آئین‌ها از اوج تا اوج

آئین‌ها در طول تاریخ فراز و فرودهای خاصی داشته‌اند. بی‌شک این آئین‌ها را می‌توان از همان دوران واقعه عاشورا در آثار راویان حماسه کربلا دید. اما به طور نهادینه و منسجم این آثار …

آئین‌ها در طول تاریخ فراز و فرودهای خاصی داشته‌اند. بی‌شک این آئین‌ها را می‌توان از همان دوران واقعه عاشورا در آثار راویان حماسه کربلا دید. اما به طور نهادینه و منسجم این آثار در دوره آل بویه رخ می‌نماید. در دوره آل بویه البته بیشتر، جنبه‌های پیشرو در گرو حرکت‌های مردمی است. عامه مردم خود جلوتر از دیگر اقشار مهم جامعه در حرکت‌اند. دوره آل بویه دوره مهمی در تاریخ، ادب، فرهنگ و هنر ایران به شمار می‌رود. قرن چهارم هجری عرصه ظهور قله‌های ادب فارسی است. قله‌هایی که هر کدام زبان و شعر فارسی را به سمت و سویی هدایت کردند.

نمادها، نشانه‌ها و استعاره‌های زبانی آنها هر کدام گویای جهان فردی آنهاست. در این ایام این ادبیات بر ادبیات عامه مردم تأثیر می‌گذارد و روالی علمی به آن می‌بخشد. ادبیات مردمی در حوزه عاشورایی مبتنی بر ادبیات مکتوب قله‌های ادبی، سبکی فاخر به خود می‌گیرد؛ لحنی استعاری دارد و از زیبایی‌شناسی خواص برخوردار است.

در این دوره آئین‌های زیادی توسط مردم در جامعه رواج پیدا می‌کند. این آئین‌ها همچون سالهای قبل از آن، همان رویکردی را دارند که شاعران به آن داشته اند. پشتوانه آئین‌های عاشورایی، ادبیات عاشورایی است. در تاریخ ادبیات عاشورایی از دعبل ابن خزاعی و کمیت ابن زید اسدی گرفته تا شاعران بزرگ فارسی هر کدام رویکرد خاصی دارند.

رویکرد لحن در ادبیات عرب رویکردی صرفاً متافیزیکی است؛ شعر لحنی عرفانی و آسمانی دارد. این لحن در ادبیات فارسی جنبه‌ای از حکمت و خرد نیز به خود می‌گیرد.

یعنی اگر ما در میان کارکرد لحن مداحان، حماسه زبان فردوسی را می‌بینیم اگر لحن کلام فردوسی به لحاظ ساختار و استراکچر زبانی در آئین مداحی تبلور می‌یابد به ویژگی‌های بومی و جغرافیایی مربوط است؛ گفتنی است آئین‌ها خاستگاهی بومی و اقلیمی دارند.

به عنوان مثال این آئین‌ها در جنوب کشور به لحاظ کارکرد شعر، وضعیتی پرسوز و گدازتر از منطقه غرب کشور دارند، اشعار به کار رفته در میان سروده‌هایی که به همراه آئین‌های عاشورایی اجرا می‌شود از کلماتی ضرباهنگ‌دار و احساس بالا و پر از هیجان ناشی می‌شود. احساسات اما در منطقه‌ای همچون خراسان به عنوان خاستگاه و قلب مشرق زمین رویکردی فلسفی به خود می‌گیرد و در غرب کشور این رویکرد را می‌توان احساسی از شعر و شعور و خیال متأثر از طبیعت دانست. اما دوره اعتلای آئین‌های عاشورایی، دوران صفویه است.

دورانی که از آن می‌توان به عنوان مرحله سومی از شکوه تمدن اسلامی یاد کرد. این شکوه در معماری اماکن متبرکه و مقدس تبلور یافته و عظمت دین را به صورتی روساختی نیز جلوه‌گر می‌کند.

در این دوره به مقوله آئین‌های عاشورایی و مباحث تعزیه، نسخ تعزیه، مجالس تعزیه به دیدی علمی‌تر نگاه می‌شود. علما، فلاسفه و دانشمندان حوزه دین آثار مرتبط با آئین‌های عاشورایی را مکتوب می‌کنند، درباره آن می‌نویسند و به تحلیل درمی‌آورند.

این دوره دوره‌ای است که می‌توان از آن به عنوان کارنامه مکتوب هنر مذهبی و دینی ایران یاد کرد. دوران صفویه البته خود مقدمه‌ای است برای دوران‌های بعدی و از سوی دیگر دوران صفویه تنها دورانی نیست که حرکت‌های عمیق و اصیل مردمی، صرفاً به صورت مکتوب درآید و از حرکت گسترده و بسیار زیاد آن جلوگیری شود.

یعنی در این دوره ما با هماهنگی خاصی روبه‌رو هستیم. از یک سو ساختار اجتماعی و سیاسی ایران، آزادی کاملی را در اختیار لایه‌های مردمی می‌گذارد تا به راحتی عشق و ارادت خود را به خاندان حضرت محمد(ص) ابراز کنند و با آزادی کامل برای سالار شهیدان عزاداری نمایند.

از سوی دیگر این دوره مقدمه‌ای است برای ظهور دوره‌های بعدی از جمله شکل‌گیری تکیه دولت در عهد قجری، ظهور معین البکاها، ظهور تعزیه‌خوانان بزرگ، ظهور نسخه‌های مهم و تأثیرگذار و دوره‌ای که نگاه جهانیان به سوی هنر تعزیه در ایران روانه می‌شود. اما در طول سه دهه اخیر تعزیه مرزهای ایران را درنوردید و وجهه‌ای جهانی یافت.

تعزیه توانست جایگاهی درخور توجه برای خود در دیگر سرزمین‌ها بیابد.

امروزه در شمال آفریقا، جای جای خاورمیانه و خاور دور و در بسیاری از جشنواره‌های هنری دنیا، تعزیه نامی‌ آشنا و هنری اصیل به شمار می‌رود؛ هنری برای افتخار ایرانیان.