فتنه ای که امیرکبیر مقابلش ایستاد

سابقه روابط بهاء و میرزا آقاخان, به دوران پدرشان بر می گردد میرزا عباس نوری , پدر حسینعلی بها با نویسندگی در دفتر لشکر اداره حسابداری وزارت جنگ که ریاست آن با میرزا اسد الله خان نوری, پدر میرزا آقاخان بود, راه را برای تعامل فرزندش با صدر اعظم آینده ایران باز کرد

سابقه‌‌ روابط‌ بهاء و میرزا آقاخان، به‌ دوران‌ پدرشان بر می‌گردد. میرزا عباس‌ نوری‌، پدر حسینعلی بها با نویسندگی‌ در دفتر لشکر (اداره‌‌ حسابداری‌ وزارت‌ جنگ) که ریاست آن با میرزا اسد الله خان نوری، پدر میرزا آقاخان بود، راه را برای تعامل فرزندش با صدر اعظم آینده ایران باز کرد. بعدها هم میرزا آقاخان نوری به جرم این که دردستگاه میرزا آقاسی ‌ایجاد فتنه می‌کند، توسط وی تنبیه‌ بدنی‌ و جریمه‌‌ مالی‌ و به‌ کاشان‌ تبعید شد و چون‌ توان‌ پرداخت‌ وجه‌ را نداشت‌، بها به‌ کمک‌ او آمد و پول‌ لازم‌ را برای‌ او تهیه‌ کرد و در طول‌ تبعید نیز به‌ وی‌ کمک‌ مالی‌ داد.

بهائیان ادامه بابیه بودند که توسط امیر کبیر به شدت گوشمالی دیده بودند. مهدی‌ بامداد، یکی‌ از اقدامات‌ امیرکبیر در زمان‌ صدارت‌ را، در کنار «اصلاح‌ امور مالیاتی‌ ـ ارتش‌ ـ تنظیم‌ بودجه‌ و تعدیل‌ جمع‌ و خرج‌ مملکتی»، «قلع‌ و قمع‌ فتنه‌ تجزیه‌طلبانه‌‌ حسن‌ خان‌ سالار در خراسان»، «برافراشتن‌ بیرق‌ ایران‌ در ممالک‌ خارجه»، «تأسیس‌ دارالفنون» و «ایجاد روزنامه‌‌ وقایع‌ اتفاقیه»، «فرونشاندن‌ انقلاب‌ بابیان» می‌داند و با اشاره‌ به‌ «شورش‌ها و انقلابات‌ خونین» پیروان‌ باب‌ در ابتدای‌ سلطنت‌ ناصرالدین‌ شاه‌ در کشور می‌نویسد: «اگر عرضه، کفایت، درایت، لیاقت‌ و مدیریت... امیرکبیر در امور نبود غائله‌ و دامنه‌‌ شورشها به‌ این‌ زودی‌ها خاموش‌ نمی‌شد و در این‌ صورت‌ حتمی‌ بود که‌ وضع‌ دولت‌ و ملت‌ ایران‌ دگرگون‌ می‌گردید» دکتر عبدالحسین‌ نوایی‌ نیز نقش‌ امیر در سرکوبی‌ بابیه‌ را بسیار تعیین‌کننده‌ می‌داند و معتقد است میرزا تقی‌ خان... با قتل‌ باب‌ در تبریز و سرکوب‌ کردن‌ فتنه‌‌ زنجان‌ و نی‌ریز، بساط‌ باب‌ را در ایران‌ واژگون‌ ساخت‌ و نگذاشت‌ که‌ ریشه‌‌ فساد بیش‌ از این‌ در این‌ سرزمین‌ جایگیر گردد.نقش‌ بی‌مانند امیر در سرکوب‌ شورش‌ بابیان، مورد تأیید و تصریح‌ اکثریت قریب به اتفاق مورخان است.

گویا باب‌ و افرادش همگی‌ در صدد تغییر رژیم‌ قاجاریه‌ بوده‌ و به‌ جای‌ آن، تمامی‌ قوای‌ خود را مصروف‌ برپا شدن‌ حکومت‌ خود بیان‌ کرده بودند و بی‌شک اگـر امـیـرکـبـیر نبود مسلماً‌ به‌ مقصود خود می‌رسیدند.

به هر روی بابیان به دلیل انحرافاتی که در دین ایجاد می‌کردند، با اقدام مردانه و به موقع امیر کبیر سرکوب شدند و رهبرشان، علی محمد که دستگیر و در قلعه چهریق آذربایجان به بند کشیده شده بود، پس از سرکوبی طرفدارانش از چهریق به تبریز آورده شد و پس از مناظره‌ای که با علمای تبریز کرد و ناصرالدین شاه هم در جلسه حضور داشت و در آن زمان ولیعهد بود و پاسخ‌های کودکانه‌ای که به مناظره کنندگان داد، چاره را در تسامح دید و توبه نامه‌ای نوشت و تمام ادعاهای خود را پس گرفت و در روز دوشنبه ۲۷ شعبان ۱۲۶۶ تیر باران شد.

پس از این واقعه یحیی نوری ملقب به صبح ازل جانشین او شد. وی با برادرش میرزا حسین علی، معروف به بهاءاللَّه به عراق تبعید شدند. در عراق بین این دو برادر اختلاف افتاد و هر کدام خود را جانشین علی محمد باب معرفی کردند.دولت عثمانی این دو را به قبرس و فلسطین تبعید کرد. عباس اقبال در این باره در تاریخ ایران(۸۲۳) می‌گوید:«.....بین پیروان او بر سر جانشینی باب اختلاف شد.

جمعی قلیل جانب میرزا یحیی معروف به صبح ازل را گرفتند و طایفه‌ای دیگر که اکثریت یافتند، تابع میرزا حسینعلی بهاءالله شدند و این دو تن از اهل نور مازندران و از طرف پدر، برادر یکدیگر بودند و ابتدا نیز با هم موافقت داشتند، لیکن کمی بعد بین ایشان رقابت در گرفت و اتباع بهاءالله یعنی بهائیه به دشمنی با پیروان صبح ازل یعنی ازلیه قیام نمودند و ازلیان در اقلیت افتادند.»از نامه‌‌ سلیمان‌ خان‌ تبریزی‌ (از عناصر مهم‌ بابیه) پس‌ از تبعید امیرکبیر به‌ کاشان‌ خطاب‌ به‌ سید جواد کربلایی‌ (یکی از سرکردگان بهایی) برمی‌آید که‌ بابیان‌ به‌ حکومت‌ میرزا آقاخان‌ خوش‌بین‌ بودند و صدارتش‌ را مایه‌‌ پـیـشـرفـت‌ کـارشـان‌ مـی‌شـمـردنـد.

سـلـیـمان‌ خان‌ می‌نویسد: «امیرنظام‌ بحمدالله تمام‌ شد، معزول‌ ابدی‌ گردید. الان‌ در باغ‌ فین‌ کاشان‌ محبوس‌ است. میرزا آقا خان‌ اعتمادالدوله‌ وزیر و صدراعظم‌ گردید. ان‌ شاء‌الله امورات‌ بهتر نظم‌ خواهد گرفت. البته‌ جناب‌ ایشان‌ (حسینعلی‌ نوری) باید خیلی‌ زود تشریف‌ فرما شوند که‌ وجود مبارک‌ ایشان‌ مثمر ثمر است»

نقش فعال میرزا حسینعلی در اقدامات بابیان و تصمیم جدی امیرکبیر برای فرونشاندن قیام‌ها و شورش‌های آنان موحب شد که وی از میرزا حسینعلی بخواهد ایران را به قصد کربلا ترک کند و او در شعبان ۱۲۶۷ به کربلا رفت اما چند ماه بعد، پس از برکناری و قتل امیر کبیر،در ربیع الاول ۱۲۶۸،‌و صدارت یافتن میرزاآقاخان نوری،‌به دعوت و توصیه شخص اخیر به تهران بازگشت. در شوال ۱۲۶۸، حادثه تیراندازی دو تن از بابیان به ناصرالدین شاه پیش آمد و بار دیگر به دستگیری و اعدام بابی‌ها انجامید.

از نظر حکومت مرکزی، قرائن و شواهدی برای نقش میرزا حسینعلی نوری در طراحی این سوء‌قصد وجود داشت که به دستگیری او اقدام شد.وی در نامه‌ معروف به لوح شیخ از مداخله در آن تبری جسته و حتی ادعا کرده که در زندان به احوال وحرکات حزب بابی می‌اندیشیده و قصد اصلاح و تهذیب آنان را داشته است. با این همه، بهاءالله احتمالاً به منظور مصون ماندن از تعقیب و دستگیری، که چه بسا به اعدامش می‌انجامید، مدتی در مقر تابستانی سفارت روس در زرگنده شمیران به سر برد و بنابر منابع بهائی، به رغم اصرار سفیر روس بر ادامه‌ اقامت وی در آنجا و امتناع از تسلیم او به نمایندگان شاه، سرانجام سفیر از وی خواست که به خانه صدراعظم برود و به قول شوقی افندی در قرن بدیع(ج ۱،ص ۳۱۸): «ضمناً از مشارالیه (میرزا آقاخان نوری،‌ صدراعظم ) به‌طور صریح و رسمی خواستار شد، امانتی را که دولت روس به وی می‌سپارد در حفظ وحراست او بکوشد و اگر آسیبی به بهاءالله برسد وحادثه‌ای رخ دهد شخص صدراعظم مسئول سفارت روس خواهد بود.»

توجه خاص سفیر روس به سرنوشت باب و بابیان، موجب شد که وی بعد از تسلیم میرزا حسینعلی به صدراعظم،‌هم چنان مراقب کار باشد و با پیگیری موضوع و «پیغام شدید»،‌موجبات رهایی او را از زندان فراهم آورد. میرزا حسینعلی به دستور حکومت ایران، باید تهران را به مقصد بغداد ترک می‌گفت. سفیر روس از وی خواست که به روسیه برود و دولت روس از او پذیرایی خواهد نمود، اما او نپذیرفت.

هنگام سفر تبعید نیز نماینده‌ای از سوی سفارت روس همراه کاروان بود با بیان دیگر نیز ناگزیر از ترک تهران و رفتن به بغداد شدند. منابع بهائی توجه دولت روس به سرنوشت میرزاحسینعلی نوری را به علاقه خاص دختر سفیر روس به وی پیوند می‌دهند.

همایون نصرتی