مسجد شیخ لطف الله اصفهان

این مسجد بی نظیر هم كه شاهكار دیگری از معماری و كاشی كاری قرن یازدهم هجری است به فرمان شاه عباس اول در مدت هیجده سال بنا شده و معمار و بنای مسجد استاد محمدرضا اصفهانی بوده است

این مسجد بی‏نظیر هم كه شاهكار دیگری از معماری و كاشی‏كاری قرن یازدهم هجری است به فرمان شاه‏ عباس اول در مدت هیجده سال بنا شده و معمار و بنای مسجد استاد محمدرضا اصفهانی بوده است. تزئینات كاشی‏كاری آن در داخل از ازاره‏ ها به بالا همه از كاشی‏های معرّق پوشیده شده است. باستان ‏شناسان خارجی در مورد عظمت معماری این مسجد گفته‏ اند: «به سختی می‏توان این بنا را محصول دست بشر دانست». شیخ‌ لطف‌ الله ازعلمای‌ بزرگ‌ شیعه‌ در لبنان‌ امروزی‌ بود كه‌ به‌ دعوت‌ شاه‌ عباس‌ اول‌ در اصفهان‌ اقامت‌ گزید. این‌ مسجد به‌ منظور تجلیل‌ از مقام‌ او و برای‌ تدریس‌ و نمازگزاری‌ وی‌ احداث‌ شد.

مسجد شیخ لطف الله‏یكی از زیباترین آثار تاریخی اصفهان كه چشم هر تماشا كننده‏ای را خیره می‏كند و نسبت به هنرمندانی كه در انجام آن دخیل بوده‏اند به اظهار تحسین و اعجاب وا می‏دارد مسجد شیخ لطف الله است كه در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی قاپو واقع شده و به واسطه كاشیكاریهای معرق داخل و خارج گنبد و كتیبه‏های بسیار زیبای خط ثلث كه مقداری از آنها به خط علیرضای تبریزی عباسی است از زیبایی و ظرافت كمتر نظیر دارد. این مسجد كه شاهكاری از معماری و كاشیكاری ایران در نیمه اول قرن یازدهم هجری است به فرمان شاه عباس اول ساختمان آن شروع شده و سر در زیبای آن در سال ۱۰۱۲ هجری به پایان رسیده است. سال اتمام بنای مسجد و تزیینات كاشیكاری آن و نام استاد سازنده آن در داخل محراب معرق نفیس مسجد به خط نستعلیق سفید بر زمینه كاشی لاجوردی به این ترتیب ذكر شده است

عمل فقیر حقیر محتاج به رحمت خدا محمد رضا بن استاد حسین بنای اصفهانی ۱۰۲۸

درباره وجه تسمیه مسجد شیخ لطف الله باید گفت كه شیخ لطف الله اصلاً كه از مردم میش از قرای جبل عامل یعنی جبل لبنان حالیه بوده است و خاندان او همه از فقهای امامیه بوده‏ اند چنانكه پدر وجد وجد اعلاو پسرش همه به این عنوان اشتهار داشته ‏اند. به مناسبت سعی بی اندازه پادشاهان صفوی در ترویج احكام مذهب تشیع و تشویق و اكرام فقهای آن، شیخ لطف الله میسی عاملی نیز مانند جمع كثیر دیگری از علمای بحرین و جبل عامل در اوایل عمر از موطن خود به قصد ایران عازم شد و ابتدا در مشهد مقدس اقامت گزید و در آنجا پس از استقاضه از محضر علمای ارض اقدس از حمله ملا عبدالله شوشتری از جانب شاه عباس بزرگ به خدمت آستانه رضوی برقرار گردید و تا تاریخ فتنه ازبكان و دست یافتن ایشان بر مشهد در آن شهر مقیم بود. سپس از شرایشان به قزوین پناه جست و در آنجابه كار تدریس مشغول شد، شاه عباس او را از قزوین به اصفهان آورد و در سال ۱۰۱۱ هجری در جنب میدان نقش جهان مدرسه و مسجدی را كه هنوز هم به نام او شهرت دارد برای محل تدریس و اقامت و امامت وی پی نهاد و انجام این كار تا ۱۰۲۸ هجری طول كشید و در حین اتمام همین ساختمان بود كه شاه عباس در قسمت جنوبی میدان نقش جهان كه اكنون به نام میدان شاه شهره است طرح انشا جامع اعظم پادشاهی یعنی مسجد شاه را ریخت.

بعد از آنكه مدرسه و مسجد شیخ لطف الله برای تدریس و نمازگزاری او مهیا گردید. این مرد جلیل محترم در آن مدرسه كه امروز وجود ندارد مقیم شد و در مسجدی كه برای معرفی آثار هنری ایران خوشبختانه صحیح و سالم مانده و آرزمندیم قرنهای دیگر نیز با مراقبت فرزندان ایران جاویدان بماند، به امامت و تدریس مشغول گردید و شاه عباس برای وجه معاش او وظیفه‏ای معین و مقرر داشت.

تاریخ وفات شیخ لطف الله را مولف كتاب مجمل التواریخ در سال ۱۰۳۲ یعنی در همان سالی كه بغداد به تصرف شاه عباس درآمده است می‏نویسد. همچنین در عالم آرای عباسی تاریخ فوت او را مولف این كتاب در ذیل واقع سال ۱۰۳۲ آورده است و صریحاً می‏گوید كه شیخ لطف الله میسی جبل عاملی در اوایل این سال و قبل از سفر دارالسلام بغداد كه هنوز ایات جلال در ییلاقات فیروزكوه بود در اصفهان مریض گشته به عالم بقا پیوست. یكی از شخصیتهای بزرگ هنری ایران كه نام او در مسجد شیخ لطف الله مخلد شده است علیرضای تبریزی از خوشنویسان بزرگ زمان شاه عباس كبیر است كه كتیبه سردر مسجد و دو كتیبه بزرگ كمربندی داخل گنبد به خط زیبای اوست علیرضا چون به خدمت شاه عباس در آمد خود را علیرضای عباسی خواند.

این خوشنویس استاد نخست در تبریز شاگرد ملامحمد حسین تبریزی و علاء الدین محمد بن محمد تبریزی معروف به علاء بیك بود و خط ثلث و نسخ را نیكو می‏نوشت. پس از آنكه در زمان شاه محمد خدابنده پدر شاه عباس تركان عثمانی آن شهر را به تصرف آوردند، علیرضا از آنجا بیرون آمده و به قزوین پایتخت دولت صفوی رفت و در مسجد جامع آن شهر منزل گرفت و به كار كتابت مشغول شد و قسمتی از كتیبه‏های آن مسجد را با چند قرآن در آنجا تمام كرد. علیرضا روز پنجشنبه اول شوال سال ۱۰۰۱ هجری به خدمت شاه عباس درآمد و در زمره ندیمان مخصوص وی داخل شد و شاه جمعی از خوشنویسان مانند محمد رضا امامی و محمد صالح اصفهانی و عبدالباقی تبریزی را بدو سپرد تا زیردست او خط ثلث را بیاموزند. علیرضای عباسی تا پایان عمر در زمره مقربان و ندیمان مخصوص شاه بود و در سفر و حضر در سلك مقربان شرف اختصاص داشت و به تفقدات و انعامات و نوازشهای بی پایان شاهانه سرافراز و مفتخر و به لقب شاهنواز ملقب شد. محبت و علاقه شاه عباس به این مردهنرمند بدان پایه بود كه گاه پهلوی او می‏نشست و شمعی به دست می‏گرفت تا علیرضا در روشنایی آن كتابت كند.

پروفسور ارتور اپهام پوپ‏ایرانشناس معاصر و مشهور امریكایی كه كتاب مشهود او تحت عنوان بررسی هنر ایران در شش جلد قطور تدوین شده و شهرت جهانی دارد راجع به عظمت صنعت معماری و كاشیكاری مسجد شیخ لطف الله چنین نوشته است: مسجدی كه در سمت مشرق میدان شاه و مقابل ساختمان عالی قاپو قرار دارد یكی از شاهكارهای بینظیر معماری است كه در سراسر آسیا خود نمایی می‏كند. این مسجد زیبا كه همچون جواهری درخشان در تاریخ معماری ایرانیان می‏درخشد مسجد شیخ لطف الله نام دارد. شاه عباس بزرگ این مسجد را به افتخار پدر زن خود شیخ لطف الله كه یكی از پیشوایان عالیقدر آن زمان بود بر روی خرابه‏هایی كه از بقایای مسحد قدیمی بحار مانده بود بنا كرد.

در حقیقت میدان بزرگی كه قصر باشكوه عالی قاپو در یك طرف آن قرار داشت به چنین گوهری گرانبها در برابر خود احتیاج داشت و شاید همین نكته شاه عباس را برآن داشت تا با ساختن این بنا كه به سختی می‏توان آن را محصول دست بشر دانستا زیبایی میدان را به كمال رساند. در ساختمان این مسجد باردیگر استادی و مهارت هنرمندان ایرانی یك مسئله مشكل را حل كرده است بدین معنی كه چون مسجد در ضلع شرقی میدان واقع است و خواه و ناخواه در ورودی مسجد به سمت مشرق میدان خواهد بود. اگر بنا بود مسجد را نیز به همین جهت می‏ساختند كارجهتیابی از لحاظ قبله مختلف می‏شد. در اینجا با ایجاد یك راهرو كه از ابتدای مدخل مسجد به سمت چپ و سپس به سمت راست می‏چرخد بر این مشكل فائق آمده‏اند.

یعنی اگر چه ساختمان مسجد در مشرق است و از نمای خارجی آن چنین بر می‏آید كه دیوار جبهه آن در جهت شمال به جنوب است لكن در همین محراب دیوار بنا شده كه به سوی قبله است و وقتی به عظمت این فكر پی می‏بریم كه در بیرون مسجد اثری از كژی و زاویه به چشم نمی‏خورد، اما به مجرد ورود ناچاریم قبول كنیم كه صحن نسبت به نمای خارجی پیچشی دارد در صورتی كه گنبد كوتاه این مسجد به علت مدور بودن جهت یا زاویه مخالفی نشان نمی‏دهد. این گنبد یكی از زیباترین گنبدهای اصفهان است كه از طرفی به خاطر عظمت و از طرف دیگر بر اثر تزییناتی كه از زمینه كرمی (Cafe ou lait) با نقش و نگارهایی به رنگ آبی سیر تشكیل می‏شود نظر هر بیننده‏ای را به خود جلب می ‏كند.

گنبد مسجد شیخ لطف الله یكی از چند گنبد یك پوششی زمان صفویه است كه با ارتفاع كم پوششی مناسبی برای صحن كوچك آن به شمار می‏رود. از طرفی بلندی آن تا آن اندازه است كه بتواند در كنار میدان بزرگ خود نمایی كرده و بر آن فضا مسلط باشد. خمیدگی گنبد از نقطه برآمدگی بزرگ ناگهان به سمت داخل گراییده و راس گنبد را تشكیل داده است و این فشار زیاد را دیوارهای قطور مسجد تحمل می‏كند. )قطر دیوارها كه از پنجره‏های دیوار اندازه‏گیری شده در حدود ۷۰و۱ سانتیمتر است دیوارهای داخلی از یك هشت ضلعی شروع می‏شود. این هشت ضلعیها هر یك به وسیله كاشیهای طناب مانند فیروزه‏ای محصور شده و خطوط بسیار زیبا كه از آثار علیرضا است مانند قابی هر یك از اضلاع هشتگانه را در میان می‏گیرد این خطوط از كاشیهایی به رنگ سفید خیره كننده در میان كاشیهای آبی تیره به كار رفته است و زاویه هایی كه از این هشت ضلع به وجود آیند پایه خمیدگی بزرگ را تشكیل می‏دهند لكن انحنای تدریجی گنبد نقطه شروع انحنا و دایره بزرگ گنبد را از نظر پنهان می‏كنند.

خمیدگی گنبد را دیوارهای بادبادك شكل زاویه داری به اضلاع هشت گانه وصل می‏كند. قسمت بعدی به سمت خمیدگی به اندازه‏ای عادی و یكنواخت بزرگ گرایش دارد سرتا سر این خمیدگی به اندازه‏ای عادی و یكنواخت است كه به ندرت احساس شده یا به چشم می‏آید.

---