نگرش اجتهادی به مذهب

به مناسبت سالروز درگذشت آیت الله میرزا محمدحسین نایینی

میرزا محمدحسین نایینی، شاگرد نام‌آور مجتهدان برجسته، میرزای شیرازی، رهبر معنوی جنبش تنباکو و آخوند خراسانی، حامی فکری نهضت مشروطیت، از جمله مجتهدان طراز نخست حوزه‌ علمیه عتبات بود که یکی از مشهورترین تالیفات موافق با اصول مشروطیت به نام، تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله، را به رشته‌ تحریر درآورد.

براساس آنچه اسناد تاریخی هویدا می‌سازند نهضت اصلاح‌گری اسلامی که پایه‌گذار آن، سیدجمال‌الدین اسدآبادی بود، اندیشه‌ نایینی را دگرگونی افزون بخشید.

در حقیقت، همان‌گونه که عبدالهادی حائری، نویسنده‌ کتاب ارزشمند، تشیع و مشروطیت در ایران، نیز اذعان داشته مدارک روشنی در دست است که مجرای مستقیم بهره‌گیری فکری نایینی را نشان می‌دهد و آن مجرای مستقیم چیزی جز کتاب طبایع‌الاستبداد اندیشمند مصری، عبدالرحمن کواکبی که خود پیرو سیدجمال بود، نیست.

با این وصف گفتنی است نایینی هیچ‌گاه بحث‌های خود را محدود به چارچوب مطالب سیدجمال و کواکبی نکرد. او واجد متدولوژی خاص خودش بود و باورهای خود را که در واقع نماینده اندیشه‌های همه علمای مشروطه‌خواه بود بیان نمود و کنکاش و تلاش بسیار پیشه ساخت تا بحث‌هایش محدود به یک مفهوم استبداد و یا یک نظام استبدادی نباشد. با اطمینان می‌توان گفت او در تکاپوی آن بود تا تئوری مشروطه را از دیدگاه شیعی بیان و اثبات کند.

نایینی در این راستا همان‌گونه که محسن سلیم نیز در کتاب تاریخ قاجار خویش اقرار داشته است از طریق مطالعه‌ آثار روشنفکران روزگار و برخورد نزدیک با مسائل چالش‌برانگیز دنیای اسلام و نهضت‌های رهایی‌بخش، درصدد برآمد تعریفی جدید از موضوع مشروطه ارائه دهد و بر آن شد تا آموزه‌های جدید را با تعالیم اسلامی و بویژه مذهب شیعه آشتی دهد.

وی قصد نمود تا اندیشه‌ سیاسی شیعه را به باورهای مترقیانه نوین پیوند زده و نظام نظری مشروطه را از منظر مرجعیت شیعه تبیین نماید. بدین نحو، نایینی کوشید ضمن پافشاری بر آرای سیاسی شیعه، فایده و ضرورت مشروطیت را هم گوشزد نماید و تطابق آن را با ایده‌آل‌های عمومی یادآور شود.

این مجتهد نواندیش بر آن عقیده بود که دیگران اصول اسلام را اخذ نمودند و پیش تاختند، اما مسلمانان به قهقرا رفتند. از منظر او تباهی جوامع مسلمان تا حد زیادی ناشی از حکومت‌های استبدادی و فاسد بود و نادانی و تفرقه‌ مسلمانان نیز روند واپس‌گرایی را شدت بخشید.

نایینی که اعتقاد داشت تا قانون جامع وظایف تمام طبقات در مملکت مجری نباشد زورگویی هست، راه علاج این معضل را برقراری نظامی مشروط به قوانین و شرایط یعنی ولایت بر حفظ و نظم جامعه برمی‌شمرد. او اقرار می‌داشت باید نظامی برپا شود که در آن همه مردم بدون واهمه و هراس بتوانند حکام را مورد بازخواست قرار دهند و حکومت هم باید مقید به رعایت قواعد شرعی و قوانین عرفی باشد.

کتاب تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله نایینی بر یک مقدمه، ۵ فصل و یک خاتمه مشتمل است. نایینی در مقدمه‌ کتاب از حکومت‌های استبدادی و مشروطه سخن به میان آورده و در خلال همان مقدمه پیرامون مفاهیم آزادی، برابری، قانون اساسی، مجلس و... نیز سخن گفته است.

در فصل نخست کتاب هم او تلاش داشته تا مدلل سازد که در اسلام و دیگر ادیان و حتی بنا به نظر فیلسوفان و مردانی که پیرو هیچ مذهبی نیستند استبداد مردود و محکوم است. در فصل دوم، نایینی اعتقاد دیرین شیعی مبنی بر آن که در دوران غیبت امام زمان(عج) نمی‌توان حکومتی کاملا درست و ایده‌آل تشکیل داد را بیان داشته است، با این وجود، استدلال می‌کند که تمام مناصب و شوون اعتباری امام برای فقیه نیز ثابت است و آنان همراه مردم باید دست‌کم حکومتی تشکیل دهند که بر پایه‌ استبداد شالوده‌ریزی نشده باشد.

در سومین فصل، نایینی پیرامون نظام مشروطه‌ای که ریشه‌ غربی دارد مباحثی را بیان داشته و اقرار کرده است با تطبیق آن با قواعد و قوانین شرعی و عرفی می‌توان آن را بهترین نوع حکومت ممکن در عصر غیبت ساخت. چهارمین فصل را هم نایینی مشتمل بر مطالبی ساخت که در آن رساله‌های ضدمشروطه‌ای که توسط سنت‌گرایان مذهبی نگاشته شده بود با ذکر دلایلی از احادیث و روایات اسلامی مردود گردد.

در همین فصل است که نایینی پیرامون «مغلطه‌ راجعه به اصل مبارک حریت» و «مغالطه‌ راجعه به اصل طاهر مساوات» مواردی مدلل را ذکر نموده است. در فصل پنجم هم نایینی شرایطی پیشنهاد نموده که طبق آن نمایندگان مردم بتوانند قبول مسوولیت کرده و اداره‌ حکومت کشور را به عهده بگیرند.

وی در بخشی از کتاب درباره‌ شرایط نمایندگان ملت چنین آورده است: «شرایط معتبره در صحت و مشروعیت مداخله‌ مبعوثان ملت... اذن مجتهد نافذ‌الحکومه و اشتمال مجلس ملی به عضویت یک عده از مجتهدین عدول عالم به سیاسات برای تصحیح و تنفیذ آرا...» می‌باشد.

بدین ترتیب نایینی نشان می‌دهد که علی‌رغم توسل و علاقه‌اش به تفکرات سیاسی نوین از منظر یک شریعتمدار اصول‌گرا به نواندیشی و تطابق اصول و آرا می‌نگریست. نایینی در خاتمه‌کتاب هم پیرامون استبدادگری و استبدادگرایی مطالبی را مشروح می‌دارد و درباره‌ راه‌های این بیماری‌های دهشتناک توضیحات مبسوطی ارائه می‌دهد.

تمامی روحانیانی که به طرفداری از مشروطه قلم‌فرسایی نمودند، در جست‌وجوی عناصری اسلامی ولی هماهنگ با یک نظام مشروطه و دموکراسی بودند تا بتوانند یک قانون اساسی هماهنگ با مذهب پیشنهاد کنند. نایینی نیز از این دسته مستثنا نبود، مع‌الوصف، آنچه کتاب نایینی را در میان دیگر کتاب‌های نوشته ‌شده در این زمینه ممتاز و واجد اهمیت فراوان می‌سازد آن است که بحث‌های آن کتاب خیلی دقیق، منظم و جامع بوده و مطالبش دارای پیوندهای منطقی است.

نایینی گفتمان خود را بر شالوده‌ عقل و نقل، یعنی هم استدلال‌های منطقی و هم احادیث و روایات اسلامی پایه‌گذاری کرده بود. این مهم مورد تایید ۲ مرجع بزرگ وقت یعنی آخوند خراسانی و ملاعلی مازندرانی هم قرار گرفت. گفتنی است، این ۲ مجتهد نامدار در نامه‌های ستایشگرانه‌ خود که در آغاز کتاب تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله نیز آمده است آنچه را نایینی در کتابش پیرامون مشروطیت آورده بشدت تایید کردند. این نکته تداعی‌کننده‌ آن مفهوم است که آنچه در تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله آمده نه‌تنها بیان‌کننده‌ دیدگاه نایینی است، بلکه نشان‌دهنده موضع سیاسی و شیوه‌ برداشت ۲ مجتهد برجسته که رهبر و سخنگوی همه‌ مشروطه‌خواهان ایران بودند نیز می‌باشد.

نایینی اندک زمانی پس از استقرار مشروطیت به سبب انحراف‌هایی که در آن دید و به جهت آن که مشروطیت مستقر در ایران را در توافق با آرمان‌های خویش نیافت از آن سر خورد، بنابراین سکوت پیشه کرد و حتی بنا به برخی روایت‌ها درخواست جمع‌آوری کتابش را نمود.

با تمام این اوصاف همان‌گونه که نامدارانی چون آیت‌الله طالقانی و عبدالهادی حائری نیز بیان داشته‌اند کتاب تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله به عنوان بهترین اثری شناخته شده که به وسیله‌ یک مجتهد شیعه درباره‌ مشروطیت نوشته شده است.

امیر نعمتی ‌لیمائی