چادر, پوششی ماندگار برای تمام زمان ها

یادم می آید همین چند سال پیش بود که مادرم پارچه چادری را وسط اتاق روی زمین پهن کرد تا برش بزند

یادم می‌آید همین چند سال پیش بود که مادرم پارچه چادری را وسط اتاق روی زمین پهن کرد تا برش بزند. بعد هم چادر را جلوی آینه سرش می‌کرد و چندین بار می‌چرخید و از دیگری کمک می‌گرفت که آیا کاملا درست قیچی زده است و کوتاهی و بلندی ندارد؟ روزهای خاطره‌انگیزی بود.

شاید ماهی یک بار یا دو بار در خانه ما این اتفاق ـ برش و دوختن چادر ـ تکرار می‌شد. بعضی اوقات همسا‌یه‌ها نیز پارچه‌های چادری خود را به منزل ما می‌آوردند تا مادرم برای آنها برش کند و بدوزد. معتقد بودند، دست مادرم خوب است؛ هم برای آنها آمد دارد و هم این که مادرم خوب چادر برش می‌کند.

یادش بخیر، دیگر از این روزها در خانه ما خبری نیست. هم مادرم دیگر چشمی برای دوختن چادر ندارد هم این که اکنون نیازی نیست پارچه چادری بخریم و کسی آن را برش کند. چادرهای آماده، بازار را قبضه کرده است. همه مدل چادر در بازار یافت می‌شود. چادرهای دوخته شده در جعبه‌‌های بسته‌بندی، آماده و بدون زحمت، فقط باید در قبالش پول بپردازی. چادر دوخته شده یا ندوخته به هر صورت جزئی جدایی‌ناپذیر از زن ایرانی شده است. باورها و سنت‌های عمیقی پشت این پارچه مشکی است که نمی‌توان براحتی آن را در معادلات مربوط به مسائل زنان ایرانی نادیده گرفت. این که این پوشش با این ویژگی‌ها سوغات اعراب مسلمان و فاتح بوده یا ریشه در فرهنگ اصیل و باستانی ایران دارد، جای مناقشه اهل فن است؛ اما هرچه که هست چادر حجاب ملی ماست؛ یک حجاب کاملا ایرانی.

● فراز و فرودهای چادر

می‌گویند اولین نشانه‌‌های وجود پوشش برای زنان به پیش از میلاد مسیح و دوره فرمانروایی آشوریان برمی‌گردد. در آن دوره، حجاب مشخصه خاص زنان اشرافی و نجیب‌زاده بود و زنان طبقه پایین و متوسط، اجازه برخورداری از آن را نداشتند چرا که از نظر آنان، حجاب برای زنان اشرافی، زینت محسوب می‌شده است.

در تمدن فنیقی‌ها نیز که چهار هزار سال پیش از میلاد می‌زیستند زنان آنها دارای حجاب بودند و برای پوشش خویش از پارچه‌هایی به سرخ‌رنگ استفاده می‌کردند. زنان آریایی نیز دارای حجاب بودند بویژه زنان طبقات بالای اجتماعی که برایشان حجاب دارای ارزش ویژه‌ای بود. در بین یونانیان نیز رسم بود که زنان حتی صورت‌های خویش را با قسمتی از روپوش بسیار ظریف بپوشانند. دختران اسپارتی هم پس از ازدواج حجاب می‌گرفتند.

در ایران باستان نیز حجاب وجود داشت. در میان مجسمه‌های باقیمانده از این دوران، پیکره‌هایی از زنان پوشیده به چشم می‌خورد که نشانه اعتقاد ایرانیان باستان به حجاب به عنوان نماد پاکی و پاکدامنی است. براساس همین روایت پس از میلاد مسیح، حجاب زنان فقط در مراسم عزاداری به صورت پارچه‌ای بلند که با سنجاق روی کلاه زنان وصل می‌شد، مورد استفاده قرار می‌گرفت. همچنین در آن زمان حجاب برای زنان به معنای مصمون ماندن از خطرات احتمالی، کاربرد داشت؛ چنانچه زنی به تنهایی به مسافرت می‌رفت، با استفاده از چادر، خود را به نوعی در برابر حوادث و اتفاقات می‌توانست مصون نگه دارد.

در واقع در ایران باستان چادر قبل از حضور دین اسلام به عنوان مقوله‌ای ملی مطرح بوده است. تا بدآنجا که برخی محققان و اندیشمندان پوشش اسلامی را نتیجه تعامل فرهنگی بین اعراب و ایرانیان دانسته‌اند.

یافته‌های پژوهشی نشان می‌دهد که زنان ایران زمین از زمان مادها که نخستین ساکنان این دیار بوده‌اند حجاب کامل شامل پیراهن بلند چین‌دار و شلوار تا مچ و شنلی بلند روی لباس‌ها داشته‌‌اند این حجاب در دوران پارس‌ها نیز معمول بوده است. در همه آن زمان‌ها پوشاندن موی سر و داشتن لباس بلند و شلوار و چادر رایج بوده است و زنان با آزادی در محیط بیرون خانه رفت و آمد و هم‌پای مردان کار می‌کردند در زمان ساسانیان نیز علاوه بر چادر، پوشش صورت نیز در میان زنان اشراف معمول بود.

همچنین گفته می‌شود در ایران قبل از اسلام در میان زرتشتیان استفاده از چادر رواج داشته و پوششی بوده که موی سر زنان را پوشانده و تا نزدیکی‌های زانو می‌آمده است. برای همین است که می‌گویند چادر بیشتر از آن‌که پوششی عربی باشد پوششی ایرانی است.

● چادر در میان اعراب

چادر به صورتی که در میان ایرانیان معمول است ـ چادر بلند که تا پایین می‌رسد ـ در میان عرب‌ها معمول نبوده ولی چیزی شبیه نیمه چادر رایج بود، چیزی که نه مثل مقنعه و روسری کوتاه بود و نه مثل چادر خیلی بلند. این حجاب شاید تا کمر و کمی پایین‌تر می‌رسیده است. می‌گویند عرب‌ها از پوششی به نام «درع» که پیراهن بلندی بوده و ملحفه که همان چادر بوده است و مقنعه استفاده می‌کردند و درع هم پیراهن بلندی بوده که تا پشت پا می‌رسید و آستین‌هایش بلند و گشاد بوده و ملحفه هم چادری بوده که به خودشان می‌پیچیدند. در دوره اسلام نیز حجاب یا چادر وسیله‌ای برای بالا بردن شأن و منزلت زنان در جامعه تلقی می‌شد. به بیان دیگر چادر با بالا بردن حس اعتماد به نفس زن به او جایگاه ویژه‌ای در میان مردم و اجتماع می‌داد. در واقع حجاب نشان‌دهنده جایگاه اجتماعی زن بود. در همین دوران زنانی که به اصول اخلاقی و اجتماعی پایبند نبودند، اجازه برخورداری از چادر را نداشتند.

علی‌رغم این دوره‌ها که ذکر شد در دوره قاجار بود که نشانه‌های کشف حجاب خودنمایی کرد. مسافرت‌های ناصرالدین‌شاه به اروپا و مشاهدات وی از وضعیت پوشش زنان اروپایی تاثیر بسزایی در رواج بی‌حجابی داشت تا این که در دوره پهلوی سفر رضا‌شاه به ترکیه و مشاهدات وی نیز از بی‌حجابی وی را مصمم ساخت که زنان ایرانی را به داشتن لباس متحد‌‌الشکل مجبور کند لذا کشف حجاب در سال‌های باقی‌مانده حکومت رضاخان اجباری و حجاب‌ اسلامی مظهر عقب‌ماندگی شمرده شد.

● انقلاب اسلامی، نقطه عطف چادر

در حال حاضر آنچه که به عنوان چادر برای پوشش زنان در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد، نقطه عطفی به نام انقلاب اسلامی دارد که اگرچه پیش از انقلاب اسلامی فقط در میان خانواده‌های مذهبی رواج داشت، پس از انقلاب اسلامی کاربرد آن شکلی همگانی گرفت و اغلب زنان به استفاده از‌ آن راغب شدند تا این که با گسترش ورود زنان به عرصه‌های مختلف اجتماعی خصوصا فتح زمینه‌های شغلی مردانه احتیاج به پوششی که علاوه بر حفظ ارزش‌ها و اصالت‌های چادر، امکان فعالیت اجتماعی بیشتری را به زنان بدهد کاملا احساس شد از سوی دیگر روند رو به افزایش مد و مدگرایی نیز سبب شد که چادر هم تحت‌تاثیر همین دنیای هزار رنگ مد قرار گیرد.

از این زمان به بعد بود که انواع مدل‌های چادر وارد بازار شد تا پاسخگوی همین نیازها باشد چادر ملی، چادر دانشجویی، چادر عربی، چادر اسلامی، چادر شال‌دار هم اسم‌های جدیدی است که چند سالی وارد فرهنگ پوششی ما شده است.

اگرچه این چادرها از شکل و حالت سنتی خود خارج شده است ولی به دلیل طرح‌هایی که بر روی آن صورت گرفته استفاده از آن در اماکن مختلف تا حدودی آسان‌تر شده است.

تاریخ ورود چادرهای مدل جدید را می‌توان سال ۸۳ عنوان کرد. این چادرها اگرچه کمی شبیه چادرهای عربی بودند ولی به دلیل تغییرات خاص آن به چادر ایرانی و ملی معروف شدند. یکی از ویژگی‌های شاخص این چادرها بسته بودن جلوی آن و آستین‌دار بودنش است.

برای پوشیدن این چادر دیگر نیازی به انداختن آن بر سر نیست و مهارت پوشیدنش به سختی چادرهای معمولی نیست. طراحی این چادر به گونه‌ای است که پوشش آن بیشتر به یک مانتو شباهت دارد تا چادر. خانم‌های ایرانی حالا به راحتی می‌توانند در محل کار خود چادر سر کنند و نگرانی از جمع کردن دسته‌های چادر و خاکی شدن آن نداشته باشند.

چادرهای ملی اولیه گشاد بود که در جلوی آن دکمه‌هایی هم تعبیه شده بود اما پس از گذشت مدتی چادرهایی تنگ‌تر به سبک مانتو همراه با نواردوزی بر آستین‌ها و لبه‌های چادر از سادگی آن کاستند. به گفته یک طراح چادر، این مدل چادرها مورد توجه قشر وسیعی از جوانان و نوجوانان قرار گرفته است تا جایی که از تیرماه سال ۸۳ تاکنون بیش از هشت هزار زن و دختر ایرانی از آن استقبال کرده‌اند و آن را برای حفظ حجاب، متانت و حضور در جامعه پوششی مناسب می‌دانند چرا که در این طرح هم زیبایی حفظ شده و هم در پوشش و حفظ وضعیت زنان در حالت‌های مختلف کمک بزرگی به آنان می‌کند.

● چادرهای ژاپنی

آیا تا به حال فکر کرده‌اید که سالانه چند هزار متر چادر مشکی در ایران به مصرف می‌رسد؟ بنا به گفته مسوولان، نیاز بازار ایران به چادر مشکی سالانه چیزی حدود ۳۰ میلیون متر مربع است که تا به امروز یک کارخانه نساجی نیز برای تولید یک‌صدم این میزان نیز تلاشی نکرده است.

اگر یکبار به راسته چادرفروشی‌های بازار تهران سری بزنی و سراغ چادر مشکی را بگیری اولین سوالی که فروشندگان از شما می‌کنند این است الگانس می‌خواهی یا میتسوبیشی؟ با خود می گویی من برای خرید چادر آمده‌ام نه ماشین!! در واقع این دو مارک گران‌ترین و پرطرفدارترین نوع چادر هستند که توسط همین شرکت‌ها با همین مارک تولید می‌شود. گران‌ترین نوع پارچه الگانس و میتسوبیشی حدود ۱۰۰ هزار تومان است و ارزان‌ترین هم حدود ۲۰ هزار تومان. البته چادرهایی با قواره ۲۵۰ هزار تومان نیز در بازار یافت می‌شود این در حالی است که قیمت تولیدی این پارچه در کشورهای تولیدکننده ۳ دلار است.

● برای همیشه می‌ماند

اما در کنار تمام این حرف و حدیث‌ها، چادر راه خود را می‌رود. شاید تا چند سال آینده دیگر چادر عربی، دانشجویی و شال‌دار مد نباشد اما چادر مشکی همیشه هست و خواهد بود. شاید از این روست که سازمان میراث فرهنگی اخیرا چادر را به عنوان حجاب اقوام ایرانی به ثبت ملی رساند. چادر همچنان مسیر خود را از قرن‌ها پیش تاکنون طی می‌کند . چادر جزئی از هویت زن ایرانی است که حتی به زور سرنیزه رضاخان نیز تسلیم نشد.

حمیده طاهری