد… (زیرا) اگر این «كار» از آن ماده معدنی جدا گردد، آن ماده بطور مطلق هیچگونه ارزشی نخواهد داشت» (صدرـ محمدباقرـ جلد اول ـ انتشارات برهان و موسسه انتشارات اسلامی ـ ۱۳۵۰ ص ۲۴۰).

۹- همان

ا۱۰ - همان

ا۱۱ - مقدمه ـ ص ۷۵۸

ا۱۲ - تفضلی ـ فریدون ـ تاریخ عقاید اقتصادی ـ تهران ـ نشر نی ـ ۱۳۷۲ ص ۴۱.

ا۱۳- مقدمه ـ ص ۷۵۶

ا۱۴ - مرحوم شیخ محمدباقر صدر می گوید: »… كار جوهر اساسی ارزش مبادله نمی باشد، بلكه ارزش با معیار پسیكولوژی، كه عبارت از مطلوبیت اجتماعی باشد، »سنجیده« می گردد و اگر قبول كنیم كه مطلوبیت، پایه جوهر ارزش مبادله و سرچشمهٔ آن بشمار می رود هرگز مجبور نمی شویم كه پیوسته مانند »ماركس« سود را بعنوان جزئی از ارزشی كه كار آن را آفریده بشناسیم، مضافاً بر آن نباید، در مورد ارزش كالاها و نحوهٔ بوجود آمدن آنها، از نقش مواد خام طبیعی كه به طور نسبی كمیاب هستند غافل بود«. (صدر ـ محمدباقرـ اقتصاد ماـ انتشارات برهان و مؤسسه انتشارات اسلامی ـ ۱۳۵۰ ـ ص ۲۴۰)

ا۱۵ - مقدمه ـ صص ۷۱۸-۷۱۷

ا۱۶ - تفضلی فریدون ـ تاریخ عقاید اقتصادی ـ تهران نشر نی ـ ۱۳۷۲ ش ـ ص ۴۲

ا۱۷ - مقدمه ـ ص ۴۲

ا۱۸ - توجه به این نكته لازم است كه گر چه ابن خلدون به مفهوم عرضه و تقاضا پی برده بوده لیكن خود وی به عنوان یك قانون به وجود آنها تصریح ننموده است بنابراین نمی توان وی را كاشف این قانون نامید.

ا۱۹ - مقدمه ـ ص ۷۵۵

ا۲۰ - طرفداران این نظریه می خواهند ثابت كنند كه رابطه ای مستقیم و نسبی بین مقدار پول در گردش و سطح قیمتها موجود است. اصل مسلمی كه نظریهٔ مقداری پول بر آن تكیه می كند این است پول فقط در سطح قیمتها اثر دارد نه در سایر متغیرهای اقتصادی مثل: سطح تولیدات فعالیتهای اقتصادی، سطح عمومی درآمد و نحوهٔ توزیع آن.

طرفداران این نظریه برای پول هیچگونه نقش متحركی قائل نیستند و معتقدند كه پول به خودی خود نه می تواند بوچود آورندهٔ عدم تعادل باشد و نه تحریك كننده فعالیتهای اقتصادی. ارزش آن به عكس مقدار آن بستگی دارد. اگر بر مقدارش بیفزایند، بدون آنكه عرضه كالا افزایشی یابد قیمتها به همان نسبت افزایش می یابند و اگر از مقدارش كم كنند به همان نسبت سطح عمومی قیمتها پایین می آید.

به طور خلاصه می توان گفت كه پول خنثی است و سطح عمومی قیمتها مستقیماً با مقدار پول در گردش بستگی دارد (م.ك قدیری باقر ـ نظریه های پولی ـ دانشگاه تهران ـ ۱۳۶۴).

ا۲۱ - قدیری ـ باقر ـ سیر اندیشه های اقتصادی ـ انتشارات دانشگاه تهران ـ ۱۳۷۶ شمسی ص ۱۲۵۰

۲۲- Lexiaque d’Economie Dalloz Paris p.۴۶۷

ا۲۳ - همان ـ ص ۱۲۵ و ۱۲۶

ا۲۴ - ثروت ملل ـ ص ۱۴

ا۲۵- همان ـ ص ۲۶

ا۲۶ - همان ـ ص ۲۶

ا۲۷ - همان ـ صص ۲۷-۲۶

ا۲۸ - همان ـ ص ۲۸

ا۲۹- همان ـ ص ۴۸

ا۳۰ - همان ـ ص ۴۳

ا۳۱- همان ـ ص ۴۴

ا۳۲ - همان - ص ۳۹

ا۳۳ - شارل ژید و شارل ریست ـ تاریخ عقاید اقتصادی ـ ترجمهٔ كریم سنجابی ـ تهران ـ دانشگاه تهران ـ ص ۱۲۰

ا۳۴ - تمدن محمد حسین ـ جزوه درسی تاریخ عقاید اقتصادی ـ دانشكده اقتصاد دانشگاه تهران ـ ص ۵۲

۳۵- تفضلی فریدون، تاریخ عقاید اقتصادی، تهران، نشر نی، ۱۳۷۲، ص ۹۴

ا۳۶- تفضلی، فریدون، تاریخ عقاید اقتصادی، تهران، نشر نی، ۱۳۷۲، ص ۹۵

ا۳۷ - ثروت ملل ـ ص ۳۹۶

ا۳۸- همان ـ ص۳۹۶

ا۳۹ - همان ـ ص ۴۱۶.

ا۴۰- همان ـ ص ۲۴۰

ا۴۱- همان ـ ص ۳۲۲.

ا۴۲- همان ـ ص ۳۰۴.

ا۴۳- همان ـ ص۴۰۲ و ۴۰۶

ا۴۴ - م.ك زندی حقیقی منوچهر ـ پول و بانك ـ تهران ـ پیام ـ ۱۳۴۹ ش.

ا۴۵- و.ك، مقدمه، صص ۷۵۸-۷۵۶

ا۴۶- ثروث ملل، ص ۱۰

ا۴۷- مجموعه مقالات فارسی دومین مجمع بررسیهای اقتصادی ـ سنجش نظرات اقتصادی آدام اسمیت با اصول اسلامی ـ مشهد ـ آستان قدس رضوی ـ ۱۳۷۲ ـ ص ۹۷.

ا۴۸- ثروت ملل، صص ۲۹۲-۲۹۱.

ا۴۹ - م.ك تفضلی ـ فریدون، تاریخ عقاید اقتصادی ، تهران، نشر نی، ۱۳۷۲ ش.

ا۵۰- م.ك مقدمه ص ۷۱۸-۷۱۷

ا۵۱ - مقدمه ـ ص ۵۴۱

ا۵۲- م.ك مقدمه ص ۷

منابع و مآخذ:

ا۱- ابن خلدون ـ مقدمه ـ ترجمه محمد پروین گنابادی ـ ج اول و دوم ـ تهران ـ مركز انتشارات علمی و فرهنگی ۱۳۶۲ شمسی

ا۲- ایسینگ اتمار ـ تاریخ اندیشه ها و عقاید اقتصادی ـ ترجمه دكتر هادی صمدی ـ تهران ـ مؤسسه تحقیقات اقتصادی دانشگاه تربیت مدرس ـ ۱۳۷۴ شمسی.

ا۳- آدام اسمیت ـ ثروت ملل ـ ترجمه سیروس ابراهیم زاده ـ پیام ـ ۱۳۵۷ شمسی

ا۴- كاتوزیان، محمد علی ـ آدام اسمیت و ثروت ملل ـ تهران ـ كتاب های جیبی ـ ۱۳۵۸ شمس.

ا۵- وحیدی ـ حسین ـ تاریخ عقاید اقتصادی ـ تهران ـ سنایی ـ ۱۳۴۶ شمسی

ا۶- تفضلی ـ فریدون ـ تاریخ عقاید اقتصادی ـ تهران ـ سنایی ـ ۱۳۷۲ شمسی.

ا۷- تمدن ـ محمدحسین ـ جزوه درسی تاریخ عقاید اقتصادی ـ دانشكده اقتصادـ دانشگاه تهران.

ا۸- شیخ محمدعلی ـ پژوهشی در اندیشه های ابن خلدون ـ انتشارات دانشگاه شهید بهشتی ـ ۱۳۶۳ شمسی.

ا۹- زندی حقیقی ـ منوچهرـ پول و بانك ـ تهران ـ پیام ـ ۱۳۵۴ شمسی.

ا۱۰- سبحانی ـ حسن ـ نگرشی بر تئوری ارزش ـ تهران ـ انتشارات امیركبیر ـ ۱۳۶۹ شمسی.

ا۱۱- قدیری ـ باقر ـ سیر اندیشه های اقتصادی ـ انتشارات دانشگاه تهران ـ ۱۳۷۶ شمسی.

ا۱۲- قدیری ـ باقر ـ نظریه‎ های پولی ـ دانشگاه تهران ـ ۱۳۶۴ شمسی.ا۱۳- مجموع مقالات فارسی در دومین مجمع بررسی های اقتصاد اسلامی ـ آستان قدس رضوی ـ ۱۳۷۲ شمسی

ا۱۴- صدرـ محمد باقرـ اقتصاد ما ـ ج اول ـ ترجمه ع.اسپهبدی ـ انتشارات برهان و مؤسسه انتشارات اسلامی ـ تهران ـ ۱۳۵۰ شمسی

ا۱۵- شارل ژید و شارل اسمیت ـ تاریخ عقاید اقتصادی ـ ترجمه كریم سنجابی ـ دانشگاه تهران ـ جلد ۱- ۱۳۴۷ ـ جلد ۲ ـ ۱۳۵۴ شمسی.

۱۶-Boad way, Robin-W. )۱۹۷۷(. Public Sector Economics. Cambridge.

۱۷-Smith. Adam. )۱۹۶۵(. Welth of Nations. Edited canon. New York: the Modern Library.

---