مفهوم تاب آوری Resiliency و كاربرد آن در پیشگیری از اعتیاد

تاب آوری در مورد كسانی بكار می رود كه در معرض خطر قرار می گیرند ولی دچار اختلال نمی شوند از این رو شاید بتوان نتیجه گیری كرد كه مواجه شدن با خطر شرط لازم برای آسیب پذیری هست اما شرط كافی نیست

اعتیاد یكی از بغرنج ترین مسایل انسان و تهدیدی جدی برای سلامت جسمی و روانی جوامع بشری است كه تدریجاً به یك نگرانی عمده برای ملت‌ها و دولت‌ها تبدیل شده است. كنترل اعتیاد مستلزم برنامه‌ریزی صحیح و صرف بودجه‌های هنگفت می‌باشد كه در دو بخش كاهش عرضه و كاهش تقاضا صورت می‌گیرد . در بحث كاهش تقاض‌، پیشگیری یك مقوله فوق العاده مهم است كه به دلیل كارایی‌، اثر بخشی و مقرون به صرفه بودن از جایگاه ویژه‌ای در كنترل اعتیاد برخوردار است‌. پیشگیری‌، استراتژی‌ها و فعالیت‌های آن در جهان روز به روز در حال دگرگونی‌، پیشرفت و پیمودن مسیر تكامل هستند تا با رسیدن به حداكثر كارایی، حداقل میزان رشد اعتیاد را برای جوامع به ارمغان آورند. در برنامه‌های پیشگیری توجه به عوامل محافظت كننده و خطر ساز اعتیاد یك اصل اساسی بوده و برنامه‌ریزی بر مبنای آنها صورت گرفته است.

در واقع نگاه كلی و خط مشی اصلی در برنامه‌های پیشگیرانه بر روی ویژگی‌های افراد معتاد، متمركز بوده و مداخلات و اقدامات پیشگیرانه برای زندگی افراد سالم نیز برهمین مبنا طراحی و برنامه‌ریزی شده‌اند . این برنامه‌ها تا حدود زیادی موفق و كارآمد بودهظاند‌، اما همواره این وجه از قضیه نادیده گرفته شده كه در میان جامعه افراد زیادی هستند كه علیرغم داشتن خطرات فراوان در زندگی و از سر گذراندن شرایط سخت و دشوار توانسته اند سالم بمانند و به راه اعتیاد كشیده نشوند.

ما در برنامه‌های پیشگیرانه غالباً از یاد می‌بریم كه در میان جمعیت ۷۰ میلیونی كشور با آنكه میزان اعتیاد ۲ % است اما ۹۸ % یعنی چیزی حدود ۶۵ میلیون نفر از جمعیت سالم هستند و اگر چه بسیاری از این جمعیت غیر معتاد شرایط پر خطر و دشوار اعتیاد را تجربه كرده اند و در تهدید عوامل خطرساز به سر برده‌اند، اما توانسته‌اند از خطرات سربلند بیرون بیایند و معتاد نشوند. باید پرسید كه چه عامل یا عواملی باعث می‌شوند كه افرادی كه در شرایط نابسامان و پر استرس زندگی می‌كنند و در معرض بسیاری از عوامل خطرساز هستند به سمت سوء مصرف مواد نروند؟ این افراد چگونه سالم می‌مانند در حالیكه بسیاری از نزدیكان آنها و كسانی كه در شرایط آنها بوده‌اند در دام اعتیاد می‌افتند ؟ راز این سالم ماندن چیست ؟ بدون شك پاسخ به این سؤالات می‌تواند سرآغاز دستیابی به اطلاعات و دانش مفیدی در زمینه پیشگیری از اعتیاد و طراحی برنامه‌های پیشگیرانه باشد و پاسخ سؤالات فوق در مفهوم تاب آوری یا Resiliency نهفته است.

● تاب‌آوری چیست؟

Resiliency در فرهنگ لغات، كشسانی و خاصیت فنری و ارتجاعی ترجمه شده است كه البته این واژه‌ها رسایی و گویایی لازم را برای انتقال مفهوم این واژه در حوزه پیشگیری از اعتیاد نداشته و به همین دلیل تاب آوری كه بعنوان معادل فارسی آن برگزیده شده، اصطلاح بهتر و مناسب‌تری است .

واژه تاب‌آوری را می‌توان به صورت توانایی بیرون آمدن از شرایط سخت یا تعدیل آن تعریف نمود. در واقع تاب‌آوری ظرفیت افراد برای سالم ماندن و مقاومت و تحمل در شرایط سخت و پر خطر است كه فرد نه تنها بر آن شرایط دشوار فائق می‌شود بلكه طی آن و با وجود آن قوی تر نیز می‌گردد . پس تاب‌آوری به معنای توان موفق بودن، زندگی كردن و خود را رشد دادن در شرایط دشوار (با وجود عوامل خطر) است . این فرایند خودبه خود ایجاد نمی‌شوند مگر اینكه فرد در موقعیت دشوار و ناخوشایندی قرار گیرد تا برای رهایی از آن یا صدمه پذیری كمتر ، حداكثر تلاش را برای كشف و بهره‌گیری از عوامل محافظت كننده (فردی و محیطی) در درون و بیرون خود كه همواره به صورت بالقوه وجود دارد بكار گیرد .

تاب‌آوری در مورد كسانی بكار می‌رود كه در معرض خطر قرار می‌گیرند ولی دچار اختلال نمی‌شوند. از این رو شاید بتوان نتیجه گیری كرد كه مواجه شدن با خطر شرط لازم برای آسیب‌پذیری هست اما شرط كافی نیست‌. عوامل تاب‌آور باعث می‌شوند كه فرد در شرایط دشوار و با وجود عوامل خطر از ظرفیت های موجود خود در دست یابی به موفقیت و رشد زندگی استفاده كند و از این چالش و آزمون‌ها به عنوان فرصتی برای توانمند كردن خود بهره جوید و از آنها سربلند بیرون آید .

تاب‌آوری با در نظر داشتن توأم شرایط استرس زا و توانایی ذاتی افراد برای پاسخ گویی، دوام آوردن و رشد نرمال در حضور شرایط استرس زا مطرح می‌شود. مفهوم تاب‌آوری یك راه حل امیدبخش و خوشایند است زیرا سرانجام سختی‌ها و شرایط بد دوران كودكی می‌تواند بالقوه ویرانگر و ناامید كننده باشد. شواهد روشنی در مورد وجود رابطه میان وقایع ناخوشایند و سختی زندگی در دوران كودكی با بروز اختلالات روانی در سال‌های بعدی زندگی وجود دارد كه از این اختلالات می‌توان افسردگی، سوء مصرف مواد و خودكشی را نام برد.

▪ تاب‌آوری به سه دلیل می‌تواند در تحقیقات و تجربیات مفید واقع شود:

۱) اطلاع از تاب‌آوری و آسیب پذیری و عوامل محافظت‌كننده و خطرساز، پیچیدگی اختلالات روانی (از جمله اعتیاد) و علل آنها را روشن می‌كند و این موضوع بر نیاز به توجه به روابط بین حوادث قبلی و نتایج فعلی زندگی تأكید می‌كند و به استثناها بیش از عواقب پیش بینی شده توجه می‌نماید.

۲) پی بردن به اینكه چرا بعضی از كودكان علیرغم قرار گرفتن در شرایط دشوار ، موفق می‌شوند در شناختن امكانات ناشناخته قبلی برای پیشگیری كمك می كند .

۳) ایده تاب‌آوری باعث امیدواری در تجارب بالینی می‌شود و به هر حال مزیت عمده آن این است كه خواهیم دانست كه بسیاری از بچه‌ها به سرنوشت محتومشان گردن نمی‌نهند و تسلیم نمی‌شوند.

▪ تاب‌آوری پنج خصوصیت مهم دارد كه در زیر ذكر شده اند :

۱) تاب‌آوری یك روند پویا و دینامیك است ، نه یك وضعیت ثابت

۲) تاب‌آوری موقعیتی است یعنی یك رفتار سازگارانه در یك موقعیت ممكن است در موقعیت دیگر ناسازگار باشد .

۳) تاب‌آوری محصول تعامل ویژگی‌های شخصیتی ذاتی با فاكتورهای محیطی است .

۴) تاب‌آوری در موقعیت‌هایی كه چندین ریسك فاكتور وجود دارد‌، پیچیده‌تر است .

۵) تاب‌آوری می‌تواند آموختنی باشد .

● تاب‌آوری و كاربرد آن در پیشگیری از اعتیاد :

در رویكرد جدید پیشگیری از اعتیاد شناسایی و ارتقاء عوامل محافظت كننده از جمله عوامل تاب‌آوری و شناسایی وكاهش عوامل خطرساز از جایگاه پراهمیت و ویژه ای یرخوردار است . تاب‌آوری یاResiliency یكی از مفاهیمی است كه اخیراً در حوزه پیشگیری از اعتیاد و سایر اختلالات روانی و آسیب‌ها مطرح شده و می‌تواند كلید پیشگیری باشد . در حال حاضر این عقیده در موضوع پیشگیری از اعتیاد در حال رشد است كه برنامه‌های پیشگیری می‌تواند بر مبنای اطلاعات كسب شده از مطالعه بر روی كسانی باشد كه به طور موفقیت آمیز از سوء مصرف مواد اجتناب كرده‌اند نه آنهایی كه الزاماً مواد مصرف كرده‌اند . شاید پاسخ گفتن به این سؤال كه(( برنامه‌های پیشگیری باید بر مبنای مثبت‌ها باشد یا منفی‌ها؟)) دشوار باشد‌، اما باید در نظر داشته باشیم كه از افرادی كه به مصرف مواد(( نه گفته‌اند)) نیز می‌توان چیزهای بسیاری آموخت. در سال‌های گذشته بیشتر توجهات در زمینه سوء مصرف مواد در جوانان به این نكته معطوف بود كه چرا فلان جوان به راه خطا رفت (معتاد شد ) و به این سئوال كه چرا جوان دیگر راه درست را در پیش گرفت ( یعنی از مواد اجتناب كرد ) توجهی نمی‌شد. جدیداً توجهات به مطالعه بر روی آن دسته از جوانان پر خطر كه توانسته‌اند در اجتناب از مواد موفق باشند ، معطوف شده است. این جوانان اگر چه موقعیت‌ها و شرایط تهدید آمیز بسیاری برای گرایش به مصرف مواد داشته‌اند، اما توانسته‌اند از خطرات سربلند بیرون بیایند كه بواسطه تاب‌آوری مبتنی بر عوامل محافظت كننده‌ای بوده است كه به آنها كمك كرده تا از مواد اجتناب كنند. مثلاً بچه‌های افراد الكلی بیشتر از بچه‌های دیگر در معرض خطر گرایش به الكل هستند اما طیف وسیعی از آنها به طرف الكل نمی‌روند و سالم می‌مانند و از همین رو تاب آور به شمار می‌آیند.

مفهوم تاب‌آوری شیفت به یك چهارچوب جدید را در زمینه پیشگیری از اعتیاد مطرح می‌كند. این شیفت از مبدأ كاهش ریسك فاكتورهای محیطی ( كه زمینه ساز بروز رفتارهای ناسازگار و اختلالات روانی هستند) به سمت تاب‌آوری و ارتقاء آن می‌باشد. در این چهارچوب جدید، شناخت عوامل محافظت كننده محیطی، اصلی است كه از آن می‌توان به سان سپری در مقابل اثرات زیان‌آور ریسك فاكتورها استفاده كرد. به علاوه آگاهی و شناخت آسیب پذیری‌های فردی كه تهدیدی برای تاب‌آوری به شمار می‌رود از اهمیت زیادی برخوردار است. بنابراین تاب‌آوری به عنوان محصول تعامل فاكتورهای فردی و محیطی و آنچه كه در طی سال‌های رشد كودكی و نوجوانی در فرد شكل می‌گیرد و پرورش می‌یابد مطرح می‌گردد. پس تاب‌آوری می‌تواند با تقویت عوامل محفاظت كننده در محیط كودك همراه با ارتقاء مهارتهای زندگی و توانایی‌های شخصی وی توسعه یابد.

ناگفته نماند كه هر فرد می‌تواند در موقعیتی تاب‌آور (Resilient)، و در موقعیتی دیگر غیر تاب‌آور (Nonresilient) باشد، كه به كیفیت ارتباط فرد با عوامل خطر و عوامل محافظت كننده بستگی دارد. در بهترین شرایط حتی عامل خطر می‌تواند، زمینه‌ای برای جستجوی منابع محافظ توسط فرد گردد و در عمل تبدیل به عاملی محافظ برای فرد شود. مثلاً اگر تأثیر اولین تجربه مصرف مواد كه عامل زمینه ساز برای تداوم مصرف می‌باشد با خاطره تلخی مثل سرگیجه، تهوع و … همراه باشد این، سابقه می‌تواند برای همیشه فرد را از مصرف مواد دور كند و این خاطره برای او نقش عامل محافظت كننده را خواهد داشت. برخی از مهمترین عوامل تاب آور عبارتند از داشتن تصویر مثبت از خود، كنترل فرد بر زندگی خود، احساس مسئولیت و ارزش های اخلاقی و …

● نتایج مطالعات انجام شده

در مورد تاب‌آوری و عوامل تاب‌آوری مطالعات متعددی انجام شده كه برخی از آنها ذكر می‌گردند.

ـ در یك مطالعه گسترده، چندین فاكتور محافظت كننده بالقوه كه به نظر می‌رسید احتمال گرایش به الكل و مواد را كاهش می‌دهند، شناسایی شدند. در این مطالعه مشخص شد كه روابط صمیمانه باخانواده، وجود الگوهای مؤثر و قوی در زندگی، موفقیت‌های تحصیلی، پیوند محكم با مدرسه و تلاش برای رسیدن به آرزوها، نوجوانان را كمتر به سمت مواد سوق می‌دهد. همچنین به نظر می‌رسید كه خلق و خو و روحیات ملایم نوجوانان را قادر به سازگاری با استرس‌ها و سازگاری با دید مثبت می‌كند كه این هر دو باعث تقویت عوامل محافظت كننده در فرد می‌شوند. (۱۹۸۵) Hawkins , Lishner

در سال ۱۹۸۶ انسیتو ملی سوء مصرف الكل در آمریكا سه گروه از فاكتورهای بالقوه محافظت كننده را معرفی كرد كه مشتمل بر فاكتورهای والدینی، همسالان و محیطی می‌باشند.

۱) فاكتورهای والدینی شامل : مخالفت والدین با مصرف الكل، توقع پاك بودن و عدم مصرف و روابط خانوادگی محكم و مهارت‌های اجتماعی.

۲) فاكتورهای گروه همسالان : درك درست و دقیق معیارهای مصرف و عدم مصرف بوسیله همتایان و مهارت‌های امتناع از مصرف مواد در مقابل فشارهای همسالان.

۳) فاكتورهای محیطی : در دسترس نبودن الكل، توانایی انتقاد از تبلیغات الكل

در رابطه با فاكتورهای محافظت كننده كه در این مطالعه توصیف شدند، اعتقاد عمیقی به آموزش وجود داشت نوجوانان حتی اگر در معرض ریسك فاكتورها هم نبودند آموزش داده می‌شدند كه در این صورت نسبت به همسالان خود با احتمال كمتری به سمت مصرف مواد می رفتند. این مطلب نشان می‌دهد كه برنامه‌هایی كه طی آنها دانش آموزان آموزش می‌بینند، می‌توانند تاب‌آوری را در آنان پرورش دهند.

دانش آموزانی كه دارای مهارت‌های اجتماعی از جمله مهارت مقاومت در برابر تعارف دوستان هستند نیز تاب‌آوری نشان می‌دهند.

منابع:

۱-Cornelio G.Banaage.MD(۲۰۰۲).”Resiliency, street children and substance abuse prevention”.PREVENTION PERSPECTIVES.Nov.۲۰۰۲.Vol ۳

۲-US Government office of Technology Assessment . CHAPTER ۶.Individual Risk and protective factors.october ۱۸ ,۱۹۹۴

۳-Moon,D .G Jackson, K M and Hecht , M .L.”Familly Risk and Resiliency Factors , substance use,and the drug resistance process in adolescece. Journal of drug education,۳۰(۴),pp ۳۷۳-۳۹۸,۲۰۰۰

۴ -Eric V Fredlund,PH.D . (۱۹۹۳) Being drug Free:Resiliency Factors in Texas Youth

۵-Eric Vance MD &Horacio Sanchez (۱۹۹۸).”creating a service system that builds resiliency

۶-Indian prevention resource center.”learning from those who said No”.winter ۱۹۹۱

---