روزه و ریاضت

یكی از تفاوت هایی كه بین ریاضت های غیردینی و ریاضت های دینی وجود دارد, به كارگیری محصولات و نتایج ریاضت است

یكی از تفاوت‏هایی كه بین ریاضت‏های غیردینی و ریاضت‏های دینی وجود دارد، به كارگیری محصولات و نتایج ریاضت است. یك انسان مؤمن هرگز حاضر نیست از این كمالی كه به دست آورده، سوء استفاده كند و در راه حرام، آن را به كار گیرد؛ اما مرتاض ممكن است بر اثر ریاضت، توانمندی‏هایی به دست آورد و در راه غیرصحیح و غیرمشروع از آنها استفاده كند.

● تفاوت روزه با ریاضت‏های غیردینی در چیست؟

«ریاضت» در لغت چند معنا دارد كه عبارتند از:

▪ تحمل رنج و تعب برای تهذیب نفس و تربیت خود یا دیگری.

▪ تمرین و ممارست.

▪ كوشش و سعی.

▪ گوشه‏نشینی توأم با عبادت و خودداری نفس. ریاضت در اصطلاح نیز به معنای تحمل رنج و مشقت و از نظر جسمانی، خود را در محدودیت قرار دادن و در قبال آن به توانمندی‏های روحی رسیدن است.

● انواع ریاضت‏

از یك نظر می‏توان ریاضت را به دو نوع تقسیم كرد:

۱) ریاضت به صورت مطلق؛ قطع نظر از آموزه‏های دینی.

۲) ریاضت در قالب آموزه‏های دینی و براساس معیارهای شرعی.

فرق‏های این دو عبارتند از:

الف) ریاضت به معنای مطلق، عبارت است از این كه انسان از هر راه ممكن، جسم خود را به مشقّت بیندازد تا مهارت‏ها و توانمندی‏هایی را در بعد روحی به دست آورد؛ قطع نظر از این كه آیا چنین عملی از نظر احكام شرعی و مبانی دینی صحیح است یا نه. از این رو، مرتاضانی كه بدون در نظر گرفتن شریعت الهی، ریاضت می‏كشند، برای رسیدن به هدف خود، هر عملی را انجام می‏دهند؛ زیرا آنان بر این باورند كه فلان عمل، موجب تقویت روح یا اراده‏شان می‏شود؛ اما در ریاضت‏های دینی (مانند روزه)، هرگز فرد از چارچوب شریعت خارج نمی‏شود و هر قدرت و نیرویی برای او مطلوب نیست.

او، براساس احكام الهی، روزه می‏گیرد؛ زیرا احكام دینی، برای این است كه انسان را در حوزه عبودیت خدا قرار دهد و او را به مقام قرب الهی برساند؛ پس نتیجه و اثر ریاضت‏های شرعی و غیرشرعی، كاملاً با هم متفاوت است.

ب) فرق دیگر ریاضت دینی با ریاضت غیردینی، این است كه دین، به انسان اجازه ضرر زدن به خود یا به دیگری را نمی‏دهد و اعمال او همواره باید فایده عقلایی داشته باشد؛ برای مثال، روزه، عمل واجبی است كه افراد مكلّف، باید آن را بگیرند؛ اما همین روزه، اگر در جایی موجب آسیب شدید جسمانی یا بیماری و یا تشدید آن گردد، حكم آن لغو می‏شود و چنین فردی، نباید روزه بگیرد؛ در حالی كه مرتاض، ممكن است عملی را به این جهت انجام دهد كه موجب تقویت اراده شود و كاری ندارد به این كه این عمل ممكن است برای او ضرر داشته باشد یا نه و به عبارت دیگر، بر اساس قاعده كلی «لاضرر و لا ضرار فی الاسلام»، ضرر رساندن و ضرر دیدن، در اسلام و احكام آن، قرار داده نشده است. همچنین در قرآن آمده است:

«خداوند برای هیچ كس بیشتر از توانایی‏اش تكلیف نمی‏كند».۱ مرتاض، این قواعد و اصول را نه تنها مد نظر ندارد، بلكه ممكن است برخلاف آنها عمل كند؛ به این جهت كه می‏خواهد با ریاضت، ابعاد روحی و روانی خود را تقویت كند. از همین رو، بسیاری از احكام، ممكن است در مورد عده‏ای، تغییر كند یا آن تكلیف از دوش آنان برداشته شود؛ برای مثال، اگر كسی بیمار است و روزه گرفتن برای او ضرر دارد یا درمان او را به تأخیر می‏اندازد و نیز افرادی كه مسافر هستند، نباید روزه بگیرند.

ج) تفاوت دیگر، مربوط به انگیزه و هدفی است كه مرتاض دنبال می‏كند. اگر از مرتاض سؤال شود كه انگیزه و هدف تو از این عمل چیست، ممكن است بگوید: برای تقویت روح یا به جهت تقویت اراده و یا به دلیل این كه بتوانم توانایی به دست آورم؛ اما نخستین شرط روزه، این است كه روزه‏دار، باید نیت و قصد «قربت» كند؛ «انما الاعمال بالنیات؛ عمل‏ها تنها با نیت، صحیح است».۲

روزه‏دار نیز ممكن است انگیزه‏اش دست‏یابی به بهشت و نعمت‏های بهشتی باشد؛ اما باید قصد «قربهٔ الی الله» كند. او می‏خواهد در قالب بندگی، رضایت خدا را به دست آورد و به دنبال آن، از نعمت‏های مادی و معنوی نیز بهره بگیرد؛ پس در ریاضت‏های الهی، قصد و انگیزه، الهی است؛ ولی معلوم نیست مرتاض چنین هدفی را دنبال كند.

د) یكی دیگر از تفاوت‏هایی كه بین ریاضت‏های غیردینی و ریاضت‏های دینی وجود دارد، به كارگیری محصولات و نتایج ریاضت است. یك انسان مؤمن - كه در قالب عمل به احكام الهی به كمالاتی دست می‏یابد - هرگز حاضر نیست از این كمالی كه به دست آورده، سوء استفاده كند و در راه حرام، آن را به كار گیرد؛ اما مرتاض ممكن است بر اثر ریاضت، توانمندی‏هایی به دست آورد و در راه غیرصحیح و غیرمشروع از آنها استفاده كند.

حال ممكن است سؤال شود كه آیا می‏شود انسانی از طریق ریاضت‏های غیر دینی، به جایی برسد؟ جواب آری است؛ زیرا ریاضت و نتایج آن، تحت نظام علّی و معلولی قرار دارد؛ یعنی اگر علت (به مشقّت انداختن جسم)، ایجاد شد، معلول (تقویت روح در بعدی از ابعاد) نیز حاصل می‏شود. این علّت و معلول، ممكن است در قالب یك نظام ارزشی و الهی شكل بگیرد و ممكن است خارج از این نظام باشد؛ درست مثل یك چاقوی تیز كه می‏توانیم در راه صحیح و یا غلط از آن بهره‏برداری كنیم و ممكن است این چاقو از طریق صحیح تیز شده باشد و یا از راه غصبی. بنابراین، تقویت روح، چیزی شبیه تیز كردن چاقو است. بنابراین، در سایه ریاضت‏های دینی، علاوه بر این كه نفس انسان قدرتمند می‏شود و او به كمالاتی می‏رسد، به سعادت واقعی و جاودان نیز دست می‏یابد و این، امری است كه با ریاضت‏های غیردینی حاصل نمی‏شود.

منابع

بقره، آیه ۲۸۶.

حسین نوری، مستدرك الوسایل، ج ۱، ص ۹۰.