کاهش سن خودکشی در ایران

گفتگو با دکتر سیدمهدی حسن زاده روانپزشک فلوشیپ پیشگیری از خودکشی, دانشیار دانشگاه علوم پزشکی ایران

▪ آقای دکتر! خودکشی یکی از مسایلی‌ است که امروزه مورد توجه بسیاری از نهادهای اجتماعی است و برنامه‌های مختلفی درباره آن تدوین می‌شود. دلیل این موضوع چیست؟

ـ مسلم است وقتی جامعه‌ای برای رسیدن نیروی انسانی خود به عرصه اجتماعی، وقت، سرمایه و نیرو صرف می‌کند؛ باید هم نگران این مساله باشد تا آنها را از دست ندهد. وقتی کودکی به دنیا می‌آید، مقادیر زیادی از منابع صرف رشد، تربیت و آموزش او تا سن بلوغ می‌شود و تاسف‌بار خواهد بود که این سرمایه جبران‌ناپذیر به راحتی از دست برود.

▪ چرا جبران‌ناپذیر؟

ـ طبق آمار جهانی، در حال حاضر، هر سال حدود یک میلیون نفر قربانی خودکشی می‌شوند؛ یعنی یک میلیون نفر که قرار بوده ۷۰ تا ۸۰ سال زندگی مفید داشته باشند به دلایل مختلف این زمان را کوتاه می‌کنند. حالا اگر با یک حساب ساده تعداد سال‌های از دست رفته در یک خودکشی را در تعداد نفراتی که اقدام به این کار کرده‌اند ضرب کنیم، خواهیم دید که در هر سال، چند میلیون سال زندگی تلف می‌شود و این تازه بخشی از زیان‌هایی است که خودکشی به همراه دارد. غیر از آن باید به آثار سوء این عمل در اجتماع و بازماندگان و هزینه‌های روانی این عمل نیز اشاره کرد.

▪ آماری هم در مورد خودکشی وجود دارد؟

ـ دو نوع آمار در این مورد وجود دارد. یکی آمار اقدام به خودکشی است و دیگری آمار مربوط به خودکشی‌های منجر به مرگ که نشان می‌دهد تعداد اقدام به خودکشی در دنیا ۱۰ تا ۲۰ برابر خودکشی‌های منجر به مرگ است و این، هزینه‌های بسیاری را به بار می‌آورد. فرض کنید برای درمان و مداوای فردی که اقدام به خودسوزی کرده، چه هزینه‌‌هایی باید صرف شود اما متأسفانه با تمام اقدام‌های انجام‌شده، اغلب این افراد در صورت نجات از مرگ، به دلیل آسیب‌های فراوان، نخواهند توانست به جریان عادی زندگی بازگردند. تازه، این در حالی است که طبق آمارهای جهانی، ۷۵درصد موارد اقدام به خودکشی اصلا گزارش نمی‌شوند.

▪ و در مورد خودکشی‌های منجر به مرگ، چه؟

ـ پیش‌‌‌بینی‌ها نشان می‌دهد آمار قربانیان خودکشی در جهان تا سال ۲۰۵۰ میلادی به ۵/۱ میلیون نفر خواهد رسید و تاسف‌بارتر اینکه یک‌چهارم از این افراد در سنین پایین‌تر از ۲۵ سال خواهند بود.

▪ افراد معمولا در چه سنی اقدام به خودکشی می‌کنند؟

ـ اعداد و ارقام متفاوتی در این زمینه ارایه شده ولی در کتاب‌های مرجع معمولا این سن را بالای ۴۵ سال اعلام کرده‌اند. البته این سن در کشور ما پایین‌تر است. طبق آنچه مطالعه‌ها نشان داده‌اند، سن خودکشی در ایران پایین آمده و بین ۱۵ تا ۳۰ سالگی است که از آمار جهانی در این مورد بسیار پایین‌تر است.

▪ چرا؟!

ـ فرضیه‌های متعددی در این زمینه قابل طرح است. شاید یکی از دلایل پایین بودن سن خودکشی در کشور ما پایین بودن میانگین سنی کشور ما در مقایسه با کشورهای دیگر باشد ولی حقیقت این است که نمی‌توان با قطعیت در این مورد صحبت کرد. زیرا اعلام نظر دقیق در این مورد نیاز به یک بررسی همه‌جانبه روان‌شناختی، جامعه‌شناختی و... دارد؛ در حالی که بررسی‌های ما در این مورد بیشتر به بررسی‌های کلینیکی محدود می‌شود.

▪ در مورد علت‌شناسی این عمل، چه می‌گویید؟

ـ خودکشی و اقدام به آن یک موضوع چندجانبه است و نمی‌توان به آن به صورت یک معلول تک‌عاملی نگاه کرد. عواملی مانند عوامل زیستی، اجتماعی، فرهنگی، روانی، اقتصادی، بیماری‌های روانی، اعتیاد و الکسیم می‌توانند در این قضیه دخیل باشند اما آنچه می‌توان در این مورد به آن اشاره کرد، این است که خودکشی در جوامعی که در آن همبستگی مردم بیشتر است، کمتر اتفاق می‌افتد. آمار نشان می‌دهد که اقدام به خودکشی بیشتر در جوامعی دیده می‌شود که از‌هم‌پاشیدگی اجتماعی و خانوادگی در آن وجود دارد. برخلاف تصور بیشتر مردم، افرادی که اقدام به خودکشی می‌کنند، همه قصد مردن ندارند. عده‌ای از این افراد اصلا قصد مردن ندارند. انگیزه‌هایی مثل جلب‌توجه، انتقام‌جویی، قدرت‌نمایی یا خودنمایی در آنها موجب این عمل می‌شود. این افراد می‌خواهند بگویند: «من هستم» ولی راه را بد انتخاب کرده‌اند. عده‌ای دیگر از این افراد هم هستند که بین ماندن و مردن دودل‌اند و خود را به دست تقدیر و قضا می‌سپارند.

▪ و معمولا از چه ابزاری برای خودکشی استفاده می‌کنند؟

ـ این موضوع هم بستگی به اجتماع و فرهنگ جامعه دارد. جنسیت نیز عامل دیگری است که در شیوه خودکشی تاثیر دارد. آمارها نشان می‌دهد که از بین راه‌های مختلف برای این کار، مسمومیت با قرص بیشتر از بقیه روش‌ها متداول است. اما غیر از آن، دار زدن در مردان و خودسوزی در زنان نیز آمار قابل‌توجهی از موارد اقدام به خودکشی را به خود اختصاص می‌دهند.

▪ می‌توان از خودکشی جلوگیری کرد؟

ـ بله؛ مساله‌ای که باید مورد توجه قرار گیرد، نوع نگاه به خودکشی است. این عمل معمولا یک عمل لحظه‌ای و آنی نیست که بلافاصله به وجود آمده باشد. پس‌زمینه‌‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی فراوانی در مورد آن وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد ولی متاسفانه عده‌ای گمان می‌کنند اگر فردی که با خوردن قرص اقدام به خودکشی کرده را پیش از مرگ به بیمارستان برسانند و معده‌ او را شست‌وشو دهند مشکل حل می‌شود. همیشه برای این کار باید به عوامل محافظت‌کننده دقت داشت.

▪ کدام عوامل؟

ـ ما همیشه ۳ عامل را در این زمینه به عنوان عوامل محافظت‌کننده می‌شناسیم. اولین عامل در محافظت فرد از خودکشی، ایمان است. ایمان از قوی‌ترین موانع بر سر راه فرد برای خودکشی است و آمار نشان می‌دهد افرادی که با مسایل اعتقادی و همراه با آن زندگی می‌کنند، چون خود را به نیرویی بزرگ‌تر می‌سپارند، کمتر اقدام به خودکشی می‌کنند. دومین عامل محافظت‌کننده، وجود فرزند کوچک است که فرد را از اقدام به این کار باز می‌دارد. عامل محافظت‌کننده سوم نیز حمایت‌های مختلف خانوادگی و اجتماعی است که از آن با نام دلبستگی اجتماعی یاد می‌شود. فرد در این فضای حمایتی کمتر به سوی خودکشی و اقدام‌های شبیه به آن سوق داده می‌شود و در نهایت اینکه، جدا از این مسایل، باید از سوی مسوولان مراکزی با هدف پیشگیری از اعتیاد راه‌اندازی شود. اقدام به خودکشی یک اقدام غلط فردی نیست و آثار آن اجتماع را تحت تاثیر قرار می‌دهد. باید نگاه درست و پیشگیرانه و جامعی در این مورد داشته باشیم تا آمار تقریبی ۶ خودکشی در هر ۱۰۰ هزار ایرانی کاهش پیدا کند.