درون بشقاب مهم است نه درون لیوان

شیرین کننده های کم کالری, از واقعیت تا خیال

در چند سال گذشته گزارش‌های بسیاری در مورد سلامت شیرین‌کننده‌ها در نشریات مختلف پزشکی دنیا منتشر شده است ولی آن ترس و واهمه‌ای که مصرف این مواد باعث ایجاد سرطان می‌شود دیگر مورد بحث نیست بلکه سوال مهم دیگری مطرح است و آن این است که آیا شیرین‌کننده‌های بدون کالری باعث کاهش وزن می‌شوند یا نه؟ در کنفرانس سالانه انجمن دیابت آمریکا که در شهر سن‌دیه‌گو کالیفرنیا برگزار شد، خانم «شارون فاولر» (sharon fowler) گزارشی از یک تحقیق ۲۶ساله را که در دانشگاه تگزاس در شهر سن آنتونیو انجام شده بود، ارایه کرد. این تحقیق روی ۱۵۵۰ نفر که سن آنها بین ۲۵ تا ۶۴ سال بود، انجام شد و تاثیر شیرین‌کننده‌های بدون کالری روی افزایش وزن و مقایسه آن با نوشیدنی‌های معمولی بررسی شد.

در این پژوهش ۶۲۲ نفر در هنگام شروع تحقیق وزن طبیعی داشتند ولی در خاتمه بررسی، بیش از یک‌سوم آنها دچار اضافه‌وزن متوسط یا شدید شده بودند. در این تحقیق افراد به دو گروه تقسیم شدند؛ گروه اول در روز بین نصف تا دو قوطی از نوشیدنی‌های رژیمی مصرف می‌کردند و گروه دوم افرادی بودند که به همین مقدار از نوشیدنی‌های معمولی حاوی کالری استفاده می‌کردند. وقتی نتیجه این گزارش در شهر سن‌دیه‌گو اعلام شد، تمامی حاضران و استادان شرکت‌کننده در این سمینار انتظار داشتند کسانی که از نوشیدنی‌های معمولی دارای کالری استفاده کرده بودند، وزن بیشتری پیدا کنند ولی با کمال تعجب اعلام شد گروهی که از نوشیدنی‌های رژیمی استفاده کرده‌اند، بیش از گروه دوم اضافه‌وزن پیدا کرده‌اند. یعنی نوشیدنی‌های رژیمی نه تنها باعث کاهش وزن در این افراد نشد، بلکه موجب افزایش وزن آنها نیز شده است.

در این کنفرانس، دلیل موجه و قانع‌کننده‌ای برای این افزایش وزن ارایه نشد و خانم «فاولر» تنها اعلام کرد که ممکن است افرادی که از نوشیدنی‌های رژیمی استفاده کرده‌اند، به طور طبیعی در حال چاق شدن باشند و همزمان با آن، نوع نوشیدنی‌‌شان را عوض کرده‌اند و چاقی آنها روند طبیعی داشته و این نوشیدنی‌های رژیمی، تاثیری روی چاقی آنها نداشته است. اما به نظر می‌رسد این توجیه دلیل قانع‌کننده‌ای نباشد. در ادامه این کنفرانس، متخصصان علوم تغذیه و متخصصان بیماری دیابت نظریات مختلفی ارایه دادند که جالب‌ترین آنها مربوط به گزارش خانم «لاسیه بونسی» (Laseiee Bonci) بود. این متخصص تغذیه گفت: «آنچه مهم است چیزی است که در بشقاب شماست نه در لیوان شما.» که اشاره‌ای بود به اینکه نوشیدنی‌ها چه رژیمی و چه غیررژیمی تاثیر مهمی در کاهش وزن ندارند بلکه آنچه باعث لاغر یا چاق شدن افراد می‌شود، مقدار غذایی است که در بشقاب آنها وجود دارد.

گرچه چاقی در جوامع غربی دلیل‌های بسیار و در عین حال متنوعی دارد ولی در ۴۰ سال گذشته با افزایش مصرف نوشیدنی‌‌های رژیمی یا قندهای بدون کالری، وزن افراد این جوامع نیز به همان نسبت زیاد شده است. با وجود اینکه این موضوع نمی‌تواند تنها عامل چاقی و افزایش وزن باشد ولی مطمئنا یکی از عوامل چاقی در جوامع غربی می‌تواند مصرف انواع مختلف نوشیدنی‌ها و شیرین‌کننده‌های بدون کالری باشد. به نظر من آنچه خانم «فاولر» در گزارش خود آورده، می‌تواند شروع یک بحث مفصل و دامنه‌داری باشد که در آینده جوامع پزشکی و بهداشتی در مورد آن به طور مفصل صحبت خواهند کرد.

به اعتقاد من نوشیدنی‌های رژیمی باعث افزایش وزن می‌شود و دلیل این افزایش وزن به طور ساده به این شرح است: همان‌طور که می‌دانیم قندخون افراد سالم در شرایط متفاوت بین ۷۰ تا ۱۴۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر متغیر بوده و در هنگام ناشتا از ۱۱۰ و بعد از مصرف غذا از ۱۴۰میلی‌گرم در دسی‌لیتر کمتر است. مکانیسم‌های بسیاری در بدن وجود دارد که این عددها را ثابت نگه می‌دارد. یکی از این مکانیسم‌ها درک مزه شیرینی به‌وسیله زبان در انسان‌هاست که باعث می‌شود حس شیرینی و مقدار آن به وسیله رشته‌های عصبی به مغز منتقل و از مغز هم به وسیله رشته‌های عصبی به کبد انتقال داده شود و کبد نیز به نسبت ماده شیرینی که در دهان گذاشته می‌شود، مقداری قند تولید کرده و وارد گردش خون می‌کند. تولید قند در کبد و ریخته شدن آن در خون باعث تحریک سلول‌های تولیدکننده انسولین در لوزالمعده شده و این عمل باعث ترشح مقداری انسولین از سلول‌های لوزالمعده و ورود آن به جریان خون می‌شود. در نتیجه وقتی شیرینی از دهان به معده می‌رسد و از طریق روده‌ها جذب خون می‌شود مقداری انسولین آماده در خون وجود دارد که بلافاصله این قند را وارد سلول‌های بدن می‌کند و مقدار قندخون را ثابت نگه می‌دارد.

مکانیسم بدن در مورد نوشیدنی‌های معمولی دارای کالری، دقیقا به همین شکل عمل می‌کند، یعنی زبان مزه شیرینی را حس می‌کند و مغز به کبد دستور تولید قند را می‌دهد و به همین میزان انسولین در سلول‌های لوزالمعده ترشح می‌شود و زمانی که قند موجود در نوشابه وارد گردش خون می‌شود به وسیله انسولینی که قبلا در خون وارد شده به سلول‌های بدن هدایت و به این ترتیب انسولین موجود در خون مصرف می‌شود. در صورتی که در نوشابه‌های رژیمی با وجود اینکه شیرینی آنها بیشتر از شیرینی نوشابه‌های عادی است و شیرینی آنها نیز به‌وسیله سلول‌های زبان احساس شده و به مغز منتقل می‌شود و مغز هم به کبد دستور می‌دهد که مقدار بیشتری قند به داخل خون بریزد و این مقدار زیاد قند وقتی در جریان گردش خون قرار می‌گیرد باعث می‌شود سلول‌های سازنده انسولین در لوزالمعده مقدار زیادی انسولین تولید کنند اما چون شیرینی این نوشیدنی‌ها به‌وسیله سلول‌های روده کوچک شناسایی نمی‌شود، بنابراین جذب خون نمی‌شود یا اگر جذب خون هم شود، در بدن جزو مواد قندی به حساب نمی‌آید و برای سوخت‌وساز احتیاج به انسولین پیدا نمی‌کنند.

در نتیجه مقدار زیادی انسولین بدون مصرف در خون باقی می‌ماند. همان‌طور که می‌دانیم زیاد بودن انسولین در خون، هم باعث چاقی و هم باعث جلوگیری از سوخت‌وساز چربی‌ها در بدن و همچنین موجب افزایش اشتها شده و شخص مجبور می‌شود که از غذاهای اطراف خود بیش از حد معمول استفاده کند. مجموعه این سه عامل باعث افزایش وزن در کسانی که از نوشیدنی‌های رژیمی استفاده می‌کنند، می‌شود. مطمئنا آنچه گفته شد احتیاج به بررسی و تحقیق بیشتری دارد تا جزییات آن روشن‌تر شود ولی باید در نظر داشت که نوشیدنی‌های رژیمی و شیرین‌کننده‌های بدون کالری یکی از ارکان اقتصادی کشورهای غربی است و سالانه میلیاردها دلار از هزینه‌های عمومی صرف این مواد می‌شود و هرگونه اظهارنظر در این مورد باعث بروز جنجال‌های مخالف و موافق بسیاری با آن خواهد شد. در خاتمه ذکر این نکته لازم و ضروری است که بهترین نوشابه برای افراد دیابتی و غیردیابتی چیزی جز آب نیست و بهترین رژیم غذایی چیزی جز کم خوردن نیست.

دکتر بهنام بنابی

متخصص داخلی