زکات تامین فقرا, تزکیه اغنیا

پاسخ مراجع به استفتا از زکات داشتن سکه بهار آزادی

زکات یکی از واجبات مالی عبادی امت اسلام است که برای حمایت از اقشار نیازمند و آسیب پذیر جامعه و به منظور پرکردن فاصله های طبقاتی، تقویت بنیه مالی حکومت و پاکسازی روح و جان از حب دنیا و تعلقات دنیوی و ... واجب شده است و به خوبی نشان دهنده بعد سیاسی - اجتماعی اسلام است. دینی که اقامه «قسط» و «عدل» را یکی از اهداف و مقاصد اصلی خود قرار داده و عدالت گستری را شعار محوری خود شمرده است (لیقوم الناس بالقسط). پس از پیروزی انقلاب اسلامی که روند توجه به فرایض اجتماعی افزایش یافت، احیای زکات نیز مورد توجه قرار گرفت و ستاد احیای زکات تشکیل شد. این ستاد که مسئولیت آن را حجت الاسلام قرائتی برعهده دارد، اقداماتی را در این باره انجام داد تا حدی که به گفته حجت الاسلام قرائتی در سال گذشته مردم ۲۲میلیارد تومان زکات پرداخت کردند. با تمام این اقدامات هنوز احیای «زکات» در جامعه هم نیازمند کاوش های فقهی و فرهنگ سازی است و هم نیازمند اقدامات و برنامه های عملی.در این جا ممکن است این پرسش پیش آید که چرا این همه در قرآن بر زکات تاکید شده است؟ احکام زکات چیست؟ به چه چیزی تعلق می گیرد؟ در چه مصارفی خرج می شود؟ و به چه کسانی واجب می شود؟ و ... در پرسمان امروز به این پرسش ها پاسخ داده شده و کلیاتی درباره زکات ارائه شده است.

● فلسفه زکات

زکات در ابتدا به معنای «نمو و رشد» و سپس به معنای «تطهیر و پاک کردن» به کار رفت. شاید به خاطر این که پاک سازی از آلودگی ها موجب رشد و نمو می شود. چنان که در قرآن مجید می خوانیم: «خذ من اموالهم صدقة تطهرهم و تزکیهم بها» (توبه /۱۰۳): از اموال آن ها صدقه ای (به عنوان زکات) بگیر تا به وسیله آن، آن ها را پاک سازی و رشدشان دهی.امام رضا(ع) نیز در حدیثی که در کتاب ارزشمند عیون اخبارالرضا(ع) نقل شده حکمت ها و مصالح وجوب زکات را چنین برشمرده اند: «ان علة الزکاة من اجل قوت الفقراء و تحصین اموال الاغنیاء لان الله کلف اهل الصحة بشان اهل الزمانة و البلوی کما قال الله تبارک و تعالی ((لتبلون فی اموالکم و انفسکم)) فی اموالکم اخراج الزکاة و فی انفسکم توطین الانفس علی الصبر مع ما فی ذلک من اداء شکر نعم الله عزوجل و الطمع فی الزیادة مع ما فیه الزیادة و الرافة و الرحمة لاهل الضعف و العطف علی اهل المسکنة و الحث لهم علی المواساة و تقویة الفقراء و المعونة علی امرالدین و هو عظة لاهل الغنی و عبرة لهم لیستدلو علی فقر الاخرة بهم و مالهم من الحث فی ذلک علی الشکرالله تبارک و تعالی ...» (عیون اخبار الرضا(ع)،ج ۲، ص ۸۸) پاره ای از این حکمت ها عبارتند از:

۱) زکات عامل مهم معاش مستمندان است. (قوت الفقراء)

شکی نیست که هرجامعه دارای افرادی از کارافتاده، بیمار، یتیمان بی سرپرست و معلولین و امثال آن ها می باشد که باید مورد حمایت قرارگیرند. بنابراین مسئله زکات در اسلام دارای اهمیت بسیار است تا آن جا که در ردیف مهم ترین عبادات یعنی نماز قرار گرفته است. امام موسی بن جعفر(ع) می فرمایند: «انما وضعت الزکاة قوتا للفقراء» علل الشرایع، ج ۲، ص ۳۶۸ «زکات به منظور معاش مستمندان تشریع شده است.»

۲) زکات موجب بیمه ثروت انسان و برکت آن است. (و تحصین اموال الاغنیاء)

در قرآن کریم لفظ زکات ۳۲بار آمده است و به همین مقدار لفظ برکات با مشتقاتش ذکر شده است و امام کاظم(ع) می فرماید: «حصنوا اموالکم بالزکاة» (وسائل الشیعه، ج ۶، ص۶، ح۱) «دارایی هایتان را به وسیله زکات نگهداری (بیمه)کنید.»

۳) تقویت احساس مسئولیت و تعهد نسبت به گرفتاران (لان الله کلف اهل الصحة بشان اهل الزمانة و البلوی)

انسان ها مانند اعضای یک پیکرند و نسبت به هم مسئول و متعهدند و هرگاه برای یکی از اعضای این پیکر گرفتاری و دردی حاصل شد، مومنان طاقت دیدن آن را ندارند.

۴) زکات یکی از مهم ترین امتحانات الهی برای بشر است. (لتبلون فی اموالکم و انفسکم)

۵) زکات شکر منعم است که به حکم عقل و نقل واجب است. (مع ما فی ذلک من اداء شکر نعم الله)

یعنی زکات که از جمله عبادات مالی حساب می شود، شکر نعمت مالی است که خداوند به ما عطا کرده است.

۶) زکات دربرگیرنده برخی از صفات برجسته انسانی همچون ایثار، سخاوت، عطوفت، مهربانی و ... است.( من الزیادة و الرافة و الرحمة لاهل الضعف)

۷) زکات، یاری کننده امور دینی می باشد. (المعونة علی امرالدین) حکومت اسلامی، قضات، وسائل تبلیغاتی و مراکز دینی، هرکدام نیازمند صرف هزینه هایی است که بدون یک پشتوانه مالی منظم و مطمئن، سامان نمی پذیرد و زکات ازجمله واجباتی است که این امر مهم را به عهده می گیرد.

● انواع زکات

زکات به دو نوع (زکات مال) و (زکات فطره) تقسیم می شود. بحث ما در این جا فقط زکات مال است. موارد وجوب زکات مال عبارت است از:

۱) غلات چهارگانه (گندم، جو، خرما و کشمش)

۲) حیوانات سه گانه (شتر، گاو و گوسفند).

۳) نقدین (طلا و نقره).

● زکات غلات

۱) شرایط زکات غلات:

الف) رسیدن به حد نصاب (۲۰۷/۸۴۷ کیلوگرم).

ب) تملک؛ مثل این که خود انسان، درخت را کاشته باشد، یا این که زراعت قبل از انعقاد دانه و درخت قبل از میوه دادن به واسطه خریدن به او منتقل شود.

۲) زمان وجوب زکات غلات:

الف) زکات گندم و جو وقتی واجب می شود که به آن ها گندم و جو گفته شود.

ب) زکات کشمش بنابر احتیاط وقتی واجب می شود که (غوره) است.

ج) وجوب زکات خرما موقعی است که به قدری خشک شود که به آن (تمر) گفته شود.

۳) زمان پرداخت زکات غلات:

الف) گندم و جو موقع خرمن شدن و جداکردن کاه آنها.

ب) خرما و کشمش وقتی که خشک شده باشند.

بر این اساس، کسی که از طرف حاکم شرع، مامور جمع آوری زکات است، موقع خرمن که گندم و جو را از کاه جدا می کنند و بعد از خشک شدن خرما و انگور می تواند زکات را مطالبه کند و اگر مالک خودداری کرد و چیزی که زکات آن واجب شده، از بین رفت باید عوض آن را بدهد.

۴) مقدار زکات غلات در دیمی یک دهم محصول و در آبی یک بیستم آن است. توضیح بیشتر: اگر آبیاری آن با باران یا آب رودخانه بدون استفاده از پمپ و امثال آن بوده یک دهم و اگر با استفاده از وسایل بوده یک بیستم. (سایت آیت ا... سیستانی)

● زکات دام

شرایط زکات دام های سه گانه:

۱) رسیدن به حد نصاب

۲) گذشتن یک سال

۳) بیکار بودن حیوان در تمام سال

۴) چریدن از علف بیابان در تمام سال

اینک توضیح شرایط یاد شده:

▪ شرط اول؛ رسیدن به حد نصاب: نصاب دام های سه گانه به قرار زیر است:

الف) نصاب شتر: شتر دارای ۱۲ نصاب است:

۱) ۵ نفر شتر، زکات آن ۱ راس گوسفند.

۲) ۱۰ نفر شتر، زکات آن ۲ راس گوسفند.

۳) ۱۵ نفر شتر، زکات آن ۳ راس گوسفند.

۴) ۲۰ نفر شتر، زکات آن ۴ راس گوسفند.

۵) ۲۵ نفر شتر، زکات آن ۵ راس گوسفند.

۶) ۲۶ نفر شتر، زکات آن ۱ نفر شتر که داخل سال دوم شده باشد.

۷) ۳۶ نفر شتر، زکات آن ۱ نفر شتر که داخل سال سوم شده باشد.

۸) ۴۶ نفر شتر، زکات آن ۱ نفر شتر که داخل سال چهارم شده باشد.

۹) ۶۱ نفر شتر، زکات آن ۱ نفر شتر که داخل سال پنجم شده باشد.

۱۰) ۷۶ نفر شتر، زکات آن ۲ نفر شتر که داخل سال سوم شده باشد.

۱۱) ۹۱ نفر شتر، زکات آن ۲ نفر شتر که داخل سال چهارم شده باشد.

۱۲) ۱۲۱ نفر شتر و بالاتر از آن، در زکات آن یا باید ۴۰ تا ۴۰ تا حساب کرد و برای هر چهل تا یک شتر داد که داخل سال سوم شده باشد، یا پنجاه تا پنجاه تا و برای هر پنجاه تا یک شتر که داخل سال چهارم شده باشد و یا با چهل و پنجاه حساب کند.

ب) نصاب گاو: برای گاو ۲ نصاب است:

۱) ۳۰ راس گاو، زکات آن ۱ راس گوساله که داخل سال دوم شده باشد.

۲) ۴۰ راس گاو، زکات آن ۱ راس گوساله ماده که داخل سال سوم شده باشد.

ج) نصاب گوسفند: گوسفند نیز دارای ۵ نصاب است:

۱) ۴۰ راس گوسفند، زکات آن ۱ راس گوسفند.

۲) ۱۲۱ راس گوسفند، زکات آن ۲ راس گوسفند.

۳) ۲۰۱ راس گوسفند، زکات آن ۳ راس گوسفند.

۴) ۳۰۱ راس گوسفند، زکات آن بنا بر احتیاط واجب ۴ راس گوسفند.

۵) ۴۲۱ راس گوسفند و بالاتر از آن، باید آن ها را ۱۰۰ تا ۱۰۰ تا حساب کند و برای هر صدتای آن یک گوسفند بدهد.

▪ شرط دوم؛ گذشتن یک سال: بعد از آن که انسان ۱۲ ماه مالک گاو، گوسفند و شتر بوده، باید زکات آن را بدهد، و از اول ماه دوازدهم نمی تواند طوری در آن تصرف کند که از بین برود و اگر تصرف کند ضامن است و چنانچه در ماه دوازدهم بدون اختیار او بعضی از شرط های زکات از بین برود، زکات بر او واجب نیست.

▪ شرط سوم؛ بیکار بودن دام در تمام سال: حیوان (باید) در تمام سال بیکار باشد؛ یعنی برای سوار شدن، شخم زدن و بار بردن از آن استفاده نشود و اگر در تمام سال یکی دو روز کار کرده باشد، زکات آن واجب است.

▪ شرط چهارم؛ چریدن از علف بیابان در تمام سال: حیوان باید در تمام سال از علف بیابان بچرد، پس اگر تمام سال یا مقداری از آن را از علف چیده شده، یا از زراعتی که ملک مالک یا کس دیگر است بچرد زکات ندارد. ولی اگر در تمام سال یک یا دو روز از علف مالک بخورد بنا بر احتیاط زکات آن واجب می باشد.

ـ یک نکته: اگر انسان برای دام خود چراگاهی را که کسی نکاشته، بخرد یا اجاره کند یا برای چراندن در آن باج بدهد، باید زکات آن دام را بدهد.

● زکات طلا و نقره

شرایط زکات طلا و نقره عبارت است از: رسیدن به حد نصاب، مسکوک بودن، رواج معامله با آن و مالکیت آن به مدت یک سال.

طلا دو نصاب دارد: نصاب اول آن بیست مثقال شرعی (معادل پانزده مثقال معمولی) و نصاب دوم آن چهار مثقال شرعی (معادل سه مثقال معمولی) است.

نقره نیز دو نصاب دارد. نصاب اول آن ۱۰۵ مثقال معمولی و نصاب دوم آن ۲۱ مثقال است.

مقدار زکات طلا و نقره چهل یک وزن آن است. بنابراین، وقتی طلا به نصاب اول رسید ۱۴۰ آن زکات داده می شود و وقتی هم که سه مثقال به پانزده مثقال افزوده شود، باید زکات ۱۸ مثقال را از قرار چهل یک بدهد و اگر کمتر از سه مثقال اضافه شود فقط زکات ۱۵ مثقال آن را بدهد و زیادی آن زکات ندارد و همچنین است هر چه بالاتر رود؛ یعنی اگر سه مثقال اضافه شود، باید زکات تمام آن ها را بدهد و اگر کمتر اضافه شود، مقداری که اضافه شده زکات ندارد.

نقره نیز وقتی به نصاب اول رسید ۱۴۰ آن زکات داده می شود و اگر ۲۱ مثقال به ۱۰۵ مثقال اضافه شود باید زکات تمام ۱۲۶ مثقال را بدهد و چنانچه کمتر از ۲۱ مثقال افزوده شود، فقط باید زکات ۱۰۵ مثقال آن را بدهد و زیادی آن زکات ندارد و همچنین است هر چه بالا برود.

● مصارف زکات

اسلام، مصرف زکات را در ۸ مورد مجاز شمرده است:

۱) فقیر

۲) مسکین

۳) حقوق مامورینی که در جمع آوری، نگهداری، حسابرسی، ارسال و تقسیم زکات، کار می کنند.

۴) پرداخت به کفار برای متمایل ساختن آنان به اسلام یا حمایت از مسلمانان

۵) آزاد کردن بردگان

۶) تامین بدهکاری کسی که نمی تواند بدهی خود را بدهد.

۷) هزینه در سبیل ا...؛ هر کاری که مانند ساختن مسجد، پل، اصلاح راه ها و... دارای منفعت عمومی دینی است.

۸) ابن السبیل؛ مسافر در راه مانده که هزینه ادامه سفر ندارد.

● احکام زکات

۱) انسان باید زکات را به قصد قربت (برای انجام فرمان خداوند عالم) بدهد و در نیت معین کند که آن چه را می دهد زکات مال است یا زکات فطره. ولی اگر مثلا زکات گندم و جو بر او واجب باشد، لازم نیست معین کند چیزی را که می دهد زکات گندم است یا زکات جو.

۲) اگر زکات را از مال خود کنار بگذارد، می تواند در بقیه آن تصرف کند و اگر از مال دیگرش کنار بگذارد، می تواند در تمام مال تصرف نماید.

● چند پرسش و پاسخ در باره زکات

۱) آیا زکات منحصر در اشیاء نه گانه است یا آن که با توجه به فلسفه تشریع آن، در صورت نیاز جامعه، قابل توسعه به اشیاء دیگر نیز هست؟ درست است که فلسفه تشریع آن تعمیم می دارد؛ ولی روایاتی داریم که صریحا زکات را منحصر به ۹ چیز می کند و غیر آن را نفی می کند. (استفتائات ج۲ آیت ا... مکارم شیرازی، ص ۱۹۰) اما برخی دیگر از فقها قائلند: هر چند در محدوده فقه اسلامی، زکات منحصر در اشیاء نه گانه است اما ولی امر حق دارد در صورت نیاز جامعه، آن را به اشیاء دیگر نیز توسعه دهد. چنانچه در روایتی از امیرالمومنین (ع) آمده است که بر بعضی از اقسام اسب، زکات وضع کرد. (ر.ک: فقه اهل بیت، شماره ۱۲-۱۱)

۲) آیا در حکومت اسلامی پرداخت کننده مالیات می تواند آن را به عنوان زکات محسوب کند؟ در صورتی که ضرورتی برای جامعه اسلامی پیش آید و هیچ راهی برای حل آن جز مالیات های جدیدی نباشد، حکومت اسلامی می تواند به مقدار لازم مالیات وضع کند و رعایت عدالت دینی در این امر واجب است (استفتائات، ج۲ همان ص ۱۹۱)

۳) آیا سکه بهار آزادی زکات دارد یا غیر رایج محسوب می شود؟

ـ آیت ا... بهجت (ره): سکه بهارآزادی زکات دارد و برای رواج آن همین که در مهریه زنان و جوایز و مانند این ها استفاده می شود کافی است. (سایت)

ـ آیت ا... مکارم: طلا و نقره های عصر و زمان ما که مسکوک به سکه رایج معامله نیست زکات ندارد. (سایت)

ـ آیت ا... فاضل (ره): تعلق نمی گیرد. (استفتائات ج ۱ س ۶۲۵)

ـ آیت ا... سیستانی: زکات ندارد. (سایت)

حمید حسین نژاد محمدآبادی