آقای هانتینگتون لطفاً از آن طرف

به بهانه انتشار کتاب فرهنگ ها و تمدن ها برخورد یا گفت وگو

پس از فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد، نظریه های مختلفی از جانب نظریه پردازان جهان در باب چگونگی شکل گیری و پویایی نظم آینده جهان عرضه شد. نظریه پایان تاریخ فوکویاما و برخورد تمدن های ساموئل هانتینگتون نمونه هایی بارز از این گونه نظریه پردازی ها بوده که در جهان غرب به دنیا عرضه شد.

نظریه برخورد تمدن ها با بروز حوادث یازده سپتامبر با اقبال عمومی مواجه شد و توانست نام هانتینگتون را در رسانه های خبری جهان مطرح سازد. در مقابل نظریه برخورد تمدن های ساموئل هانتینگتون، نظریه یی از سوی سید محمد خاتمی مبنی بر گفت وگوی تمدن ها در سطح جهانی مطرح شد. مطرح شدن ایده گفت وگوی تمدن ها در مقابل اندیشه جنجال برانگیز برخورد تمدن های ساموئل هانتینگتون و پذیرش آن بدون هیچ گونه جنگ و درگیری در سطح جهانی و نامگذاری سال ۲۰۰۱ به نام سال گفت وگوی تمدن ها را می توان نشانی از سیال بودن نظام بین الملل دانست. برخلاف تحلیل عمیقی که هانتینگتون در مقالات متعدد خود از نظم آینده جهان ارائه کرده بود، طرح پیشنهادی ایران در حد اجمالی یک دکترین سیاسی باقی ماند. اما به رغم این تمایز و اختلاف فاحش، دو عبارت جنگ و گفت وگوی تمدن ها حاکی از دو قرائت شدیداً متضاد از واقعیت خارجی است.

به اعتقاد هانتینگتون، تقابل تمدن ها، سیاست غالب جهانی و آخرین مرحله تکامل درگیری های عصر نو را شکل می دهد. خصومت ۱۴۰۰ساله اسلام و غرب در حال افزایش است و روابط میان دو تمدن اسلام و غرب آبستن بروز حوادثی خونین می شود. وی در کتابش بیان می دارد تا زمانی که اسلام، اسلام باقی بماند (که باقی خواهد ماند) و تا زمانی که غرب، غرب باقی بماند (چیزی که بعید به نظر می رسد) تنها عامل تعیین کننده روابط موجود میان این دو دایره فرهنگی عظیم و دو سبک متفاوت زندگی، کشمکش بنیادین میان آن دو خواهد بود؛ کشمکشی که ۱۴۰۰ سال تمام تعیین کننده روابط میان این دو فرهنگ بوده است. هانتینگتون برای اثبات «خطر اسلام» نتایج نظرسنجی انجام شده در امریکا را منتشر کرد؛ نظرسنجی که طی آن اکثریت پرسش شوندگان بر این گمان بودند که خطری به نام خطر اسلام وجود دارد. از زمان انتشار نتایج این نظرسنجی ظاهراً بسیاری از مردم به آن اعتقاد پیدا کرده اند. در پاسخ این سوال هانتینگتون که کدام کشور بزرگ ترین تهدید برای ایالات متحده محسوب می شود، سه کشور ایران، چین و عراق سه رتبه اول را به خود اختصاص داده اند. هانتینگتون جهان امروز را به بخش های فرهنگی متفاوتی تقسیم می کند و معتقد است آن قسمت از جهان که دارای فرهنگ اسلامی است، اصلی ترین دشمن احتمالی غرب خواهد بود. هانتینگتون ادعا می کند غرب مسیحی- یهودی در سده ۲۱ هم از نظر سیاسی و هم از نظر اقتصادی قربانی مطامع امپریالیستی پیروان اسلام و کنفوسیونیسم خواهد شد.

خلاصه اینکه کانون اصلی درگیری ها در آینده، بین تمدن غرب و اتحاد جوامع کنفوسیوسی و جهان اسلام خواهد بود و درگیری های تمدنی آخرین مرحله تکامل درگیری در جهان مدرن است. هانتینگتون همچنان بر دیدگاه بدبینانه خویش درباره آینده روابط بین تمدن ها تاکید ورزیده و از شکست دولت- ملت به عنوان واحد اصلی روابط بین الملل، تشدید تنش های ناسیونالیستی، گرایش فزاینده به درگیری، افزایش سلاح های امحای جمعی و رشد بی نظمی در جهان سخن می گوید. سیاست داخلی، سیاست قومی و سیاست جهانی وجود خواهند داشت، اما همگی تابعی از «سیاست تمدنی» خواهند بود. هانتینگتون همچنین تصریح می کند؛ «در دنیای بعد از جنگ سرد، کشورهای اصلی و مرکزی هر تمدن جای ابرقدرت های دوران جنگ سرد را خواهند گرفت.

«قدرت جهانی» دیگر معنا ندارد. شکل گیری دنیای آینده بر اساس تمدن ها حتمی است و هیچ گریزی از آن وجود ندارد.» ریشه و سابقه برخورد تمدن ها را باید در آرا و نظریات «توین بی » جست وجو کرد که در سال ۱۹۴۷ در کتابی به نام «تمدن در بوته آزمایش » مقاله یازدهم کتاب، تحت عنوان «برخورد میان تمدن ها» به نگارش درآورد. «توین بی » در مقاله دهم آن کتاب که تحت عنوان «اسلام آینده و غرب » است به بیداری اسلام در آینده گوشزد و از آن به عنوان یک تهدید یاد می کند. حدود ۵۰ سال پس از او، در پی تحولات و وقایعی که منجر به اضمحلال اتحاد جماهیر شوروی شد، در تابستان ۱۹۹۳ هانتینگتون طی مقاله یی جنجال برانگیز تحت عنوان «برخورد تمدن ها» دست به یک پیشگویی تاریخی زد و به تبیین مناسبات بین المللی در جهان آینده پرداخت. بر اساس همین پیش بینی، هانتینگتون معتقد است پایان یافتن جنگ سرد به معنای خاتمه یافتن رقابت های ایدئولوژیک و آغاز عصری جدید به نام «برخورد تمدن ها» است. ایشان با برشمردن تمدن های بزرگ دنیا در هفت تمدن منبع اصلی برخورد در جهان نوین را نه ایدئولوژیک و نه اقتصادی بلکه تمدنی می داند. «چرا تمدن ها با هم برخورد خواهند کرد؟ نخست اینکه وجوه اختلاف میان تمدن ها، نه تنها واقعی، بلکه اساسی است. دوم، جهان در حال کوچک تر شدن است و امکان اشتراک دوران هر تمدنی افزایش می یابد.

سوم، روندهای نوسازی اقتصادی و تحول اجتماعی در سراسر جهان، انسان ها را از هویت دیرینه شان جدا می سازد. چهارم، نقش دوگانه غرب، رشد و آگاهی تمدنی را تقویت می کند. پنجم، کمتر می توان بر ویژگی ها و اختلافات فرهنگی سرپوش گذاشت. ششم، منطقه گرایی اقتصادی در حال رشد است و از این طریق خودآگاهی تمدنی تقویت می شود.» هانتینگتون نزاع نهایی را میان تمدن اسلامی و کنفوسیوسی در کنار هم با تمدن غربی (و مسیحی) می داند. نظریه برخورد تمدن ها حساسیت های فراوانی در سطح جهانی برانگیخت و منجر به عکس العمل های متنوعی از سوی دیگران شد که زمینه را برای مطرح شدن نظریه های رقیب از جمله نظریه گفت وگوی تمدن ها آماده و مهیا می کرد. البته این نظریه سابق بر این از سوی متفکرانی چون نظری، شایگان و... نیز مطرح شده بود. محمد صادقی که بیشتر به عنوان یک روزنامه نگار حوزه اندیشه و روشنفکری نامی برای خود به دست آورده بود با جمع آوری مصاحبه های خود درباره نظریه برخورد تمدن ها کتابی را با عنوان «فرهنگ ها و تمدن ها برخورد یا گفت وگو؟» به بازار کتاب روانه کرده است. صادقی با مقدمه یی کوتاه و نسبتاً جامع در باب ضرورت گفت وگو نظریه برخورد تمدن ها را برای خواننده باز می کند و در مصاحبه هایی که پس از آن می آید به نقد و بررسی بیشتر آن می پردازد.

چاپ کتاب های نقد و بررسی نظریات یک اندیشمند در جهان سابقه یی طولانی دارد. صادقی با مصاحبه ها و سعی بر جلوگیری از پیشداوری توانسته است نقش روزنامه نگاری خود را در این مجموعه حفظ کند. در انتهای مجموعه نیز مقاله یی از فریدون مجلسی وجود دارد که به غنای هر چه بیشتر کتاب کمک می کند. در کل نباید دید نقادانه مولف را به نظریه برخورد تمدن ها نادیده گرفت. وی گرچه سعی می کند از بیان نظرات صریح اجتناب کند اما در عین حال با طرح سوالات و افرادی که برای مصاحبه انتخاب کرده است، توانسته نظر خود را به صورتی نامحسوس به خواننده القا کند. صادقی در اصل به دنبال گفت وگوست تا برخورد و جنگ و شاید استفاده از ابزار مصاحبه را نیز بتوان در رسیدن به همین هدف توجیه کرد. تعداد صفحات کتاب کم است به صورتی که شاید بتوان آن را بیشتر جزوه یی در باب نقد نظریه هانتینگتون دانست تا یک کتاب مستقل اما با مصاحبه های غنی خود توانسته در کم بودن صفحات دیدی اجمالی به خواننده عرضه بدارد. کتاب «فرهنگ ها و تمدن ها برخورد یا گفت وگو؟» چاپ انتشارات اطلاعات در سال جدید روانه بازار کتاب شده است.

محمد صادقی

انتشارات اطلاعات ۱۳۸۸

امین علم الهدی