پرنده نگری در ایران مغفول مانده است

هر ساله میلیون ها مسافر برای تماشای پرندگان از کشور خود خارج می شوند به این قبیل اکوتوریست ها پرنده نگر Bird watcher می گویند

هر ساله میلیون‌ها مسافر برای تماشای پرندگان از کشور خود خارج می‌شوند. به این قبیل اکوتوریست‌ها پرنده‌نگر Bird) watcher) می‌گویند. همه ساله چندین گروه از پرنده‌نگرهای اروپایی در قالب اکوتورهای برنامه‌ریزی شده برای دیدن پرندگان متنوع به ایران سفر می‌کنند. یکی از موضوعات و اهداف اصلی اکثر این تورها دیدن پرنده‌یی به نام زاغ بور با نام انگلیسی Pleske›s Grand Jay است که در هیچ جای دیگر دنیا نمی‌توان آن را دید. آنها معمولا پیش از سفر، زاغ بور را به خوبی مطالعه کرده و از مشخصات، زیستگاه و عادات این پرنده آگاهند. حتی بسیاری از آنها، نام محل‌هایی که می‌توان این پرنده را در ایران مشاهده کرد می‌دانند. در طول یک سفر ۸ تا ۱۴ روزه تنها یک یا دو روز برای دیدن زاغ بور اختصاص می‌یابد. این مدت، با توجه به تغییرات شرایط فصلی و جوی و عوامل متعدد تاثیرگذار بر جابه‌جایی این پرنده، زمان چندان زیادی نیست. پس آنچه برای موفقیت این سفر مهم است، چیزی نیست مگر به کار بردن تمام تجربیات و اطلاعات بومی برای قرارگیری گروه در زمان و مکان مناسب مشاهده. زیستگاه این پرنده که در مناطق خاص از استان سمنان، یزد و استان‌های مجاور آنها قرار دارد، معمولا در دل کویر است.

برخی معتقدند پرطرفدارترین شاخه اکوتوریسم در سراسر جهان، شاخه پرنده‌نگری است. در انگلستان بیش از ۳۰۰ هزار نفر پرنده‌نگر حرفه‌یی وجود دارد و یکی از معروف‌ترین پرنده‌شناسان انگلیسی کارمند راه‌آهن است. در کشورهای آلمان، انگلیس و اتریش به اندازه طرفداران فوتبال، توریست پرنده‌نگر وجود دارد.

کشور ایران به دلیل وسعت زیاد، شرایط اقلیمی، موقعیت جغرافیایی و دامنه تغییرات ارتفاعی، زیستگاه‌های متنوع و گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری را داراست. این تنوع در میان گونه‌های پرندگان به اندازه‌یی است که ایران را به یکی از مناطق خاص و حایز اهمیت در این مورد معرفی کرده است. در دنیای پرندگان به لحاظ تنوع، زیبایی و فراوانی که نسبت به سایر وحوش دارند، همواره بیشتر موردتوجه مردم بوده است و ایران به دلیل قرار گرفتن در سه منطقه جغرافیای زیستی پالئارکتیک، ایندومالایا و آفریکن گونه‌های مختلفی از پرندگان را در خود جای داده است که این امر ایران را به یکی از کشورهای جذاب برای علاقه‌مندان به تماشای پرندگان تبدیل کرده است.

پرنده‌نگری یکی از شاخه‌های اصلی اکوتوریسم است که می‌تواند در اولویت‌های بالاتر قرار گیرد. در ایران بیش از ۱۰۵ مکان تحت عنوان محل‌های مهم برای پرندگان شناسایی شده است. وجود هشت تیپ زیستگاهی متفاوت برای پرندگان در ایران موجب شده تا ایران مکان جذاب و مناسبی برای اجرای تورهای پرنده‌نگری باشد.

۱) فلات مرکزی ایران که شامل همه مناطق بیابانی، نیمه‌بیابانی و تپه ماهورهای مرکزی ایران است. این زیستگاه فوق‌العاده موردتوجه کشورهایی است که سرسبز بوده و بیابان ندارند. از پرندگان جذاب این منطقه می‌توان به زاغ بور (پرنده اندمیک ایران)، هوبره، دودوک و چکاوک هدهدی اشاره کرد. پارک ملی توران در سمنان، پارک ملی و منطقه حفاظت شده کویر، منطقه حفاظت شده عباس‌آباد و موته در اصفهان، نی‌ریز در فارس و پناهگاه حیات‌وحش نای‌بندان در یزد، نمونه‌های بارز این تیپ زیستگاهی هستند.

۲) رشته کوه‌های البرز و زاگرس با بیش از ۱۰۰ قله بالای ۳ هزار متر زیستگاه مناسبی را برای زیست پرندگان خاص این منطقه به وجود آورده است. تعدادی از کشورها که زیستگاه کوهستانی ندارند، نظیر هلند بسیار تمایل به تماشای این تیپ زیستگاهی در ایران دارند. از پرندگان خاص و جذاب این منطقه می‌توان به کبک دری، توکای طوقی، پرندگان شکاری، گنجشک کوهی، زاغ نوک‌سرخ و نوک زرد اشاره کرد. منطقه حفاظت شده البرز مرکزی (مازندران)، پرور (سمنان)، لار (تهران)، منطقه حفاظت شده دنا (کهگیلویه و بویراحمد) و... شاخص این تیپ زیستگاهی هستند.

۳) منطقه ارسبارانی که کوهستانی، جنگلی و جلگه‌یی با آب و هوای مدیترانه‌یی است و به منطقه قفقازی معروف است. در این زیستگاه روی یک کوه یا تپه، هم جنگل، هم محیط درختچه‌یی و هم مرتع وجود دارد. (جنگل‌ها بلند و انبوه نیستند) در اطراف رود ارس نیز محیطی جلگه‌یی وجود دارد. از جذاب‌ترین پرندگان این ناحیه می‌توان به سیاه‌خروس، هما، دال معمولی، سهره نوک‌قیچی و بال لاکی اشاره کرد. درنای کوچک که از سیبری به آفریقا و بالعکس مهاجرت می‌کند، در مناطق جلگه‌یی این منطقه استراحت کوتاهی می‌کند (حدود دو هفته در زمان رفت و دو هفته نیز هنگام برگشت). منطقه حفاظت شده ارسباران، کیامکی و مراکان از مناطق بارز این تیپ زیستگاهی به شمار می‌روند.

۴) منطقه جنوب‌غربی ایران (تیپ آفریقایی و بین‌النهرین) که این منطقه در انتهای منطقه جغرافیای زیستی حاره‌یی قرار دارد ‌طوری که دشت‌های خوزستان و بخشی از استان ایلام، بوشهر و هرمزگان را شامل می‌شود. منطقه‌یی گرمسیری با ارتفاع پست و رودخانه‌های پرآب و نیزارهای وسیع که به سواحل خلیج فارس ختم می‌شود. از پرندگان جذاب و حایز اهمیت این منطقه لیکوی خوزی (تالابی)، کلاغ بین‌النهرین، کورکوربال سیاه، سلیم خرچنگ‌خوار، میوه‌خور، اکراس آفریقایی، باکلان مارگردن و خروس کولی دم سفید را می‌توان نام برد. منطقه حفاظت شده دز و کرخه و بیابان اطراف اهواز به سمت بوشهر، هورالعظیم و منطقه حفاظت شده حله و نای‌بند از مناطق با اهمیت این ناحیه به شمار می‌روند.

۵) منطقه جنوب‌شرقی ایران (تیپ زیستگاهی اورینتال) که این منطقه منتها ‌الیه منطقه اورینتال یا هند و مالزی است که بخشی از استان هرمزگان را شامل می‌شود. آب و هوای این منطقه گرم و رطوبت آن بالاست و اکثر پرندگان این بخش از منطقه اورینتال هستند، به نحوی که با داشتن کتاب پرندگان هند می‌توان در این منطقه پرندگان را شناسایی کرد. از پرندگان جذاب و موردعلاقه گردشگران در این منطقه می‌توان حواصیل غول (بزرگترین پرنده ایران)، حواصیل هندی، چکاوک هندی، عقاب ماهی‌گیر، سبزقبای هندی، شب‌گرد بلوچی، چاخ لق‌هندی، دارکوب بلوچی و اگرت ساحلی را نام برد. منطقه حفاظت شده گاندو، جنگل‌های حرا در گواتر، سواحل دریای عمان، جنگل‌های حرا در شرق بندرعباس و مناطق جنوبی کوه‌های مکران از مناطق بارز این تیپ زیستگاهی هستند.

۶) جنگل‌های برگ‌ریزی خزری که بسیار شبیه اروپاست، در مناطق پست و جلگه‌یی و کوهستانی جنوب دریای خزر قرار گرفته است. با داشتن کتاب راهنمای صحرایی پرندگان اروپا می‌توان براحتی اغلب پرندگان این ناحیه را شناسایی کرد. این منطقه از پارک ملی گلستان شروع شده و تا آستارا ادامه می‌یابد. از پرندگان این منطقه می‌توان انواع سهره‌ها، چرخ ریسک‌ها، سارگیه جنگلی، قرقی، جی‌جاق، انواع سسک‌ها و کمرکولی درختی را نام برد. پارک ملی گلستان، پناهگاه حیات‌وحش دشت ناز و دودانگه، پارک جنگلی نور، جنگل سیسنگان در نوشهر، مناطق جنگلی تالش از مکان‌های شاخص این تیپ زیستگاهی هستند.

۷) ارتفاعات شمال خراسان که شامل ارتفاعات شمال شرقی ایران است. پرندگان این منطقه که منطقه‌یی کوهستانی با زمستان‌های سرد است، بسیار شبیه پرندگان آسیای میانه است. از پرندگان جالب و جذاب این منطقه سهره‌سیاه، دارکوب بال سفید، کبوتر خاوری، زردپره گونه سفید، دال سیاه، هما، چرخ ریسک تورانی و زرد پره سرسرخ را می‌توان نام برد. پارک ملی تندوره، نمونه تیپیک برای این زیستگاه است.

۸) تیپ زیستگاهی قابل مشاهده در سراسر کشور که پذیرای پرندگان آبزی و کنار آبزی است، تالاب‌ها و سواحل هستند. اکثر گونه‌های کمیاب، در خطر انقراض و جذاب در این مناطق دیده می‌شوند. ایران ۲۲ تالاب بین‌المللی و بیش از ۲ هزار کیلومتر ساحل (شامل سواحل دریای خزر و خلیج فارس و دریای عمان) دارد. بیشترین آسیب را در بین زیستگاه‌های مختلف نامبرده در ایران، این تیپ زیستگاهی دیده است. شکار بی‌رویه، ورود سم و تخریب زیستگاه تنها بخشی از آسیب‌های وارد آمده به این زیستگاه است.

از پرندگان این زیستگاه می‌توان به درنای سیبری، گیلانشاه خالدار، عروس غاز، خروس کولی سینه سیاه، اردک بلوطی، اردک مرمری و اردک سرسفید اشاره کرد. سواحل دریاها بهترین مکان برای زیست کاکایی‌ها و پرستوهای دریایی است. همچنین بسیاری از کنار آبزی‌ها را می‌توان به سادگی در سواحل مشاهده کرد.

شاهین یاسمی