جام جهان نما

اسطرلاب برخلاف آن چه كه بسیار شنیده ایم هیچ ربطی به رمالی و غیب گویی ندارد امروزه در موزه های تاریخ علم جهان, اسطرلاب های زیادی را می شود دید كه ساختهٔ دست ایرانیان قدیم و از شگفتی های این سرزمین است

اسطرلاب برخلاف آن‌چه كه بسیار شنیده‌ایم هیچ ربطی به رمالی و غیب‌گویی ندارد.امروزه در موزه‌های تاریخ علم جهان، اسطرلاب‌های زیادی را می‌شود دید كه ساختهٔ دست ایرانیان قدیم و از شگفتی‌های این سرزمین است. ایرانی‌ها از این ابزار علمی برای تعیین ارتفاع آفتاب، ماه، ستارگان، حرکت اجرام آسمانی، طول و عرض جغرافیایی، شناسایی نصف‌النهار، شناسایی سمت شهرها، پیدا كردن قبله، محاسبهٔ عمق چاه‌ها، پهنای رودخانه‌ها و فراز و نشیب تپه‌ها و دره‌ها و حتی به عنوان ساعت استفاده می‌كرده‌اند.

با آن كه خیلی‌ها گفته‌اند که اسطرلاب یك واژهٔ یونانی است، اما بسیاری از دانشمندان، آن را نامی ایرانی دانسته‌اند و معتقدند اسطرلاب در فارسی دری به معنی ستاره‌یاب است. طبق این نظر، اسطر همان ستاره یا star است و واژه ستاره‌یاب در عربی تبدیل به اسطرلاب شده و در انگلیسی Astrolabe.

در زبان پهلوی به اسطرلاب لقب «جام جهان‌نمای» داده بودند. در ایران باستان نوع دیگری از اسطرلاب وجود داشت كه به شکل کاسه یا جامی نیمه‌گرد ساخته می‌شد و در داخل آن، نقش صور فلکی را می‌کشیدند. در شاهنامه فردوسی بارها از این‌گونه اسطرلاب یاد شده: «بیاورد صلاب و اختر گرفت.» جام جمشید و جام کیخسرو شاید از همین اسطرلاب‌ها بوده‌اند.

تخصص گروهی از منجمان ایران قدیم، ساخت ابزارهای نجومی بوده. گفته می‌شود قاضی‌زاده رومی از ستاره‌شماران ایرانی در بازار کاشان، مسگری پنج وجبی به نام غیاث‌الدین دیده، که هفت طبقهٔ آسمان را زیر پا داشته. خاندان غیاث‌الدین جمشید کاشانی، پدر در پدر مسگران اسطرلاب‌ساز بوده‌اند و ریاضی‌دان.

خاندان فزاری نیز همچون خاندان جمشید کاشانی، سخت‌افزارهای مهندسی چون گونیا، پرگار، قطب‌نما، قبله‌نما و اسطرلاب می‌ساخته‌اند. از همین رو، به فزاری (افزاری یا ابزاری) مشهور بوده‌اند. فزاری به همراه نوبخت، ستاره‌شمر و آمارگر بزرگ قرن دوم هجری، از طراحان شهر بغداد بوده.

آن‌ها در قرون نخستین هجری که به خاطر کمبود آثار علمی «دو قرن سکوت» نام گرفته‌اند، با پدید آوردن آثار علمی هیاهویی به‌پاکرده بودند که هنوز پس از سده‌های بسیار در دانشگاه‌های جهان به گوش می‌رسد. می‌گویند فزاری نخستین کسی است که پس از روزگار ساسانیان، دوباره اسطرلاب ساخته و آثاری در این زمینه به زبان پهلوی نوشته بوده و یك اثر نجومی را هم از سنسکریت به عربی ترجمه کرده.

اسطرلاب‌ها انواع مختلفی دارند: اسطرلاب یک بعدی یا خطی، دو بعدی یا صفحه‌ای یا دوری یا مسطح، و سه بعدی یا کروی. اسطرلاب مسطح، شناخته‌شده‌ترین نوع اسطرلاب است.

در موزه‌های جهان، اسطرلاب‌های مختلفی به زبان‌های پارسی، عربی، سنسکریت، لاتین و انگلیسی نگهداری می‌شود.

اگر ‌می‌خواهید شکوه اسطرلاب را ببینید، به موزه ملی ایران بخش دوران اسلامی سری بزنید.

▪ اسطرلاب مسطح. اسطرلاب گذشته از این‌كه یك ابزار علمی بوده، در ساختن آن هنر و ظرافت زیادی به كار رفته. در گذشته قلمزنان چیره‌دستی بودند كه به جز مسگری، در ستاره‌شمری نیز استاد بودند و كارشان ساختن اسطرلاب بود. گاهی وقت‌ها هم ساخت علمی اسطرلاب را یکی به عهده می‌گرفت و پرداخت هنری آن را یكی دیگر انجام می‌داد.

جالب است كه پای خیلی از آن‌ها امضای سازندگانشان را هم می‌شود دید. با كمی دقت می‌شود امضای عبدالحسین عبدالائمه و خلیل محمد‌بن‌حسن علی را روی این اسطرلاب دید كه اولی كار هنری و دومی كار علمی این اسطرلاب را انجام داده است. این اسطرلاب مسطح متعلق به میرزا محمد طاهر، وزیر سلطان حسین صفوی بوده و در حال حاضر در موزه تاریخ علم دانشگاه آکسفورد نگهداری می‌شود .

پس از اسطرلاب‌های ایران باستان یا همان جام جهان‌نما، اسطرلاب کروی ساخته شد.

امروزه به این مرحله از عمر اسطرلاب کروی، کره سماوی می‌گویند. رفته رفته اسطرلاب کروی تکامل پیدا كرد و صاحب عنكبوت و بخش‌های دیگر شد. اما چون اسطرلاب کروی، حجیم و جابه‌جایی‌اش سخت بود، منجمان به استفاده از اسطرلاب‌های کم‌حجم روی آوردند و مشهورترین شکل اسطرلاب یعنی اسطرلاب مسطح پدید آمد.

▪ اسطرلاب کروی. پس از اسطرلاب‌های ایران باستان یا همان جام جهان‌نما، اسطرلاب کروی ساخته شد.

امروزه به این مرحله از عمر اسطرلاب کروی، کره سماوی می‌گویند. رفته رفته اسطرلاب کروی تکامل پیدا كرد و صاحب عنكبوت و بخش‌های دیگر شد. اما چون اسطرلاب کروی، حجیم و جابه‌جایی‌اش سخت بود، منجمان به استفاده از اسطرلاب‌های کم‌حجم روی آوردند و مشهورترین شکل اسطرلاب یعنی اسطرلاب مسطح پدید آمد.

کره سماوی ساختهٔ محمد بن محمود بن علی طبری، اسطرلابی که پایه‌اش به‌جا نمانده. از نام خانوادگی سازنده‌اش پیداست كه به کار اسطرلاب‌سازی شهره بوده.

روی آن بخش مثلثی شكلی كه حلقه را به صفحهٔ گرد وصل می‌كند، می‌توانید آیه «وسع كرسیه السماوات و الارض» را بخوانید.

كرسی به قسمتی از اسطرلاب، گفته می‌شود كه نقش اساسی در محاسبات اسطرلاب ندارد و صرفا دو بخش اسطرلاب را به هم وصل می‌كند.

جالب این‌جاست كه اسطرلاب‌های ایرانی كرسی‌های پر نقش و نگاری دارند. در نمونه‌های هندی یا غربی، كرسی صرفا یك زائدهٔ ساده است.

▪ اسطرلاب چرخ دنده‌ای. فرق این اسطرلاب با بقیه در این است كه حركت اجزای آن، دیگر دستی نیست و حركت‌های اسطرلاب به كمك چرخ‌دنده و با دقت بسیار بیشتری انجام می‌گیرد.

در سال۶۱۸ قمری یك ایرانی از اصفهان با چرخ دنده‌‌هایش ما را به عصر جدید مکانیک برد و ابداعش‌ آغازی شد برای ساخت دستگاه‌ها و ماشین‌های دقیق چرخ دنده‌ای.

محمد بن ابی‌بکر بن محمد الراشدی الابری الاصفهانی، مخترع این اسطرلابِ چرخ دنده‌ای است. گرچه قبل از آن هم ابزار چرخ دنده‌ای در صنایع قدیم ایران به کار می‌رفته، اما به خاطر چوبی‌بودنشان بر اثر گذشت زمان پوسیده‌اند و اثری از آن‌ها بر جای نمانده. این اسطرلاب چرخ دنده‌ای در موزه تاریخ علم دانشگاه آکسفورد نگهداری می‌شود

▪ اسطرلاب‌های خطی. چون اسطرلاب‌های مسطح بسیار گران تمام می‌شدند، اسطرلاب‌های خطی ساده، ارزان، كم‌حجم و قابل حمل و نقل به بازار آمدند، البته با کاربردی محدودتر.

می‌گویند یکی از نخستین اسطرلاب‌های خطی را یک خراسانی به نام شرف‌الدین توسی ساخته که به آن عصای توسی می‌گفته‌اند، اما از نمونه ایرانی آن چیزی به جا نمانده است. چون ممكن نبود همهٔ كارهایی را كه با اسطرلاب مسطح انجام می‌شود با اسطرلاب خطی انجام داد، زیاد از آن استقبال نشد. این اسطرلاب خطی هم در موزه تاریخ علم دانشگاه آکسفورد نگهداری می‌شود

اسطرلاب را اول از بند یا علاقه آویزان می‌كنند. وقتی تراز شد، باید با چرخاندن عضاده یا خط‌كش، بشود از داخل دو سوراخ آن، هدف را دید. چیزی شبیه مگسك تفنگ.

هدف هم معمولا خورشید، ماه، ستارگان، نوک یک کوه و... است. هر وقت هدف دیده شد، زاویه‌ای را که آن خط‌کش با محور افقی اسطرلاب ساخته، می‌خوانند و مبدأ محاسبات قرار می‌دهند. با به‌دست آمدن زاویه، همهٔ نسبت‌های مثلثاتی آن نیز به دست می‌آید. فاصلهٔ ما که اسطرلاب را در دست گرفته‌ایم از پای عمودی که از نقطه هدف می‌گذرد، در یک مثلث قائم‌الزاویه، ضلع مجاور آن زاویه خواهد بود. به این ترتیب می‌توان اندازهٔ ضلع مقابل و وتر را حساب كرد

آن زائده‌های نوك تیز هم جای ستاره‌ها را روی صفحهٔ زیری نشان می‌دهند. در نمونهٔ غیرایرانی، شاخه‌های عنكبوت فرم ساده‌ای دارند، اما در نوع ایرانی به شكل اسلیمی طراحی شده‌اند كه نشانهٔ توجه طراحان به زیبایی آن است. نظامی گنجوی بیتی دارد كه در آن به این بخش از اسطرلاب اشاره شده: «صبح چون عنکبوت اسطرلاب / بر عمود زمین تنیده لعاب»

یکی از کامل‌ترین اسطرلاب‌های کروی كه به دست ما رسیده. قبل از كشف این نوع اسطرلاب، فقط نامی از آن شنیده شده بود و تصور می‌شد كه چیزی شبیه به یك كرهٔ جغرافیایی است كه روی آن صور فلكی كشیده شده.

عنکبوت کروی این اسطرلاب با شاخ و برگ‌های اسلیمی، کره برنجی میانی را در برگرفته. حلقه‌ای که اسطرلاب را از آن آویزان می‌کرده‌اند نیز پیداست. نام سازندهٔ این اسطرلاب، موسی است و در موزه تاریخ علم دانشگاه آکسفورد نگهداری می‌شود.

علی شهیدی