رمضان, ماه انس با قرآن, خودسازی و تهذیب نفس

آموزش قرآن از محافل خانگی تا جلسات رسمی

بسیاری عقیده دارند آموزش قرآن با آموزش های دیگر تفاوت اساسی دارد. چون قرآن کریم دارای زبان خاصی است و کسی که در اثر همنشینی مداوم و انس زیاد با قرآن عقد محبت می بندد زبانش زبان قرآن و بیانش بیان قرآن خواهد بود.

آموزش قرآن به علت طبیعت خاصی که دارد با روح و جان متعلم سروکار داشته و قرار است آموزشی باشد که قرآن را محبوب و معشوق قرآن آموزان قرار دهد.

در باب آسیب شناسی روش های آموزش قرآن بحث و بررسی های زیادی انجام شده است اما نتایج نشان می دهد همچنان مشکلاتی در این خصوص وجود دارد به طوری که در بسیاری از موارد با بی توجهی یا غفلت در این باب مواجه بوده ایم.

● جلسات مردمی و مربیان

غالب روش های آموزش قرآن شروع آموزش با روخوانی است. البته اغلب کودکان به علت محوریت مبانی اسلامی و قرآنی شرکت در جلسات انس با قرآن را در منازل، هیئات مذهبی، مساجد و حسینیه ها تجربه می کنند. اما کارکرد این جلسات موضوعی بوده که همواره مورد بحث واقع شده و در کنار همه نقاط مثبت و موثر در آموزش قرآن، نکات ضعفی هم به همراه دارد.

هماهنگ بودن این گونه جلسات با اوقات فراغت افراد و عدم تداخل آنها با مشغله های زندگی از عمده ترین مواردی است که گروه های مردمی برای شرکت در هیئات مذهبی و جلسات آموزش قرآن عنوان می کنند.

گوهر عمیدی یکی از زنان بازنشسته ای است که شرکت در همه جلسات مذهبی خانگی را در منزل دوستان وآ شنایان مناسب نمی داند.

وی که پیش از این به شغل پرستاری مشغول بوده است و با توجه به مشغله کاری قادر به حضور در جلسات قرآن نبود در گفت وگو با خبرنگار سرویس گزارش کیهان می گوید: به خاطر مشغله کاری برای حضور در جلسات مذهبی فرصت نداشتم. فقط در طول دو یا سه ماه آن هم برای ۲ تا ۳ ساعت می توانستم از جلسات قرآن استفاده کنم. اگر شرایط فراهم می شد تا جلسات خانگی خوبی داشته باشیم دیگر چندان دغدغه ای از بابت کار بیرون و خانه داری و فرزندانم نداشتم و مجبور نبودم جلسات مستمر قرآنی را در سن بازنشستگی ام داشته باشم.

وی مهمترین مشکل جلساتی که به صورت رسمی برگزار می شود را ساعات نامناسب آن که البته با ساعات کاری تداخل دارد، عنوان می کند هر چند که معتقد است همه جلسات آموزش قرآن که در منازل تشکیل می شود هم مناسب نیستند.

این خانم ۵۴ ساله علت این ادعایش را این طور مطرح می کند. «قبلا در جلسه ای شرکت می کردم که خانم های مسن می آمدند و نیمی از ساعت جلسه به گپ و گفت می گذشت و غیبت و حرف و حدیث های دیگر. حتی در مورد آشپزی هم بحث می شد تا بخواهند یک سوره از قرآن را بخوانند که البته به زحمت تا ۱۵ و ۱۶ آیه قرائت می کردند. درحالی که می دیدم همان اشکالات قبلی را در روخوانی قرآن دوباره تکرار می کردند.

البسه اعم از تی شرت و شلوار جین، شال و روسری و جعبه های شکلات خارجی و پاستیل های رنگارنگ، اسباب بازی و غیره... ارمغان سفر سوریه و لبنان برخی شرکت کنندگان در جلسات قرآنی است که پس از پایان جلسه به فروش آن مبادرت می کنند!

سکینه دستجردی یکی دیگر از زنان خانه داری است که این جملاتش بیانگر آن است که نسبت به کیفیت برگزاری جلسات قرآن انتقادات و پیشنهاداتی دارد. وی می گوید: «لوازم برقی، لباس شب و ظروف آرکوپال و...به اضافه سفارش هایی که به برخی مربیان قرآنی یا دیگر خانم های جلسه ای می شود که از سفرهای بعدی شان به سوریه یا لبنان بیاورند از دیگر مواردی است که در جلسات دیده می شود! ضمن آنکه نیم ساعت اختصاص یافته به آموزش قرآن یا روایت احادیث و سیره ائمه هم گاها دیده می شود آمیخته با خرافات است، حتی اعراب قرآنی رعایت نمی شود، تفسیر قرآن نداریم. معنی آیات را هم بدون اینکه بدانیم می خوانیم و می گذریم.

● محافل مردمی قرآنی، ادامه یا توقف؟

سطح نازل اطلاعات و سواد محدود برخی مربیان قرآنی زن و مرد که استاد قرآن خوانده می شوند و به ترویج دانسته های اندک خود می پردازند از نمونه اشکالاتی است که برخی از جلسات قرآنی با آن مواجه هستند. البته جلساتی هم وجود دارد که در منازل و حسینیه ها برگزارمی شود و تحصیل کردگان حوزه و طلبه های مطلع به احکام و مسئله که آشنا به دانش روز و نیازهای جوانان هم هستند کلاس های پرباری تشکیل می دهند.

بسیاری از حافظان قرآن کریم از همین تشکل های مردمی برخاسته اند. جوانان و نوجوانانی که در جلسات مردمی و محافل شرکت کرده اند و در مسابقات بین المللی قرآن می بینیم که چطور توانسته اند با آگاهی کامل از روش های حفظ، ترتیل، صوت و حتی فهم معانی رتبه های برتری کسب کنند.

دکتر رحیم قربانی مسئول مرکز قرآن و عترت سازمان بسیج دانشجویی کشور در همین رابطه به گزارشگر کیهان می گوید: «در بحث آموزش قرآنی درکشور بیشترین موفقیت را گروه های مردمی داشته اند که به شکل خودجوش کار کرده اند. هرچند که درحد توان و امکاناتشان بوده است. صدها گروه مردمی در کشور وجود دارد که در مقایسه با نهادهای رسمی در بحث آموزش روخوانی و تجوید و حفظ و غیره پرشور و موثرتر از محافل رسمی و دولتی حاضر شده اند.»

وی ضمن اشاره به این مطلب که نظام آموزش و پرورش و نظام آموزش عالی از حاصل تلاش همین گروه های مردمی برخوردار می شوند، اظهار می کند: «در بحث نظام آموزش عالی بیشتر فعالیت ها به شکل ظاهری و تبلیغی است. حتی موفقیت افرادی که در مسابقات قرآن شرکت می کنند حاصل تلاش هایی است که در موسسات مردمی، مساجد و هیئات رشد کرده اند.»

● حمایت دولت از محافل قرآنی مردمی

ما در عصری زندگی می کنیم که علاوه بر بخش های مردمی که جلساتی در منازل برگزار می کنند، نهادها و موسسات غیردولتی هم وجود دارد که باید خود را با شیوه های جدید تطبیق دهند و نسبت به رشد و ارتقای آموزش های قرآنی در همه بخش ها به مربیان و امکانات کمک آموزشی مجهز شوند.

مدیر بخش دانشگاهی نمایشگاه بین المللی قرآن کریم در این مورد نیز اشاره می کند که سیستم های دولتی باید حمایت کنند و نرم افزارها و ابزار لازم را در اختیار این گروه های مردمی قرار دهند.

دکتر قربانی درخصوص ضرورت نظارت بر گروه های مردمی و جلسات خانگی اظهار می کند: «سیستمی که طی چند سال اخیر اجرا شده اثبات کرده است که اگر امور قرآنی به سمت دولتی شدن پیش برود از گستردگی و فعالیت هایش کاسته می شود درحالی که با ادامه این روند نهادهای مردمی و خود مردم باید احساس نیاز کنند که بیشتر روی ضعف هایشان کار کنند. حتی در علم پزشکی هم برای هر فرد بیمار نسخه ای جداگانه و متناسب با شرایط بیماری تنظیم می شود، درحالی که برای شیوه های حفظ، روخوانی و روانخوانی، ترتیل و صوت قرآن کریم یک نسخه تهیه می کنیم و انتظار داریم همه مردم طبق آن از آثار روحی قرآن کریم بهره مند شوند.»

مسئول مرکز قرآن و عترت سازمان بسیج دانشجویی کشور در ادامه می گوید:

«دیدکلی به جایگاه معلمان قرآنی نسبت به دیگر آموزگاران درنظام آموزشی چندان مناسب نیست. توجه به دیگر معلمان و در آخر ارایه امکانات به کلاس های قرآنی مدارس و دانشگاه ها حتی جایگزینی دروس ریاضی و فیزیک و غیره به جای دروس معارف و قرآن و استفاده از ساعات آن برای کلاس های تقویتی دروس به اصطلاح مهمتر از موارد فراوانی است که بارها در سطح مدارس و دانشگاه ها مشاهده شده است.»

● تعیین سطح مربیان و سنجش ۶ ماهه

برخی تصور می کنند صرفا خصوصیات اخلاقی خاص مناسب تدریس است. بلکه میزان درایت فرد در مدیریت جلسات قرآنی، روش آموزش، موفقیت در بهره گیری از وسایل کمک آموزشی، تبیین دروس و فهماندن مطلب به افراد مهم و ضروری است. البته سطح بندی در مورد گروه های آموزشی ارتقای سطح از آن جهت دارای اهمیت خوانده می شود که گروه های مختلف سنی و مقاطع گوناگون تحصیلات از مربیانی بهره مند شوند که نسبت به شاگردانشان از بار علمی بالاتری برخوردار باشند.

لزوم وجود نظامی که به رتبه بندی، تعیین سطح و امتیازبندی مربیان همچنین نظارت کامل و سنجش توانایی این افراد طی دوره های شش ماهه بپردازد موضوعی است که همت متولیان امور قرآنی را می طلبد.

لاله افتخاری ، رئیس فراکسیون قرآن و عترت مجلس شورای اسلامی در گفت وگو با خبرنگار سرویس گزارش کیهان تصریح می کند: مراکز قرآنی رسمی و غیررسمی برگزار شده درحسینیه ها، منازل، مساجد و هیئات مشغول به فعالیت در حوزه های مختلف دینی هستند که بعضا در برخی از آنها معارف، منابع قرآنی و تفاسیر مفاهیم متفاوت با واقعیت هم مطرح می شود علی رغم اینکه البته برخی جلساتی هم برگزار می شود که بسیار کارا هستند.

وی میزان نظارت بر محافل قرآنی را از طریق ایجاد شورایی در شورای عالی انقلاب فرهنگی رو به گسترش می داند و اضافه می کند: «طی دو ماه اخیر مصوبه ای در شورای عالی انقلاب فرهنگی همچنین در مجلس شورای اسلامی مورد بررسی قرار گرفت تا تمامی مسایل قرآنی زیرنظر گرفته شود و نظارت دقیق تری اعمال شود. این شورا وظیفه دارد در بحث ترویج، نظارت و دقت در آموزه ها امور را ساماندهی و جهت دهی کند. اگر برنامه ها دقیق تر نوشته و تدوین شود در اجرا هم با مشکلی مواجه نخواهیم شد.»

● خلأ های آموزش قرآن را بیابیم

حضور وزرای نظام آموزشی در این شورا مورد دقت قرار گرفته است تا هم در بخش های آموزشی فعال باشند و هم توان اجرایی شدن برنامه ها را در جهت ارتقای آموزش قرآن کریم دارا باشند. حضور وزرای آموزش عالی و آموزش و پرورش به ریاست دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی همچنین حضور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در قالب مدیریت کمیته تخصصی ترویج و تبلیغ از جمله اقدامات اساسی در جهت رفع خلأ نظام آموزشی در این خصوص بوده است.

لاله افتخاری در همین رابطه و در پاسخ به این سؤال که احساس خلأ در نظام آموزشی نسبت به مسایل قرآنی منجر به حضور وزرای نظام آموزشی در شورا شده است، می گوید: «البته فعالیت های نظام آموزشی قابل قدردانی است اما فعالیت قابل دفاع صورت نگرفته است. البته وزارت ارشاد در این زمینه آنقدر موفق بود که حتی مجلس نسبت به افزایش بودجه تشکل های قرآنی واکنش مثبت داشت اما تا اجرای عمیق تاکیدات مقام معظم رهبری و جامعه قرآنی همچنین ملت فهیم ایران بیشتر باید تلاش کرد.

علی جوادی دبیرکل اتحادیه جامعه اسلامی دانشجویان ارتقای سطح آموزشی قرآن و مفاهیم اسلامی را جزء مطالبات دیرینه دانشجویان می داند و در این خصوص به گزارشگر کیهان می گوید: «انتقاد مبنایی که به نظام آموزشی دانشگاهی وارد است ریشه آن به زمان انقلاب فرهنگی بازمی گردد که بحث اسلامی شدن دانشگاه ها مطرح شد. اما مبنایی و اصولی تبیین نشد. ۱۰ سال از فرمایش رهبری در خصوص جنبش نرم افزاری می گذرد و هنوز تغییرات ساختاری صورت نگرفته بلکه فقط چند واحد درسی اضافه کرده ایم و نتوانسته ایم به جزئیات دیگر که کیفیت کتب و محتوا است بپردازیم.»

این فعال دانشجویی اضافه می کند: «واقعا در سیستم آموزشی کشور باید تغییرات مبنایی صورت گیرد تا زمانی که ساختارهای فرهنگی ارتباطی با هم ندارند، واحدهای معارف و مفاهیم قرآن به عنوان زنگ تفریح و دروس حفظی معدل آور دیده می شوند و مشکلات ساختاری همچنان وجود خواهند داشت بنابراین نمی توان انتظار ارتقای کیفیت کتب و محتوا و اسلامی شدن دانشگاه ها را داشت. در طراحی سیستم آموزش از ابتدایی تا دانشگاه و حتی کنکور که حلقه واسطه این دو نظام آموزشی است باید محوریت اسلامی ملاک قرار گیرد که در حال حاضر و با این وضعیت اثرگذاری وجود نخواهد داشت.

بهترین حوزه مدیریت فرهنگ عمومی، بسترسازی برای حوزه های مردمی فرهنگی است تا قدرت انجام امور فرهنگی را داشته باشند و افرادی که سال ها تجربه دارند در مسجد محل خود موثرترین فعالیت های قرآنی را ایفا کنند که متاسفانه هنوز با توجه به ترکیبات که در بخش مهندسی فرهنگی و انتظارات رهبری از شورای عالی انقلاب فرهنگی محقق نشده است.

ماه مبارک رمضان، ماه میهمانی عظیم الهی و ماه عبادت، خودسازی و تزکیه نفس با شور و حال خاص خود از راه رسیده و سفره های سحری و افطاری دوباره رونق خانه ها یمان شده است.

دوباره عطر دعاهای زیبای این ماه خوب خدا فضای کوچه و محله ها را فرا گرفته و جلسات انس با قرآن زینت بخش محافل دوستانه بسیاری از خانواده ها شده است.

در این ایام پربرکت هر فردی در تکاپوی بهره برداری از فضایل ارزشمند رمضان المبارک است، چرا که پیامبر اعظم «ص» در خطبه معروف شعبانیه خطاب به مردم مسلمان فرموده اند که شما در این ماه از اهل کرامت خدا شده اید، نفس های شما در آن ثواب تسبیح و ذکر و خواب شما ثواب عبادت دارد، اعمال شما در آن پذیرفته است و دعاهای شما مستجاب، پس از پروردگار خویش با نیت های راستین و دل های پاک بخواهید که توفیق روزه این ماه و تلاوت قرآن در آن را به شما عنایت فرماید، و بدبخت کسی است که در این ماه بزرگ از آمرزش خدا بی بهره شود.

امروز دومین روز از ماه مبارک رمضان را پشت سر گذاشته ایم و در آغاز این میهمانی عظیم قرار داریم، با این حال سوالی که در گزارش پیش رو به دنبال یافتن پاسخ آن هستیم این است که چگونه می توانیم از این ماه بزرگ الهی نهایت استفاده را ببریم و به خودسازی و تهذیب نفس بپردازیم.

● روزه داری در گرمای تابستان

امسال ایام ماه مبارک رمضان مصادف شده با آخرین ماه از فصل تابستان که روزه داری در این گرمای تابستان با سختی های خاص خود همراه است، به گونه ای که از سحر تا افطار حدود ۱۵ ساعت مدت زمان روزه داری است. حضرت امام صادق (ع) در این باره می فرمایند: «کسی که در روز گرم برای رضای خدا روزه بگیرد و تشنگی او را بی تاب سازد، خداوند هزار فرشته بر او موکل کند تا هنگام افطار چهره اش را لمس نمایند و او را به نعمت جاوید خداوند مژده دهند.»

اما مهمترین نکته درباره روزه در فصل تابستان رسیدن به خودسازی و عبادت خالصانه الهی است.

زهرا عباسی کارشناس معارف اسلامی و استاد دانشگاه در گفت وگو با سرویس گزارش روز کیهان به فرصت مغتنم ایام ماه مبارک رمضان آن هم در گرمای تابستان اشاره می کند و می گوید: «یکی از فضایل ماه رمضان این است که با گرسنگی و تشنگی به یاد روز قیامت بیفتیم، حال که این ماه مبارک در فصل تابستان و با گرمای هوا تقارن پیدا کرده می توان از آن به عنوان یک فرصت برای خودسازی بیشتر استفاده کرد، چون در این ماه گناهان انسان از بین می رود.»

این استاد دانشگاه سیر و سلوک و رسیدن به عبودیت الهی را دارای سه مرحله می داند و می گوید: «ماه مبارک رمضان فرصت مناسبی است تا به تخلیه درونی و پاک نمودن جسم و جان از رذایل و سیئات اخلاقی بپردازیم چون در سیر و سلوک ۳ مرحله وجود دارد؛ تخلیه، تحلیه و تجلیه، حال در ا ین ماه مبارک باید عموم مردم بتوانند به مرحله تخلیه برسند تا بتوانند به مرحله دوم که تحلیه به معنای آراسته شدن به زیبایی های اخلاقی است دست پیدا کنند.»

وی در ادامه می گوید: «دعوت به اعمال صالح و پرهیز از گناهان یک دستور کلی است و در تمامی ادیان آسمانی هم آمده است اما در حیطه اسلام ماه مبارک رمضان یک فرصت طلایی و استثنایی را فراهم کرده تا مسلمانان بهتر و راحت تر به تخلیه درونی بپردازند و از رحمت بی کران الهی استفاده کنند، چون معتقدم این ماه مبارک می تواند انسان را به راحتی به آن تخلیه درونی از هر نوع گناهی برساند و مراحل بعدی معرفت شناسی و عبودیت و بندگی را هموار نماید.»

عباسی در پاسخ به این سؤال که مرحله سوم سلوک که از آن به عنوان تجلیه یاد کردید چیست، می گوید: «ماه مبارک رمضان باب رحمت الهی را باز می کند تا انسان گام نخست خودسازی و صعود به کمالات را به خوبی طی کند و پس از رسیدن به مرحله دوم یعنی تجلیه، باید تمامی خصلت های بارز و پسندیده در انسان متجلی شود و به یک عابد واقعی و بنده خوب خدا مبدل گردد، که این مرحله را تجلیه می نامند و معنای آن هم این است که آثار و ثمرات این ماه در وجود انسان کاربردی شود و تجلی پیدا کند و چون این ماه پربرکت به زندگی و رفتارهای فردی واجتماعی جهت می دهد و ما را در صراط مستقیم قرار می دهد.»

● فطرت خفته را بیدار کنیم

برای دستی یابی به تقوا، عبودیت و بندگی خالص خداوند روش های مختلفی در آموزه های اسلامی بیان شده که یکی از مهمترین آنها روزه داری است که می تواند فطرت خفته انسان را بیدار کند و او را در مسیر الهی قرار دهد.

عباسی، کارشناس معارف اسلامی با اشاره به روش های بیدارسازی افراد از خواب غفلت می گوید: «معمولا آدمیان مصداق نگرند نه مفهوم نگر، یعنی اگر رفتار و اعمال یک فرد روزه دار را خوب ارزیابی کنند دوست دارند روزه بگیرند، اینجاست که نقش برجسته عالمان دینی در جذب مردم به سمت عبادت الهی در ماه مبارک رمضان برجسته می شود.»

این استاد دانشگاه معتقد است که با وجود گستردگی وسایل ارتباط جمعی ذائقه های معنوی بسیاری از انسان ها نیز تغییر کرده، وی می گوید: «به عقیده من باید شیوه ها و نحوه تبلیغ در مسایل دینی و اسلامی را مورد بررسی و بازنگری قرار دهیم تا قدرت جذب را بالا ببریم، آن وقت است که می توانیم در اعمال و رفتار دیگران اثرگذار باشیم، امروزه متاسفانه مسایلی در جامعه ما دیده می شود که نشان از ضعف در نحوه تبلیغ درست و اطلاع رسانی صحیح به مردم دارد، مثلا می بینیم خانمی که گرایش چندانی به حجاب ندارد اما افطار می دهد، این نشان می دهد که ما هنوز در شیوه های جذب افراد به سمت رعایت معیارهای اخلاقی و اسلامی موفقیت چندانی نداشته ایم، در این میان نیز نباید از نقش تاثیرگذار رسانه ها غافل شویم، چون می توانند در ابعاد تربیت دینی نقش مهمی در جامعه ایفا کنند.»

● دستیابی به شناخت رمضان

خداوند متعال در این ماه پر خیر و برکت ما را به میهمانی عظیم خود فراخوانده است و راه و رسم این میهمانی را نیز به خوبی ترسیم فرموده، حال باید از خود پرسید که آیا میهمان خوبی برای این مراسم پر فیض الهی خواهیم بود و می توانیم قدردان پذیرایی های میزان باشیم و آیا در این میهمانی، میزبان از ما راضی و خشنود خواهد شد یا نه، میهمان ناخوانده ای خواهیم بود که میزبان برای رفتن ما لحظه شماری می کند.

به دیدار حجت الاسلام والمسلمین محمدمهدی مرادی، کارشناس ارشد تبلیغ در حوزه علمیه قم می رویم تا از دیدگاه های ایشان مطلع شویم.

مرادی در تحلیل خود درباره ماه مبارک رمضان می گوید: «اولین قدم برای ورود به ماه رمضان شناخت و درک عمیق آن و آشنایی با برکات و فضایل این ماه است، یعنی باید ارزش های معنوی این ماه پر خیر و برکت را با تمام وجود شناخت و سپس وارد بطن و متن آن شد، چون در سایه این شناخت است که نحوه برخورد ما با این ماه مشخص می گردد. حضرت محمد(ص) پیامبر گرامی اسلام در حدیثی می فرمایند: «اگر انسان ها از آنچه که در ماه رمضان قرار دارد آگاهی داشته باشند با تمام وجود دوست دارند که همه طول سال ماه رمضان باشد، حال اگر ما با این نگاه به درک ماه مبارک رمضان برسیم قطعا می توانیم بهره برداری بیشتری از آن داشته باشیم.»

این کارشناس ارشد تبلیغ در حوزه علمیه در ادامه می گوید: «در احادیث و روایاتی از پیامبر اسلام(ص) آمده است که نفس شما با شما از همه دشمن ها دشمن تر است، در تفسیر این حدیث آمده است که اگر در حق هر دشمنی نیکی و محبت کنید قطعا دشمنی و کینه او کمتر می شود اما هرچقدر که به نفس خود خوبی کنید دشمنی او بیشتر می شود، حال این ماه مبارک فرصت مغتنمی است تا به تزکیه نفس و عبادت و خودسازی بپردازیم.

مرادی می گوید: «مبارک در لغت به معنای چیزی است که برکات و دوام آن زیاد است با این حال اولین مرحله استفاده از این ماه مبارک این است که موانع رسیدن به عبادت خالصانه را از سر راه برداریم موانعی مثل شهوات، دنیاپرستی و... این را هم نباید فراموش کرد که خداوند فرموده در این ماه شیطان در غل و زنجیر است و این خود فرصت مناسبی به انسان داده شده تا بهتر و با طمانینه بیشتر به عبادت بپردازیم و از یاد خداوند متعال غافل نشویم.»

● نفس باید مطیع عقل باشد

حجت الاسلام مرادی می گوید: از دیگر فواید ماه مبارک رمضان زنده کردن روح عبودیت در انسان است، چون فلسفه بسیاری از نخوردن ها و نگفتن ها و نشنیدن ها این است که بنده خوب خدا باشیم که در این رهگذر باید نفس ما مطیع عقل گردد تا بتوانیم به راحتی از کوره راههای زندگی عبور کنیم و در امتحان های الهی سربلند بیرون آییم، خداوند در سوره عنکبوت آیه ۶۹ می فرماید: «غریب به مضمون-هر کس که در مسیر ما تلاش کند ما قطعا صراط مستقیم را به او نشان می دهیم.» این کارشناس ارشد تبلیغ در ادامه همین بحث می گوید: «یکی از مهمترین موانع بر سر راه رسیدن انسان به کمال، وجود شیطان است، اما در این، ماه، شیطان به زنجیر کشیده شده تا انسان بتواند راه سعادت و کمال ابدی را با آرامش کامل طی کند، از همین رو می توانیم از این شب ها و روزهای رمضان نهایت استفاده را ببریم.»

شیخ صدوق به سند معتبر روایت کرده از حضرت علی بن موسی (ع) از پدران خود از حضرت علی(ع) که فرمود: خطبه خواند بر ما روزی حضرت محمد(ص) و فرمود: ای مردم به درستی که رو کرده است به سوی شما ماه خدا با برکت و رحمت و آمرزش، ماهی است که نزدخدا بهترین ماه ها است و روزهایش بهترین روز ها است و شب هایش بهترین شب ها است و ساعت هایش بهترین ساعت ها است، و آن ماهی است که خوانده اند شما را در آن به سوی ضیافت خدا و گرویده اید در آن از اهل کرامت خدا، نفس های شما در آن ثواب تسبیح دارد و خواب شما ثواب عبادت، عمل های شما در آن مقبول و دعاهای شما در آن مستجاب است. پس بخواهید از پروردگار خود با نیت و دل های پاکیزه از گناهان که توفیق دهد شما را برای روزه داشتن و تلاوت قرآن، به درستی که شقی و بدعاقبت کسی است که محروم گردد از آمرزش خدا در این ماه عظیم حجت الاسلام رضا عبداللهی فرد، واعظ علوم دینی می گوید: «ماه مبارک رمضان تنها ماهی است که قرآن با صراحت به آن اشاره کرده و اهمیت آن را مطرح نموده و روایات و احادیث متعددی نیز در باب آن بیان شده که همگی نشان می دهد ماه بسیار پرفضیلتی است، با این حال باید تمام تلاش ما معطوف به این موضوع باشد که از تمامی دقایق ماه رمضان استفاده کنیم تا در پایان آن به یک خودسازی دست پیدا کنیم.»

● کاهش جرایم در ماه رمضان

یکی از برکاتی که هر سال ماه رمضان با خود به همراه دارد کاهش جرایم در کشور است، به گونه ای که در سال گذشته حدود ۴۰درصد جرایم کاهش چشمگیری داشت و این خود موید این نکته است که حتی افراد شرور نیز به مسایل معنوی احترام می گذارند، از این رو در ماه رمضان میزان جرایم و تخلفات کاهش می یابد.

محمدحسین رامیان، کارشناس مسایل اجتماعی و استاد دانشگاه می گوید: «ماه مبارک رمضان سوای تاثیرات معنوی و الهی، در رفتارهای اجتماعی افراد نیز تاثیرگذار است، به نحوی که هر ساله شاهدیم درصد قابل ملاحظه ای از جرایم و تخلفات کاهش می یابد که این موضوع به خوبی نشان می دهد بحث روزه فقط یک موضوع دینی محسوب نمی شود بلکه در ابعاد فرهنگی و اجتماعی نیز قابل بررسی است.»

این کارشناس مسایل اجتماعی می گوید: «به عنوان مثال فردی که در ماه مبارک رمضان روزه گرفته خود را مقید به رعایت حریم های شناخته شده این ماه می داند و مثلا از دروغ گفتن، غیبت کردن، تهمت زدن و سایر مسایل غیراخلاقی پرهیز می کند و حتی در فاکتورهای دیگر می بینیم آمار قتل و جنایت نیز کاهش چشمگیری دارد، همه این موارد بر اهمیت نقش اجتماعی روزه تاکید دارد و این راهکار را پیش روی ما قرار می دهد که از یک موضوع دینی و اسلامی همچون روزه و ایام ماه مبارک رمضان برای نهادینه کردن مباحث اخلاقی و اجتماعی نهایت بهره را ببریم و مبلغان دینی ما باید در این ایام به گونه ای به تشریح اهمیت روزه داری بپردازند که افراد حتی پس از ماه مبارک همچنان خود را موظف به رعایت حریم های اخلاقی و چارچوب های اجتماعی بنماید.»

این استاد دانشگاه ماه رمضان را بهترین فرصت برای نهادینه کردن مباحث اخلاقی و اجتماعی می داند و معتقد است که این ماه می تواند در بالا بردن فرهنگ اجتماعی جامعه نقش بسزایی داشته باشد.

باورم این است که عشق از دامن سحرهای رمضان متولد شده است. در عشق س حری نهفته است، همچنان که دراین سحرهای پراز ستاره های دعا و توکل نیز س حری وجود دارد. آن رهرویی که دل به رفتن و رسیدن می سپارد، رهرویی که خواب و خوراک را به عشق محبوب فراموش کرده، تنها اوست که می تواند قفل س حر را بگشاید و به اعجاز سحرهای رمضان دست پیدا کند.

وقتی می خواهی از رمضان صحبت کنی، وقتی تصمیم می گیری از زیبایی هایش بگویی، وقتی اراده ات بر توصیف ساعات و لحظات افطار جزم می شود، وقتی لحظه نوشتن فرامی رسد، قلم هم روزه می گیرد. واژه ها هیچ کدام در خور گشودن درهای توصیف نیستند! شاید عجز قلم، بیان از درک ناقص من و تو دارد و شاید شگفتی، زبان را الکن کرده باشد.

رمضان شهری است پر تمنا، پراز چشم های مشتاق تر شده، لبان گویای پشیمانی و قد ومی خمیده و شرمسار از سنگینی بار گناه. اما دل های حاجتمند به قدری شریف، امیدوارند.

به راستی تفاوت رمضان با سایر ماه ها و تفاوت روزهایش با سایر روزها چیست؟

آیا ساعات روزهایش طولانی تر است؟ آیا آسمان شب هایش پرستاره ترند؟ آیا سحرهایش سپیدی بیشتری دارند و یا صبا در هنگامه صبح پر رمز و رازتر و سرگشاده تر می وزد؟

آیا مؤذن اذان صبح شیوه طنازی دیگری دارد و بر مناره بلند مسجد از دلدادگی و آواز یگانگی خدا و ختم رسولش می خواند؟ همه این ها هست، اما همه هم این نیست!

تفاوت رمضان در تغییر حالت دل مؤمن است. تفاوت رمضان درخانه تکانی قلب، زدودن غبارفراموشی و گناه از دل، شستن چشم سر برای جور دیگر دیدن معنا می شود.

این ماه پربرکت گام های من و تو را در پیمودن صراط المستقیم قوت می بخشد. سبکبال می شوی، راه دل مشتاق را گرفته و به سر منزل مقصود می رسی.

● باد صبا بوی بهشت آورد!

شروع رمضان با سحر است، سحری که س حری در ثانیه هایش جاری است. بر سفره سحر خرما گذاشته ایم، تا سهمی از کوله بار پربرکت رمضان برداریم. شروع رمضان با دست خالی و برخاسته به سوی آسمان است تا به یاد آوریم همیشه برای اجابت دری گشوده اند.

شروع رمضان با گریه و لابه است، غمازتر از اشک در بیان عشق و دل دادگی نیست. آغاز این فصل سبز با دعاست، چرا که دعوت ها پاسخ داده شده اند.

میترا خسروبیگ کارشناس ادبیات می گوید: «سحر در لغت به معنای وقت آخر شب و زمان پیش از صبح است. برخی نیز گفته اند که سحر سپیدی است که بربالای سیاهی رخ می نماید و یا سپیدی که بر سیاهی برمی آید. سحرگاهان ماه رمضان نقطه آغازی است برای شروع روزه داری و ستیز کردن با هوای نفسانی و اولین لحظات خودسازی و سجده بندگی است، از این رو اهمیت بالایی دارد. در میان عرفا سحر و دعای صبحگاهی ارزش و اعتبار بالایی دارد و شعرا در وصف آن سخن ها گفته اند. از طرفی باد صبا نیز به عنوان پیک خوش خبر، نامه سرگشاده حق را به بندگان مقرب می رساند. هم زبان گویا برای گفتن اسرار و هم گوش شنوایی برای شنیدن گلایه ها و اشتیاق عارف دارد.»

وی ادامه می دهد: «صبا به عنوان پیکی از جانب خدا درد دل عارف عاشق سجاده نشین را می شنود و رازهای نهفته را بازگو می کند. گویی از عالم غیب خبرهای خصوصی دارد.»

این کارشناس ادبیات با قرائت ده ها بیت درباره شکوه سفره سحری می گوید: «نشستن بر سر سفره سحری که همراه با آداب و تشریفات خاصی است، بسیار دل انگیز و شادی آفرین است. این لحظات ناب که هر آنش با آنی دیگر متفاوت است، زیباترین خاطرات انسان را درعهد نوجوانی و جوانی رقم می زند. سحر نردبانی کوتاه برای از بین بردن فاصله فرش تا عرش است. نردبانی که پله هایش ذکر و نماز و صلوات و به اندازه نزدیکی دل به خداست.»

خسرو بیگ معتقد است که ناب ترین لحظات استجابت دعا درنظر عرفا و شعرای ایران همین ثانیه های سحر توصیف شده است. وی می گوید: «سفره سحری با دستانی گشوده می شود که تهی از تمنای دنیاست. نانی در آن جای می گیرد که سیر کننده چشم و دل از مال دنیاست. غذایی در آن چیده می شود که ساده ترین غذاهاست، خرما و پنیر و نمک غذای پیامبر(ص) بوده است.

در پای سفره سحر همه می نشینند، از کودک و نوجوان، مرد و زن تا پیر و افرادی که توان بدنی روزه گرفتن ندارند. اصل وصال است که دل آن را به خوبی انجام می دهد. سفره سحر، سفره راز و نیاز است. مثل سجاده نماز پاک و پربرکت است. در سفره ای که برای میزبانی خدا چیده شده، هیچ چیز کم نیست، چون خدا هست.»

● برسرسجاده سحر، یاد آنهایی که رفته اند...

بانگ خروس، خواندن سوره یاسین و طه شب هنگام به نیت بیداری در وقت سحر، کوبیدن در همسایه، صدای مناجات و شلیک توپ و... از شیوه های بیداری در هنگام سحر درتهران عهد قدیم بوده است. بگذریم که امروز همسایه حتی نام همسایه را نمی داند و صدای SMSها در هنگام سحر جای شلیک توپ را گرفته اند.

اعظم سادات تاج الدینی زن خانه دار ۶۵ ساله ای است که برای سحرهای ماه رمضان که در تابستان امسال واقع شده است، بیشتر غذاهای برنجی را توصیه می کند. وی می گوید: «غذاهای برنجی تشنگی نمی آورند. به جای دوغ و ماست هم از هنداونه و خربزه استفاده کنید، چون عطش را تخفیف می دهد.»

از وی در مورد نحوه بیداری اش در سحر می پرسم. وی می گوید: «شوهرم که به رحمت خدا رفته و دختر و پسرم هم ازدواج کرده اند. خودم هستم و خدای خودم. هنوز رادیوی بزرگ قدیمی مان نفسی دارد. یک حمد و سوره و چند صلوات نذر بیداری سحر می کنم و درست نیم ساعت مانده بیدار می شوم و به جای برنامه های تلویزیون به مناجات سحر از رادیو گوش می دهم. مناجات رادیو خاطرات جوانی ام را زنده می کند. خاطرات حضور شوهر خدا بیامرزم. هر سحر کنار قاب عکسش شمعی روشن می کنم.»

سحرهای تنهایی ماه رمضان معنا ندارد. اعظم سادات تاج الدینی وقتی با گوشه روسری پرشکوفه اش اشک چشم می زداید، زمزمه می کند: «تنهایی برای دل بی خداست.»

● آب کم جو، تشنگی آور به دست

در اندیشه شهید مطهری عنوان شده که بین خواندن دعا و پدید آوردن دعای حقیقی فرق است. اگر در سحرگاه رمضان احتیاجی در روح خود احساس می کنید، باید آنچنان دعا کنید که دل با زبان یکی باشد.

شاعر می گوید: «هرچه روئید از پی محتاج رست/ تا بیابد طالبی چیزی که جست

هر که جویا شد بیابد عاقبت/ مایه اش درد است و اصل مرحمت

هر کجا دردی دوا آن جا رود/ هر کجا فقری نوا آن جا رود

هر کجا مشکل، جواب آن جا رود/ هر کجا پستی است آب آن جا رود

آب کم جو تشنگی آور به دست/ تا بجوشد آبت از بالا و پست»

حجت الاسلام اسماعیلی کارشناس فرهنگی پیرامون شرایط استجابت دعا به وقت سحر توضیح می دهد: «باید با یقین کامل دعا خواند. وقتی مؤمن دعا می خواند، معنایش این است که حاجت او دم در آمده است. در دعای معروف ابوحمزه ثمالی که از ادعیه مشهور سحرهای ماه مبارک رمضان محسوب می شود و امید و اطمینان در آن موج می زند، آمده است: بار الها! من جاده های طلب را به سوی تو باز و صاف و آبشخورهای امید به تو را مالامال می بینم. شهید مطهری نیز در گفتار هیجدهم از کتاب ارزشمند «بیست گفتار» بیان داشته اند که شرط استجابت دعا ایمان به رحمت بی منتهای ذات احدیت و شرط دیگر یقین است.»

حجت الاسلام اسماعیلی هماهنگی سایر شئون زندگی انسان با دعا را یکی دیگر از شروط استجابت دعا برشمرده و می گوید: «هرگاه یکی از شما بخواهد دعایش مستجاب شود، کار و کسب و راه درآمد و روزی خود را پاکیزه کند و خود را از زیر بار مظلمه هایی که از مردم برعهده دارد خلاص کند، زیرا دعای بنده ای که در شکمش مال حرام باشد به سوی خدا بالا برده نمی شود.»

وی متذکر می شود: «در دعا نباید محالی را طلب کرد، مثلا زنده شدن مرده یا مرگ خویش را طلبیدن! قطع رحم و امثال این ها.

ضمنا تنها اتکا به دعا و پرهیز از امر به معروف و نهی از منکر در رفع بلایای یک جامعه توصیه نمی شود. باید هر دو این ها در کنار هم باشند.»

● دعای صبح و آه شب کلید گنج مقصود است

در جنوب کشورمان رمضان امسال با وجود گرمای هوا حال و هوای دیگری دارد. اگرچه رمضان جنوب در تابستان عطشناک است، اما صبر مؤمن همه چیز را شیرین می سازد.

علیرضا یزدان خواه یک روزنامه نگار جوان از خطه خوزستان پیرامون رسم و رسومات این منطقه در ماه مبارک رمضان توضیح می دهد: «مردم دزفول در قدیم رسوم جالبی در وقت سحر داشتند، به این ترتیب که چون در گذشته کوچه ها باریک و پشت بام خانه ها به هم چسبیده بود، هر روز نوبت یک نفر بودکه از روی پشت بام یا از طریق زدن در خانه اهالی کوچه یا محل خود را از خواب برای خوردن سحری بیدار کند.

در وقت سحر هم هر روز یک خانواده به صورت داوطلب برای همسایه های خود سحری می برد، غذاهایی مثل آش محلی، فرنی و نشاسته ای که با شیره گندم درست می شد و تهیه آن بسیار پرزحمت بود. از دیگر رسوم این شهر این بود که زن ها بعد از اذان صبح برای ختم قرآن خانه یکی از همسایه ها جمع می شدند و به این رسم مقابله می گفتند.»

وی در ادامه به تلاش چشمگیر صدا و سیمای مرکز خوزستان در انعکاس رسومات زیبای محلی و برنامه سازی منطبق با نیازهای بومی اشاره کرده و می گوید: «در هنگام سحر هر روزه داری ابتدا به سراغ رادیو و تلویزیون می رود تا از برنامه های پرفیض ویژه ماه مبارک و ادعیه سحری بهره مند شود. از صدا و سیمای مراکز استان ها انتظار می رود که محتوای سخنرانی ها و نیز برنامه های نمایشی تا حدودی معطوف به نیازهای بومی و روحیات جوانان آن منطقه باشد. این گونه ثانیه های سحرپربارتر و پرفایده تر سپری خواهد شد. ضمنا می توان به معرفی اندیشمندان هر منطقه پرداخت تا ارتباط مردم هر منطقه با فرهیختگانشان دوچندان شود.» این جوان در تکمیل صحبت هایش صادقانه از مردم می خواهد: «در وقت سحر امام زمان(عج) را فراموش نکنید و با خواندن دعای فرج و ذکر صلوات از خدا آرزوی تعجیل در ظهور یوسف زهرا(س) را داشته باشیم.»

● بیمه در برابر توطئه های دشمنان

در سحرهای ماه رمضان آنچنان به خدا احساس نزدیکی داریم که گویی در کنار ما و در خانه دل ما نشسته باشد. این گونه هرگز دست خالی برنمی گردیم. خدای مهربان ناظر ماست و هر آنچه که بخواهیم به ما عطا می کند.

رضا نباتی کارشناس تعلیم و تربیت اسلامی می گوید: «سحرهای تابناک ماه رمضان وقت خوبی برای معاشقه با تک تک واژه های دعا و نماز است. مهمترین ره آورد این سحرها طبق آیه ۱۸۳ سوره بقره به دست آوردن گوهر پرارج تقوا، دست یابی به پارسایی، تربیت معنوی و در یک کلمه رسیدن به مقام محمود است.

قرآن کریم در شب قدر نازل شد، لذا در قرآن بر شب زنده داری بارها تأکید شده است.»

وی فواید سحرخیزی را این گونه برمی شمرد: «عمل به سنت پیامبران، بزرگان و عرفای دین، همنشینی با خدا، همنشینی با فرشتگان و ملائک. در روایات داریم کسی که سحرخیز است و شب زنده داری می کند، برای آسمانیان همچون ستاره ای بر روی زمین می درخشد. فرشتگان مشتاقند که بدانند این نور از کجا بر روی زمین می درخشد؟! فرد شب زنده دار را دعا کرده و تحنیت می گویند.»

این کارشناس تعلیم و تربیت اسلامی دور شدن از عذاب دنیا و آخرت، استجابت دعا و کفاره گناهان را از فواید دیگر شب زنده داری و سحر خیزی عنوان می کند.

از لحاظ روانشناسی هم ثابت شده که دعاگویان سحر افرادی لبریز آرامش و اندیشه های مثبت هستند. نباتی در ادامه می گوید: «سحرخیزی باعث نورانیت چهره انسان می شود. کسانی که اهل سحرخیزی و شب زنده داری هستند، دارای نفس مطمئنه بوده و اعتماد به نفس بالایی دارند. از پیامبر(ص) نقل می کنند: شرف مؤمن در شب زنده داری اوست و عزت او در بی نیازی از مردم. انسان با شب زنده داری می تواند استعدادهای معنوی خود را شکوفا کند و به مقام انسانیت برسد. گناه قفل قلب است که کلید آن سحرخیزی است. شب زنده داری مؤمن را در برابر توطئه های دشمنان بیمه می کند.»

ماه مبارک رمضان، ماه نزول و انس با قرآن و ماه شناخت و بهره برداری فکری و عملی از قرآن فرا رسیده است. ماهی که در شب قدر قلب نازنین پیامبر اکرم«ص» قرآن را از امین وحی فرا گرفت و قرآن از لوح محفوظ بر قلب وسیع و نورانی آخرین فرستاده خداوند منعکس شد، ماهی که همه ما با روزه گرفتن، عبادات و مناجات و با زمینه سازی و آمادگی معنوی به استقبال این ماه خوب خدا آمده ایم و می خواهیم در پرتو آثار پربرکت روزه و عبادتها و دعاهای همراه آن، رابطه خود را با قرآن نزدیکتر کنیم و تصمیم بگیریم که خط رابط ما با این کتاب آسمانی همواره استوارتر و محکم تر گردد. قرآن روح رمضان است که در کالبد آن دمیده شده و ارزش و عظمت آن را چند برابر کرده است. قرآن قلب رمضان است که بدون این قلب و ضربان آن جوهره حقیقت در رگهای حیات معنوی روزه داران به جریان نمی افتد، قرآن بهار دلها و ماه رمضان، بهار قرآن است، چنانکه امام علی«ع» فرموده اند: «در قرآن بیندیشید که بهار قلبهاست.»

تدبر و تعقل در آیات الهی، شیوه های بهره مندی بیشتر و بهتر از قرآن کریم و راهکارهای قرآنی شدن جامعه و چگونگی توسعه مفاهیم قرآنی از ضرورتهایی است که به منظور نقد و بررسی و ارائه راهکارهای مؤثر و دسترسی به آن، به هفدهمین نمایشگاه بین المللی قرآن رفتیم تا نظرات مردم و مسئولان را در این زمینه جویا شویم.

● توسعه مفاهیم قرآنی

امسال هفدهمین نمایشگاه بین المللی قرآن کریم با شعار «توسعه مفاهیم قرآنی و خدمات حداکثری» ۶روز قبل از ماه مبارک رمضان کار خود را آغاز کرد.

محمدعلی خواجه پیری رئیس نمایشگاه قرآن کریم هدف از این اقدام را ایجاد شرایط مناسب برای بازدیدکنندگان شهرستانی اعلام می کند و می گوید: «نمایشگاه امسال با تغییرات دیگری هم همراه است که اضافه شدن بخش امور استانها برای اولین بار از جمله آنهاست و در این راستا ۱۲ استان آثار و عملکردهای قرآنی خود را در معرض بازدید عموم قرار دادند. همچنین حضور استادان جدید قرآنی و عرضه آثار غیرتکراری، برپایی «قانون گفتمان جوان و قرآن»، «سالن مطالعه»، بخش «احکام بانوان»، «سالن خانواده» با ارائه و بررسی موضوعاتی از جمله معضلات ازدواج در روابط خانوادگی، معضلات در تربیت فرزندان و حضور بانوان و زنان در جامعه» و نمایش فاخرترین کتابهای عالم اسلام هم از بخشهای ویژه و جدید نمایشگاه می باشد.»

خواجه پیری در ادامه می گوید: «در نمایشگاه امسال از ۱۰ خادم قرآنی که بیش از ۸۰سال سن دارند و در سالهای گذشته نیز به عنوان خادمان قرآن کریم شناخته شده اند، تجلیل می شود. همچنین نمایشگاه به صورت آنلاین به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی از طریق شبکه جهانی اینترنت پخش می شود و علاقه مندان به قرآن کریم در سراسر دنیا می توانند از نمایشگاه به صورت مجازی دیدن کنند.»

فرصت مغتنم برای بازدید شهرستانی ها از نمایشگاه

به همراه عکاس روزنامه از پله های شبستان مصلا، محل برگزاری هفدهمین نمایشگاه بین المللی قرآن کریم بالا می رویم. اولین سالنی که توجهمان را جلب می کند بخش پژوهشهای قرآنی است که بازدیدکنندگان کثیری را به خود اختصاص داده است. جوانان و دانشجویان گروه گروه وارد غرفه های مختلف می شوند و در دسته های چند نفره مشغول بررسی و تورق زدن کتب قرآنی، پایان نامه ها، پژوهشها و آثار محققان می شوند. وارد غرفه «مطالعه پژوهشهای قرآنی» می شوم. با چند خانم که سرگرم بازدید از کتابها هستند، سر صحبت را باز می کنم یکی از آنها با لهجه شیرین جنوبی، ضمن ابراز خرسندی از اینکه توانسته امسال به دلیل برگزاری نمایشگاه یک هفته قبل از ماه مبارک رمضان به تهران سفر کند و از آن دیدن نماید، می گوید: حضور در این نمایشگاه نه تنها برای ما دانشجویان بسیار ضروری به نظر می رسد، بلکه برای آحاد اقشار جامعه نیز مفید است چراکه برپایی چنین مکانی ما را با تألیفات جدید کشورهای اسلامی آشنا می کند و زمینه را برای پی بردن بیشتر به معارف قرآنی فراهم می سازد و در افزایش بینش، آگاهی و بصیرت جوانان نیز تأثیرگذار است.»

وی که از اهواز برای شرکت در نمایشگاه به تهران سفر کرده نظرش را درمورد چگونگی ایجاد یک جامعه قرآنی این طور بیان می کند. «هرچیزی که استمرار داشته باشد، قطعاً نتیجه مطلوب دارد، اگر برنامه های قرآنی مثل تلاوت، حفظ، ترتیل و مخصوصاً مفاهیم به طور مستمر بین مردم و در جلسات هفتگی برگزار شود، حتماً جامعه ای قرآنی خواهیم داشت.»

حجت الاسلام سیدصالح موسوی اعظم از یاسوج برای بازدید از نمایشگاه قرآن به تهران آمده است. او هم با اعلام رضایت خود از برپایی پیش از موعد نمایشگاه قرآن، هدف از حضورش را در این فضای معنوی و ناب، آشنایی و تهیه آخرین و جدیدترین اطلاعات و دستاوردهای قرآنی ذکر می کند و ادامه می دهد: «اصل برپایی نمایشگاه قرآن، اقدامی ستودنی است ولی فقط خرید قرآن و کتابهای قرآنی و نگه داری آن در کتابخانه های شخصی نمی تواند جامعه را به سمت رستگاری سوق دهد، بلکه عمل به آیات و دستورات آن مهم است که امیدواریم مسئولان مربوطه نیز اهتمام ویژه ای برای توسعه مفاهیم قرآنی در جامعه داشته باشند.»

وی می گوید: «توجه جدی به عمق معانی قرآن و تدبر در آیات الهی آن، زمینه ای برای انسان سازی است، خواندن قرآن بدون درک معانی آن کوتاهی در مقابل این کتاب مقدس است و درواقع باعث مهجور ماندن قرآن می شود، زیرا تا زمانیکه تنها به قرائت اکتفا شود، چیزی از معنای آن درک نخواهدشد.»

افزایش پژوهشهای قرآنی به ۱۵هزار جلد

برای آشنایی بیشتر با بخش پژوهشهای قرآنی به سراغ حجت الاسلام والمسلمین شمس مسئول بخش پژوهش و مدیر واحد مشاوره قرآنی رفتم. وی در سخنانی با اشاره به اینکه این سالن شامل سه بخش جداگانه است و بازدیدکنندگان مختلفی اعم از دانشجو، طلبه، جوان و نوجوان و خانواده ها را به خود اختصاص می دهد، می گوید: در بخش اول و ورودی این سالن، پژوهشهایی که در جهان اسلام درمورد قرآن صورت گرفته، عرضه می شود و محققان و دانشجویان علاقه مند می توانند در غرفه مخصوص به مطالعه این آثار بپردازند و از نزدیک با منابع پژوهشی قرآن آشنا شوند.»

وی با اشاره به اینکه در این بخش کتب داخلی و خارجی از ۱۲ هزار جلد به ۱۵هزار جلد افزایش یافته است، می گوید: «قسمت مشاوره قرآنی، بخش دیگری از این سالن است که اکثراً بازدیدکنندگان آن را خانواده ها تشکیل می دهند در این بخش مراجعه کنندگان سؤالات و شبهات قرآنی خود را مطرح می نمایند و کارشناسان و روانشناسان حاضر به سؤالات آنها پاسخ می دهند.»

نظر حجت الاسلام شمس را درمورد قرآنی شدن فضای جامعه و راهکارهای دسترسی به آن می پرسم که در پاسخ چنین می گوید: «ترویج فرهنگ قرآنی از نظر روانی روی مردم تأثیر بسزایی دارد. اگر جو جامعه یک جو قرآنی باشد، طبیعی است که مردم گرایش بیشتری به سوی قرآن و تدبر و تعقل در آیات و تلاوت آن پیدا خواهند کرد و ماه رمضان و برپایی نمایشگاه قرآن این فضا را برای مردم به وجود می آورد.»

وی در ادامه اضافه می کند: «نمایشگاه قرآن در سالهای قبل فقط جنبه نمایشی داشت و مردم از دیدن آثار هنری و تابلوهای زیبای قرآنی لذت می بردند. اما امروز در نمایشگاه قرآن کارهای محتوایی ارزشمندی صورت گرفته است، مخصوصاً در ۴سال گذشته که ۳۰درصد کارهای قرآنی جنبه ظاهری پیدا کرده و ۷۰درصد آن برنامه های محتوایی شامل توسعه مفاهیم و کارهای پژوهشی و تحقیقاتی درمورد آیات قرآن است. بنابراین مردم در فضای نمایشگاه از نزدیک با پژوهشها و تحقیقاتی که درمورد قرآن صورت گرفته آشنا می شوند.»

● ساعت کار نمایشگاه و گله ناشران

یکی از اقدامات خوبی که چند سال قبل در نمایشگاه بین المللی قرآن صورت گرفته است، جداسازی دو بخش فروش محصولات و بخش نمایشگاهی آثار است. سالهای گذشته خیلی از غرفه ها همزمان فروش هم داشتند اما با جدا شدن این بخش حالا بازدیدکنندگانی که به قسمتهای نمایشگاهی مراجعه می کنند، صرفاً برای اطلاع از آخرین دستاوردها و محصولات سراغ غرفه ها می روند و به نوعی کار تخصصی تر شده است و کار مراجعان را راحت تر کرده است. اما در این میان برخی از ناشران کتابهای مذهبی و دینی با مشکلات زیادی روبه رو هستند و تعدادی از آنها به دلیل گران بودن اجاره غرفه ها از حضور در نمایشگاه خودداری کرده وانصراف داده اند.

یکی از ناشران در گفت وگو با گزارشگر کیهان ضمن انتقاد از زمان و ساعت برگزاری نمایشگاه می گوید: «شروع کار نمایشگاه از ساعت ۴ بعدازظهر تا ۱۲ شب برای ما ناشران اصلا زمان خوبی نیست چرا که اولا در این فاصله زمانی تعداد بازدیدکنندگان و خریداران کتاب بسیار محدود می شود، ثانیا در ماه مبارک رمضان وقت آزاد مردم و مخصوصا زنان در ساعات اولیه روز بیشتر است.»

وی با این پیشنهاد که بهترین ساعت کار برای نمایشگاه ۸ صبح تا ۱۰ شب می باشد، ادامه می دهد: «هزینه بالای اجاره غرفه ها یکی دیگر از دلایلی است که مانع حضور برخی ناشران در نمایشگاه امسال شده درحالیکه اجاره همین غرفه ها در مقایسه با نمایشگاه بین المللی کتاب متری ۱۸ هزار تومان گران تر است». همچنین تخفیف اجاره غرفه در نمایشگاه کتاب ۵۰ درصد و در نمایشگاه قرآن ۳۰ درصد می باشد، لذا با توجه به این فاصله زمانی و گرانی غرفه ها اصلا برای ما ناشران، حضور در نمایشگاه قرآن مقرون به صرفه نیست.»

با توجه به اینکه برگزاری نمایشگاه در این ساعت عده ای را دلخور کرده، اما رضایت جمع کثیری از مردم را نیز به همراه داشته است.

خانم مددی که به همراه همسر و سه فرزندش به نمایشگاه و سالن کودک و نوجوان آمده اند از اینکه در این فاصله زمانی توانسته به همراه تمام اعضای خانواده در نمایشگاه شرکت کند و بچه ها را با غرفه های تخصصی مثل داستان های قرآنی، نقاشی، داستان، تذهیب، قصه گویی و... آشنا کند، بسیار خرسند است.

● ماه رمضان تجلی گاه قرآن

محمود کریمی حافظ کل قرآن کریم و مدیر بخش آموزش نمایشگاه قرآن است. وی که سرگرم هدایت و راهنمایی بچه ها و بازدید کنندگانی است که برای تعیین سطح و سنجش توانایی های قرآنی خود به این غرفه آمده اند، در گفت وگو با گزارشگر روزنامه کیهان، با اشاره به اینکه در روزهای قبل از ماه رمضان، نمایشگاه حال و هوای معنوی هر ساله را نداشت و مردم طبق عادت، بیشترین بازدید را بعداز افطار از نمایشگاه قرآن دارند، در مورد فعالیت های این بخش می گوید: «بخش آموزش با هدف ارائه روش های آموزشی قرآن در مؤسسات قرآنی کشور، راهنمایی و مشاوره و سنجش استعدادها و توانایی قرآنی افراد فعالیت می کند. همچنین راهنمایی علاقه مندان به فراگیری آیات قرآن و نرم افزارهای محتوایی قرآن توسط کارشناسان و معرفی منابع قرآنی برای ترویج فرهنگ قرآنی از دیگر برنامه هایی است که دراین بخش در طول برپایی نمایشگاه انجام می شود.»

وقتی نظر کریمی را در مورد شیوه های بهره مندی بهتر از آیات الهی می پرسم چنین می گوید: «قرآن دریای گسترده ای است که اگر انسان از یک روزنه صحیح که تلاوت و فهم آیات الهی است وارد شود، به این دریای عظیم راه می یابد و می تواند از گوهرهای ناب آن استفاده لازم و بهره کافی را ببرد.»

وی می گوید: «ماه رمضان تجلی گاه انس با قرآن است، روزه داران مؤمن دراین ماه مهمان خدا هستند و در کنار خوان پربرکت قرآن نشسته اند و بنابراین باید با تلاوت آن انس بگیرند و با تدبر در آیات کتاب آسمانی و با بهره گیری فکری و عملی از مفاهیم قرآن بر رشد و تکامل ملکوتی خود بیفزایند. برهمین اساس پیامبر(ص) در تفسیر آیه ۱۲۱ سوره بقره چنین می فرمایند: «مومنان کتاب آسمانی را آنگونه که شایسته آن است، می خوانند.»

کریمی در ادامه می گوید: «گفتار و روایات ائمه معصومین(ع) و پیامبر اکرم(ص) همه حاکی از آن است که ارزش تلاوت قرآن به این است که آمیخته با توجه و تدبر و تصمیم بر عمل به دستورات قرآن باشد و تحقق و انس حقیقی با قرآن به چنین برنامه ای بستگی دارد وگرنه خوارج نهروانی، دشمنان خونخوار امیرمؤمنان همه از قاریان قرآن بودند ولی از قرآن فقط قافش را می دانستند، از این رو حضرت علی(ع) را که سراپا توحید بود کافر خواندند و با او جنگیدند.»

● سلامت نفس در جامعه قرآنی

«درگذشته اندیشمندان بر آن بودند تا با توسعه مفاهیم قرآنی و گسترش آن در حوزه زندگی، جامعه قرآنی سالمی را ایجاد کنند. این گونه است که همت بسیاری از دانشمندان اسلامی در صنعت ها و هنرهای مختلف، به تولید مفاهیم جدید قرآنی و باز تولید و نیز بازسازی زندگی مردم براساس آن بوده است.»

حجت الاسلام والمسلمین خلیل منصوری محقق و پژوهشگر مسائل دینی در گفت وگو با سرویس گزارش روزنامه کیهان با ذکر این مقدمه در خصوص راه های توسعه مفاهیم قرآنی، چنین می گوید:«دراین راه شاعران بنام به ویژه در زبان فارسی گامهای بلندی برداشتند و با تولید مفاهیم قرآنی جامعه را به سوی قرآن و اهداف آن رهنمون کردند. این گونه است که بسیاری از اصطلاحات، ضرب المثل ها و تعابیر، با ریشه های قرآنی در جامعه ایرانی پدید آمد و مردم به زبان ساده و آسان نه تنها آن را به کار می برند بلکه در زندگی خویش آن را اجرا می کنند.»

وی ادامه می دهد: «ایرانیان در طول تاریخ به کمک اندیشمندان فاضل خود توانستند، بسیاری از مفاهیم زندگی را از قرآن استخراج کنند و بینش و نگرش خود را بر پایه آن سامان دهند. به سخنی دیگر، پس زمینه فضای فکری و فرهنگی ما ایرانیان، انباشته از مفاهیم قرآنی است که زندگی روزمره ما را مدیریت می کند. البته در سده های اخیر به علل درونی و بیرونی، هم در زمینه تولید مفاهیم قرآنی و هم پاسداشت و یا بازسازی مفاهیم قرآنی پیشین، کوتاهی های جدی صورت گرفته است و نخبگان جامعه نتوانستند موفقیت های شایان توجهی دراین زمینه به دست آورند.»

منصوری در ادامه خاطر نشان می کند: «پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز با همه تاکیداتی که بر محوریت یابی قرآن و مهجوریت زدایی از آن صورت گرفت، ولی تنها گام هایی در حوزه حفظ و قرائت قرآن برداشته شده است و نخبگان علمی کشور در حوزه مفاهیم نه تنها وارد نشده اند، بلکه آن را به حال خود رها کردند.»

وی با اشاره به اینکه در سالهای اخیر به دنبال تاکید رهبر معظم انقلاب برخی از نهادها و مراکز حوزوی و دانشگاهی تلاش هایی دراین حوزه داشتند می گوید: «ولی به نظر می رسد که هنوز تا گام نخست عملی و واقعی در این زمینه بسیار راه است. برخی از مراکز تنها به بازخوانی و گردآوری مفاهیم قرآنی موجود پرداختند و فرهنگنامه هایی دراین حوزه منتشر کردند که در جای خود می بایست از آن تقدیر شود، ولی هنوز در حوزه مفهوم سازی و تولید مفاهیم گامی برداشته نشده است. این درحالی است که جامعه به شدت نیازمند تولید مفاهیم زندگی نوین عصری بر پایه مفاهیم قرآنی است.»

این محقق تاکید می کند: «درهمه رشته ها و علوم به ویژه علوم انسانی ما نیازمند تولید مفاهیم قرآنی هستیم و این امر مستلزم حضور جدی و قوی نخبگان و دانشمندان علوم مختلف در این حوزه می باشد. برای تولید مفاهیم قرآنی می بایست مطالعات میان رشته ای گسترش یابد و کسانی که در حوزه های مختلف علوم انسانی تحصیلات عالی دارند و صاحبان نظریه و ایده می باشند با بهره گیری از علوم قرآنی به این عرصه وارد شوند.»

درحال حاضر در تمامی دانشگاه های ایران حتی دانشگاه های علوم قرآنی، به جنبه های غیرمرتبط با زندگی و مفاهیم زندگی توجه می شود و هنوز کسانی در اندیشه تولید مفاهیم زندگی براساس آموزه های قرآنی نیافته اند. به نظر می رسد که آموزش ها و نیز پژوهش های دانشگاه ها و پژوهشگاه های ما، در فضایی به دور از فضای نظریه پردازی است. از این روست که تولید مفاهیم قرآنی نیز در چنین فضایی شدنی نمی باشد.

به گفته منصوری، برای دست یابی به توسعه مفاهیم قرآنی نخست نیازمند آنیم تا احساسات و عواطف جامعه نخبگان و دانش پژوهان نسبت به آن برانگیخته شود و آموزش ها و نیز پژوهش ها در مدار و محوریت این خواسته شکل گیرد. پس از تغییر فضای موجود می توان امید به توسعه مفاهیم قرآنی در سطح ملی و جهانی داشت.

منصوری در ادامه چنین می گوید: «تراکم انبوه داده ها و اطلاعات در همه حوزه ها به اندازه ای است که گردآوری و احصای آن به سادگی ممکن نیست، اگر این کار با بهره گیری از نرم افزارها انجام پذیرد می توان امید داشت که در پس آن با آموزش و پژوهش های جهت دار و همسو بتوان گام هایی برای توسعه مفاهیم قرآنی برداشت و قرآن را به این شکل در فضای زندگی مردم وارد کرد.»

وی می گوید: «آن چه تاکنون اتفاق افتاده است، آگاهی مردم با قرآن است ولی هیچ گام علمی و عملی برای حضور جدی قرآن در زندگی مردم برداشته نشده این حضور تنها زمانی شدنی است که مفاهیم قرآنی براساس نیازها و مقتضیات روز تولید و به جامعه از طریق لایه های مختلف اجتماعی تزریق شود. البته نمایشگاه ها و تبلیغاتی از این دست می تواند در ایجاد تحریک عواطف و فضاسازی مفید باشد و نوعی دغدغه در میان مردم و مسئولان و نخبگان ایجاد کند ولی هرگز با نمایشگاه و از طریق آن نمی توان به توسعه مفاهیم قرآنی در جامعه کمکی کرد و آن چه ضروری است تاکید بر آموزش و پژوهش هایی با مدار و محوریت قرآن و استنطاق و استنباط مفاهیم زندگی از قرآن می باشد.

پریسا جلالی