عارف سنتی در جهان صنعتی

پروفسور ویلیام چیتیک استاد دانشگاه ایالتی نیویورک در تحلیلی از وضع برآمده از مدرنیسم و غیبت نگرش توحیدی در جامعه های صنعتی در کتاب «علم مدرن و کسوف توحید» از وضعی فرضی استفاده می کند و حی بن یقظان شخصیت داستانی یکی از آثار عرفانی ابن سینا نماد تفکر حقیقت محور را پس از قرن ها دوباره به جامعه مدرن می کشاند تا او با مشاهداتش جهان کنونی را توصیف کند

پروفسور ویلیام چیتیک استاد دانشگاه ایالتی نیویورک در تحلیلی از وضع برآمده از مدرنیسم و غیبت نگرش توحیدی در جامعه‌های صنعتی در کتاب «علم مدرن و کسوف توحید» از وضعی فرضی استفاده می‌کند و حی بن یقظان (شخصیت داستانی یکی از آثار عرفانی ابن سینا)نماد تفکر حقیقت‌محور را پس از قرن‌ها دوباره به جامعه مدرن می‌کشاند تا او با مشاهداتش جهان کنونی را توصیف کند.

او در این قطعه از کتاب مذکور شخصیت ابن یقظان را در دیدار از دنیای صنعتی، سخت شگفت زده می نمایاند و توصیفات وی از دنیای مدرن را چنین بیان می کند: ابن یقظان دریافت که گرچه تقلید ـ در دریافت معارف نقلی انبیاء ـ اهمیت دارد، اما مردم [در دنیای مدرن] چنان رفتار می کنند که گویی خود می دانند چه چیزی برای خوشبختی آنها لازم است.

در حالی که اثبات و تحقیق امور ضروری هستند آنها برعکس برای یافتن راه از تقلید استفاده می کنند. به جای سعی در تحقیق برای معرفت عالم و خودشان، در جهلی مرکب لذت می برند. نظریات رایج را که از طریق رسانه های گروهی و موسسات آموزشی منتشر می شود کورکورانه می پذیرند.

هر وقت کسی بگوید: «دانشمندان معتقدند که ...» آنها باور می کنند که این باید صحیح باشد چراکه مورد اجماع نخبگان فکری است. فن آوران و دانشمندان بزرگ تبدیل به بت هایی شده اند که به عنوان قهرمان های خیالی و راهنمایان آسمانی قرن جدید به شمار می روند.

ابن یقظان از «چند خدایی» و پرستش خدایان متعدد که ناشی از جد و جهد فکری و اجتماعی است متحیر بود.

در نهایت خدا آن است که فرد آرزوها و خواسته هایش را بدو برمی گرداند. توحید عبارت است از معرفت به یک خدای شایسته عبادت اما ابن یقظان نگریست که دنیای مدرن از وجود خدایان متعدد و متکثر دفاع می کند.

البته که آنها «خدا» نامیده نمی شوند، چراکه مردم امروزه خود را از اعتقاد به خرافات اولیه مبرا می دانند، اما با وجود این، خدایان نام های بظاهر علمی قابل احترامی دارند؛ دموکراسی، پیشرفت، تحصیلات، برابری، تکامل، رفاه، مدیریت، مدرنیزم، برنامه ریزی، ترقی، استاندارد زندگی، سیستم، رفاه اجتماعی. این خدایان به هر اسمی که خوانده شوند ـ که نام های بسیاری دارند ـ در جامعه مدرن مقدسند و در هر کجا عبادت می شوند.

ابن یقظان ازمیزانی که مردم و بویژه مسلمانان از توحید دور شده بودند ابراز شگفتی می کرد. برعکس گستره عالمی «توحید»، ابن یقظان متوجه گستره جهانی «تکثیر» شد. تکثیر نقطه مقابل توحید است. توحید به معنای یکی ساختن و تکثیر به معنای بسیار ساختن است.

توحید به معنای اعلان وحدت از طریق اثبات صدق یگانه ای که حقیقت مطلق است. توحید مسیر نگرشی بر اشیاء است که طبق آن میان آنها هماهنگی، توازن و همکنشی وجود دارد.

در مقابل تکثیر به معنای اذعان به خدایان متعدد و غایات متعدد است. تکثیر مسیر نگرشی بر اشیاء است که براساس آن میان آنها ناهماهنگی، جدایی، تفارق، تکثر و حقایق نامرتبط به هم وجود دارد. این نخستین شاخصه دوران اطلاعات information Age است. ابن یقظان ملاحظه کرد که تمام تدابیر تکنیکی، علمی، اجتماعی و راهکارهای سیاسی که بنا بود صلح و توازن را به جهان هدیه کند فقط به تشدید بحران ها منتج شد.

خلاصه بگویم، ابن یقظان نه تنها از وضع عامه مردم هراسان شد، بلکه از وضع کلاس های آموزشی نیز برآشفت. در هر دو مورد او دریافت که مردم پرسش از این که چه چیز واقعی است را فراموش کرده اند.

او از این شوک زده شد که می دید مردم خود را در اختیار آرزوهای بی معنی و تلاش های وهمی قرار می دهند. او از اشتیاق کورکورانه به سمت واقعیت جاودانی که روح ـ نور عقل الهی ـ نامیده می شد، وحشت زده شد. او از فقدان هرگونه توجه به ساختار سلسله مراتبی جهان و روح بشدت مبهوت شد.

او از آن که مردم اختیار خود را به دانش خصوصی و محرمانه کشیشان می دهند، متعجب شد. او از آن در حیرت شد که طبقه ای از «عقلا» را دید که گمان می کردند توحید و هر امر قابل تقدیس و عبادت در دوران گذشته چیزی جز بدآموزی و فریب و خودخواهی در زمان بی عدالتی های اجتماعی نبوده است.