مروری بر کتابخانه های نابینایان در ایران و جهان

در دی ماه ۱۳۷۲ مجمع عمومی سازمان ملل متحد, قواعد استاندارد فراهم سازی امکانات برابر برای معلولان را به تصویب رساند بندهای ۵ و ۱۰ این مصوبه بصراحت دولت ها را مسئول ارائه خدمات اطلاع رسانی و دسترس پذیر کردن خدمات و منابع اطلاعاتی برای گروه های مختلف معلولان از جمله نابینایان معرفی می کند

در دی ماه ۱۳۷۲ مجمع عمومی سازمان ملل متحد، قواعد استاندارد فراهم‌سازی امکانات برابر برای معلولان را به تصویب رساند. بندهای ۵ و ۱۰ این مصوبه بصراحت دولت‌ها را مسئول ارائه خدمات اطلاع‌رسانی و دسترس‌پذیر کردن خدمات و منابع اطلاعاتی برای گروه‌های مختلف معلولان از جمله نابینایان معرفی می‌کند.

نخستین کتابخانه نابینایان در ۱۷۶۸ در بریتانیا با مجموعه‌ای به خط برجسته برای دانشجویان نابینا تاسیس شد و کتابخانه ملی نابینایان بریتانیا هم در ۱۸۸۲ آغاز به کار کرد.

در آمریکا هم کتابخانه بوستون، نخستین کتابخانه‌ای است که خدمات به نابینایان را در ۱۸۶۸ آغاز کرد. در این کشور، فکر ایجاد کتابخانه ملی برای نابینایان در ۱۸۹۷ توسط راسل یانگ، کتابدار کتابخانه کنگره، با ایجاد قرائتخانه‌ای برای نابینایان با حدود ۵۰۰ کتاب و صفحه موسیقی شکل گرفت.

امروزه خدمات کتابخانه ملی برای نابینایان که از طریق کتابخانه کنگره هدایت می‌شود، در چهار مرکز ایالتی، ۵۶ کتابخانه منطقه‌ای و ۱۰۱ کتابخانه ناحیه‌ای انجام می‌شود. کتاب و مجلات به شکل بریل، نوار ضبط شده، لوح فشرده، تجهیزات شنیداری و ابزار و وسایل به‌طور رایگان در اختیار افراد قرار می‌گیرد.

اما در ایران، نخستین مدرسه برای نابینایان و نگهداری آنها در ۱۳۴۲ توسط محمد خزائلی تحت‌ عنوان «مجتمع نابینایان دکتر خزائلی» تاسیس شد. در ۱۳۵۰ دولت بودجه مستقلی برای این مدرسه در نظر گرفت. در همین سال «سازمان ملی رفاه نابینایان» تاسیس شد که وظیفه تهیه و توزیع کتاب‌های گویا و بریل را نیز به‌عهده داشت. پس از تاسیس سازمان بهزیستی کشور، خدمات مربوط به کودکان نابینا به اداره کودکان استثنایی وابسته به وزارت آموزش و پرورش و رسیدگی به امور مربوط به نابینایان بزرگسال به سازمان ملی رفاه نابینایان واگذار شد که در همین زمان به «سازمان بهزیستی نابینایان رودکی» تغییر نام یافته بود. این مرکز وظیفه هماهنگی فعالیت‌های فرهنگی از جمله کتابخانه‌ها را به‌عهده دارد.

● مهم‌ترین کتابخانه‌های نابینایان در ایران

۱ـ کتابخانه رودکی: کتابخانه رودکی که بزرگ‌ترین کتابخانه ویژه نابینایان در ایران است، در ۱۳۵۲ رسما فعالیت خود را آغاز کرد. کتابخانه رودکی تنها کتابخانه در ایران است که به نابینایان شهرستان‌ها نیز ارائه خدمت می‌کند. این کتابخانه دارای چهار بخش است: الف) کتابخانه عادی؛ ب) کتابخانه بریل؛ ج) کتابخانه گویا؛ و د) چاپخانه. در کتابخانه عادی که مساحت آن تنها ۳۵ مترمربع است، کتاب‌ها عمدتا برای تبدیل شدن به بریل و گویا، استفاده کارکنان بینا و گاه امانت به نابینایان تهیه می‌شود.

۲ـ کتابخانه «موسسه آموزشی امام خمینی(ره)»: کتابخانه گویای موسسه آموزشی امام خمینی در ۱۳۶۹ تاسیس شد. تعداد کارمندان آن پنج نفر و تعداد منابع آن ۱۱ هزار حلقه نوار است.

۳ـ کتابخانه «مجتمع نابینایان دکتر خزائلی»: این کتابخانه در ۱۳۴۲ تاسیس شد و ۶۰۰ جلد کتاب بریل و ۴۲۳ حلقه نوار دارد.

۴ـ کتابخانه «مجتمع آموزشی نابینایان شهید محبی»: این کتابخانه در ۱۳۴۳ در تهران تاسیس شد. حدود ۳۲ جلد از کتاب‌های درسی کل کشور در این کتابخانه به خط بریل چاپ می‌شود. موجودی این کتابخانه ۷۰۰۰ جلد کتاب بریل و ۵۰۰۰ حلقه نوار است.

۵ـ کتابخانه «موسسه استثنایی عصای سفید»: این کتابخانه سال ۱۳۶۹ در تهران تاسیس شد و سه کارمند دارد. موجودی آن ۵۰۰ جلد کتاب بریل و ۳۵۰ حلقه نوار است.

۶ـ کتابخانه «موسسه نهادگذاری مطالعات علمی و پژوهشی گویا (خندق)»: این موسسه، موسسه‌ای غیرانتفاعی برای ضبط کتاب‌های گویا برای دانشجویان و فارغ‌التحصیلان نابیناست که سال ۱۳۶۹ تاسیس شد. شعبه‌های آن در شهرهای اهواز، اصفهان، و شیراز دایر است. موجودی کتابخانه این مرکز ۲۵۰۰ حلقه نوار در ۱۲۰۰ عنوان است.

۷ـ کتابخانه «مرکز تحقیقاتی بنیاد جانبازان»: این مرکز عهده‌دار تهیه و ارائه کتاب‌های گویا به کسانی است که در جنگ تحمیلی نابینا شده‌اند. موجودی کتابخانه آن حدود ۵۰۰ عنوان کتاب گویاست.

در تهران کتابخانه‌های دیگری نیز به افراد نابینا خدمات ارائه می‌دهند؛ از آن جمله می‌توان به بخش نابینایان کتابخانه‌های حسینیه ارشاد، شهید بهشتی، شورای کتاب کودک‌، مجتمع آموزشی نابینایان دخترانه نرجس، مجتمع دخترانه حضرت عبدالعظیم، مجتمع توانبخشی نابینایان خزانه و کتابخانه نابینایان دانشگاه الزهرا اشاره کرد.

در کشور ما خدمات کتابخانه‌ای به نابینایان سابقه‌ای چندان طولانی ندارد و با گذشت بیش از ۴۰ ‌سال از تأسیس نخستین مرکز آموزشی مخصوص نابینایان، به‌علت فقدان برنامه‌ریزی صحیح در مقایسه با کشورهای بزرگ دنیا فاصله زیادی داریم.

از سویی، استقرار کتابخانه‌های نابینایان تنها در مراکز استان‌ها، دستیابی نابینایان به آنها را بسیار مشکل و در مواردی غیرممکن ساخته است. خوشبختانه امروزه در ایران، کار سخت‌افزاری رایانه‌ای در کتابخانه‌ها برای نابینایان در اکثر استان‌ها انجام شده و بزودی فعالیت نرم‌افزاری یعنی تهیه برنامه‌های مدون و منظم الکترونیکی پایان می‌پذیرد تا هر نابینایی در هر استانی از کشور بتواند از طریق شبکه به مرکز کتابخانه رودکی وصل شود و از امکانات آن بهره گیرد.