صنعت پتروشیمی و چالش های موجود

در صنعت پتروشیمی, ارزش افزوده واقعی طبق آمار بین المللی در گرو تکمیل زنجیره ارزش و ایجاد صنایع پایین دستی است

در صنعت پتروشیمی، ارزش‌افزوده واقعی طبق آمار بین‌المللی در گرو تکمیل زنجیره ارزش و ایجاد صنایع پایین‌دستی است. یعنی بیشترِ ارزش‌افزوده، مربوط به تولید محصولات پایین‌دستی است که بیشترین نزدیکی را به بازار مصرف نهایی دارند. اما آیا با ایجاد صنایع بالادستی، صنایع پایین‌دستی خود به‌خود به‌وجود می‌آید؟

● مقدمه

صنایع پتروشیمی یکی از مهم‌ترین صنایع وابسته به نفت است که با فرآوری نفت خام و گاز طبیعی، ضمن اشتغال‌زایی مطلوب، ارزش‌افزوده حاصل از این مواد را فزونی می‌بخشد. توسعه کمی و شتابان صنعت پتروشیمی در دهه‌های اخیر، بدون آینده‌نگری همه‌جانبه موجب شد تا برخی سیاست‌های اتخاذ شده از جمله نوع محصولات تولیدی، نحوة سرمایه‌گذاری، بازاریابی و فروش این مواد از دید بسیاری از کارشناسان مورد انتقاد و بحث جدی قرار گیرد.

توجه غالب به احداث و توسعه واحدهای بالادستی نظیر الفین‌ها و پلی الفین‌ها، اوره و آمونیاک و مواردی از این‌دست که علیرغم تناژ بالا، از ارزش افزوده پایین برخوردارند، تنها به موازات توسعه صنایع مکمل و تکمیل زنجیره ارزش این مواد، به رشد و شکوفایی صنعتی، توسعه فناوری، اشتغال‌زایی و کسب ارزش‌افزوده می‌انجامید. امری که وزارت نفت در یک دهه گذشته برای توسعه آن، تنها به چند بخش‌نامه و اختصاص چند هکتار زمین (بدون توجه به زیرساخت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری روز) اکتفا نمود، به‌نحوی که به هیچ‌وجه با میزان سرمایه‌گذاری مادی و معنوی این وزرات‌خانه در حوزه بالادستی قابل مقایسه نبود.

این درحالیست که بر اساس گفته خود مسئولان وقت، صنعت پتروشیمی کشور در رقابت‌‌ با همسایگان‌، که بنا به شرایط سیاسی از منابع سرمایه‌گذاری‌ و فناوریکی مناسب‌تری بهره می‌برند، زمانی برتری می‌یابد‌ ‌که بتوان مزیت رقابتی در محصولات تولیدی خود ایجاد نمود. ‌این مزیت می‌تواند بر دو محور افزایش‌‌ ‌کیفیت کالا و تولید‌‌‌ محصولات تخصصی ‌‌و متفاوت با محصولات‌ رقبا صورت بگیرد. این امر تنها از طریق استفاده از فناوری‌‌ها‌ و روندهای مدیریت فناوری روز ‌‌و مناسب‌ ‌و سرمایه‌گذاری‌ در جهت‌ ‌تولید مواد پایین‌دستی پتروشیمی‌‌‌ با ارزش‌افزوده بالا حاصل‌ می‌گردد. متأسفانه برخلاف همه این اظهارنظرها، امروز نیز همچنان شاهد سرمایه‌گذاری در بخش بالادستی صنعت پتروشیمی هستیم که در برخی موارد حتی منجر به اتلاف حجم عظیمی از سرمایه‌های کشور شده است. از جمله این طرح‌های صنعت پتروشیمی که علیرغم سرمایه‌گذاری کلان، در بستر گذر زمان به پروژه‌ای ناموفق و سرگردان مبدل شده، طرح احداث خط لوله اتیلن غرب بوده است.

● مورد کاوی خط لوله اتیلن غرب

در آبان ۱۳۸۱ هیأت دولت طرحی را مصوب نمود که به پروژه اتیلن غرب معروف گردید. در این طرح می‌بایست گاز اتیلن به‌وسیله خط لوله از عسلویه تا مهاباد انتقال یافته و زمینه‌ساز تأمین خوراک ۵ واحد پتروشیمی در استان‌های کهکیلویه و بویراحمد، لرستان، کردستان، کرمانشاه و آذربایجان غربی گردد. این خط لوله ۱۶۰۰ کیلومتری که زمان اتمام ساخت آن بهمن ماه ۱۳۸۶ پیش‌بینی شده بود اهداف زیر را دنبال می‌نمود:

▪ جبران عقب‌ماندگی استان‌ها با شاخص‌های توسعه زیر شاخص میانگین کشور

▪ اشتغال‌زایی

▪ مشارکت فعال بخش خصوصی

▪ تحرک بخشی به فرآیند تولید

▪ ارتقای فناوری در بخش پتروشیمی

این پروژه با توجه به سرمایه‌گذاری مورد نیاز (طبق برآوردها در حدود ۸۰۰۰ میلیارد تومان)، طی سال‌های گذشته به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های صنعت پتروشیمی مطرح بوده که اجرای آن در این سال‌ها همواره با تبلیغات وسیعی از سوی شرکت ملی صنایع پتروشیمی همراه بوده است.

نتیجه مطالعات و ارزیابی‌های صورت گرفته توسط کارشناسان شبکه تحلیلگران فناوری ‌ایران بر روی این پروژه نشان داد که، علاوه‌بر نقاط ضعف چشمگیر در نحوه برنامه‌ریزی و مدیریت طرح، این پروژه حتی با اهداف اولیه‌ای که برای آن ترسیم شده بود نیز فرسنگ‌ها فاصله دارد. اهداف جذاب این طرح و مهم‌تر از آن وعده‌های مسئولین ذیربط و چشم‌اندازی که در ابتدای کار، این طرح را به سمبل مشکل‌گشای استان‌های غربی کشور مبدل ساخت، موجب شد تا مسئولین ذیربط در مناطق مختلف غرب کشور برای اخذ سهمیه‌ای برای منطقه خود کمر همت ببندند. ایشان موفق شدند با بهره‌گیری از ارتباطات خود در طول این ۶ سال، بیش از ۷ واحد دیگر بر این طرح بیفزایند. حداقل ره‌آورد این امر، تغییرات چند باره در خصوص طراحی و اجرای خط و تحمیل هزینه‌های گزاف به هزینه تمام‌شده خط بود.

این مسئله موجب شده تا در عمل پس از گذشت ۶ سال خطی با حداکثر ۵۰ درصد پیشرفت (طبق اظهارنظر مدیران پتروشیمی) و تعداد ۱۲ واحد که اکثر آن‌ها پس از گذشت چند سال در اولین مراحل کار (عقد قرارداد و انتخاب پیمانکار) قرار داشته و هنوز هیچ‌گونه عملیات اجرایی در آن‌ها آغاز نشده به‌عنوان وصله‌ای ناچسب همواره ذهن مدیران اجرایی و غیر اجرایی صنعت پتروشیمی کشور را به خود مشغول سازد.

گرچه احداث خط اتیلن در جهان حدود ۱۰ بار تجربه شده، اما چنین طرحی با طول ۲۱۰۰ کیلومتر آن هم با شرایط جغرافیایی خاص کشور، مشکلات فنی بسیاری را پدید آورده که غلبه بر این مشکلات، صرف هزینه‌های هنگفت و تمهیدات فنی و صنعتی حساس و دشواری را موجب شده است و در نتیجه علاوه‌بر مشکلات فنی، این طرح را به پروژه‌ای غیر اقتصادی تبدیل نموده‌ است.

● غفلت از صنایع پایین‌دستی پتروشیمی

در صنعت پتروشیمی، ارزش‌افزوده واقعی طبق آمار بین‌المللی در گرو تکمیل زنجیره ارزش و ایجاد صنایع پایین‌دستی است. یعنی بیشترِ ارزش‌افزوده، مربوط به تولید محصولات پایین‌دستی است که بیشترین نزدیکی را به بازار مصرف نهایی دارند. اما آیا با ایجاد صنایع بالادستی، صنایع پایین‌دستی خود به‌خود به‌وجود می‌آید؟ در این صورت چگونه است که با گذشت ۳۰ سال از استقرار صنایع بالادست پتروشیمی در بندر امام و بیش از ۱۰ سال حضور این صنایع در عسلویه، رشد صنایع پایین‌دستی در این مناطق اتفاق نیفتاده است؟

● آیا واحدهای بالادستی پتروشیمی اشتغال‌زا هستند؟!

یکی از نقاط ضعف واحدهای بالادستی پتروشیمی اشتغال‌زایی پایین آن‌ها می‌باشد. متوسط نرخ سرمایه‌گذاری ثابت لازم برای ایجاد هر شغل درون مجتمع پتروشیمی، ۳۸۰ هزار دلار است. لذا میزان اشتغال‌زایی در یک مجتمع پتروشیمی با صرف هزینه‌‌ای معادل ۳۰۰ میلیون دلار، کمتر از ۸۰۰ شغل می‌باشد. این در حالی است که برای ایجاد هر شغل در حوزه کشاورزی تنها به ۳۰ هزار دلار سرمایه‌گذاری نیاز است. لذا با سرمایه‌گذاری ۵۰۰۰ میلیارد تومانی در خط اتیلن غرب، در کل ۵ استان غربی کشور، حداکثر ۱۰ هزار شغل ایجاد می‌گردد! بنابراین تنها با ایجاد واحدهای بالادستی، اشتغال‌زایی چندانی صورت نخواهد پذیرفت.

از طرفی، نگاهی به زندگی مردم ماهشهر و عسلویه نشان می‌دهد که حضور صنایع بالادستی و تبعات آن نظیر آلایندگی‌های بالای زیست‌محیطی و از بین رفتن شغل‌های بومی نظیر صیادی و کشاورزی، ایجاد توقع و انتظار بالا در سطح مردم منطقه را موجب شده است. زیرا آن‌ها حضور صنعت پتروشیمی را نماد نجات از محرومیت خود می‌پنداشتند ولی با حضور آن، چنین چیزی را در واقعیت ندیدند. در کنار عدم توسعه صنایع پایین‌دستی و آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی ناشی از حضور افراد غیربومی، نه تنها سطح زندگی مردم ارتقا نیافته بلکه باعث نارضایتی عمومی در مردم این مناطق نیز شده است.

● فقدان یک برنامه جامع برای توسعه صنایع پایین‌دستی

در توسعه صنایع پایین‌دستی نیز این نکته بسیار حائز اهمیت است که علاوه‌بر محصول پلی‌اتیلن، انواع محصولات نظیر اتیلن اکساید، اتیلن گلایکول، استالدهید، وینیل استات و غیره را می‌توان از اتیلن گرفت که علاوه‌بر ارزش‌افزوده بیشتر، دارای زنجیره پایین‌دستی بیشتر و بکرتری می‌باشند. شاهد این مدعا، خوشه صنعتی ژورانگ سنگاپور می‌باشد که تأمین کننده ۲۸ درصد درآمد ناخالص سنگاپور است که در قالب ۸۰ واحد صنعتی، اتیلن اکساید را به محصولات پایین‌دستی و با ارزش‌افزوده بالا تبدیل می‌نماید. اما در طرح اتیلن غرب، مسئولین امر، احداث ۱۰ واحد از یک نوع محصول را در استان‌های مجاورِ هم برنامه‌ریزی نموده‌اند و پتانسیل ایجاد خوشه‌های متنوع پایین‌دستی را نیز محدود ساخته‌اند.

این در حالی است که چنین حساسیت‌هایی جهان را به تغییر نگرش در توسعه صنایع پتروشیمیایی واداشته و موجبات روی‌آوردن کشورهای همجوار چون امارات، عربستان، کویت، اردن و عمان (با همکاری کشورهایی همچون آمریکا، آلمان و کانادا)، به ایجاد شهرک‌های تخصصی عظیم پتروشیمی با تاکید بر تولیدات تخصصی میان‌دستی و پایین‌دستی پتروشیمی فراهم آورده است.

حال سوال اینجاست، اگر مدیران وزارت نفت و مسئولین ذیربط بر توجه خود به توسعه صنایع مکمل و پایین‌دستی نفت، گاز و پتروشیمی اصرار می‌ورزند، در کنار تجربه ۷۰ ساله موفق جهانی در خصوص توسعه پارک‌های صنعتی و شهرک‌های تخصصی شیمیایی، چرا هنوز صنعت پایین‌دستی پتروشیمی کشور اندر خم یک کوچه است و سرمایه‌گذاران خصوصی از بزرگ‌ترین آن‌ها گرفته تا کوچک‌ترین ایشان از نوع تعامل با شرکت ملی صنایع پتروشیمی و نبود یک برنامه جامع توسعه صنایع پایین‌دستی رنج می‌برند.

● جمع‌بندی

با توجه به مباحث مذکور درمی‌یابیم که توسعه پایدار صنعت پتروشیمی، اشتغال‌زایی و ارزش افزوده در این صنعت در گرو تکمیل زنجیره ارزش محصولات بالادست و توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی است. همچنین تجارب موفق دنیا بیانگر این نکته است که با توجه به فضای رقابت جهانی در حوزه‌های مختلف صنعت، کاهش هزینه‌های تولید و بهره‌گیری هوشمندانه از فناوری‌های روز و شیوه‌های نوین مدیریتی، بازرگانی و جذب منابع مالی، مزیت نسبیِ بهره‌مندی از خوراک ارزان و در دسترس را به مزیت رقابتی مبدل می‌سازد.

از این‌رو توسعه مدل‌هایی مانند پارک‌های صنعتی و خوشه‌های صنعتی پتروشیمی در کشور می‌تواند به شکوفایی صنعت پتروشیمی و نیز توسعه منطقه‌ای استان‌های مستعد کشور در راستای توسعه صنعت پتروشیمی بیانجامد.