پل استر «آقای بلنک» می شود!

ندا زندی

وقتی تصمیم میگیری به دنیای اتاق نسخه برداری سفر کنی نام هایی به چشمت می خورد که برایت آشناست. بعضی هاشان را می شناسی و بعضی دیگر را نه.  بستگی دارد که پیش از این چقدر به اتاق نسخه برداری پل استر سفر کرده باشی و تا چه حد با کتاب های قبلی اش آشنا باشی، تازه آنوقت است که هر نامی که میخوانی برایت آشناست. اما اگر مانند شخصیت اصلی سفر در اتاق نسخه برداری حافظه ات ضعیف باشد، باید تکه ای کاغذ برداری و هر اسم را رویش بنویسی. آنوقت است که آقای بلنک را بهتر و بیشتر درک می کنی و لذت خواندن یک رمان پست مدرن برای همیشه با تو همراه می شود.
سفر در اتاق نسخه برداری رمانی است چند لایه که مانند دیگر آثار استر به تعداد خوانندگانش خوانش های متفاوتی خواهد داشت. پر است از اسامی شخصیت هایی که نامشان پیش از این در آثار مختلف استر چون «شهر شیشه ای»، «اتاق در بسته» و ... آورده شده اما هیچ اطلاعات جدیدی پیرامون این شخصیت ها به خواننده داده نمی شود و در نهایت متوجه نمی شود که هدف از این یادآوری از چیست؟
هرچند با کمی تردید می توان گفت حضور شخصیت های داستان های پیشین استر در کتاب مورد بررسی ما، یکی از عناصر رمان پست مدرن است و در آثار نویسنده ای مانند استر کاملا طبیعی است، اما این دیدگاه که استر با نگارش این اثر سعی کرده تا خود را به شکلی متفاوت از سایر آثارش وارد دنیای داستان کند، از قوت بیشتری برخوردار است. او که پیش از این با نام حقیقی و کامل خود وارد داستان هایش می شد (همچون رمان «شهر شیشه ای که» در آن «پل استر» نویسنده ای است که از ابتدا وارد داستان می شود)  این بار دنیای ذهنی اش را به مخاطب عرضه می دارد.
«سفر در اتاق نسخه برداری» داستان پیرمرد فرتوتی است که در اتاقی مستطیل شکل اسیر است. او که سال ها پیش افراد مختلفی را به ماموریت های گوناگون فرستاده اکنون هیچ چیز به یاد نمی آورد و تنها فعالیتش در این اتاق حرکت از تخت خواب به دستشویی و یا به سوی میز تحریر است. پیرمرد، تحت درمان است و از نحوه درمان به شدت رنج می برد. او هر روز باید قرص هایی بخورد که علتش را نمی داند. او در واقع علت هیچ چیز را نمی داند چون به طور کلی حافظه اش دستخوش اضمحلال شدید است. در اینجا قهرمانان سایر کتاب ها به شکل شخصیت هایی که پیرمرد قبلا به ماموریت فرستاده وارد داستان می شوند. آنها هر کدام به شیوه خود برای او می گویند که چه بلایی به سرشان آمده است و مسبب بخش عظیمی از این رخدادهای ناگوار پیرمرد است و در حال حاضر او در این اتاق به خواست خودش زندگی می کند تا وضعیت اتهاماتش مشخص شود. همچنین یکی از داستان هایی که خواننده پیشتر در کتاب «شب غیبگو» با آن آشنا بود، بار دیگر  توسط پیرمرد خوانده می شود. در پایان کتاب تلنگر اساسی اتفاق می افتد و مشخص می شود که پیرمرد خود نیز قهرمان داستان  دیگری از فنشاو  است و به این ترتیب کتاب به پایان می رسد.
این پیرمرد کیست؟ آیا تنها قهرمان کتاب است و یا در پس این پیرمرد، استر سعی دارد تا بخشی از وجود خود را برای ما آشکار سازد؟
استر در این کتاب شخصیت هایی را برگزیده است که در سایر کتاب هایش از آنها به عنوان افرادی مبهم، با سرنوشتی نامعلوم یاد می کند که همگی به دنبال ماموریتی می روند و در اثر غرق شدن در آن ماموریت به تباهی می رسند. در واقع این مسئله باعث به وجود آمدن مفهومی جدید و زیرلایه‌ای می‌شود که در قالب اصطلاح «بینامتنیت» معنا می‌دهد.
به طور مثال دانیل کوئین شخصیت اصلی کتاب «شهر شیشه ای» نویسنده ای است که به طور ناگهانی با مسئله ای غامض مواجه می گردد. او که مشغول زندگی خودش است، روزی با تلفنی مشکوک روبه روی شده و پس از آنکه به دروغ خود را «پل استر» معرفی می کند وارد ماجرایی می شود که بدنبال آن تمامی زندگی اش دستخوش تحولی عظیم می گردد؛ او در کتاب «سفر... » روبه روی آقای بلنک می نشیند، خود را وکیل او معرفی می کند و از ماموریتی حرف می زند که آقای بلنک برای او طراحی کرده بوده است.  
در بخش دیگری از داستان زمانی که آنا ( پرستار آقای بلنک) به او لباسی سفید می پوشاند و با اعتراض پیرمرد مواجه می شود، در پاسخ به او می گوید: این کار به درخواست پیتر استیلمن انجام می شود. وقتی شما او را به مامویرت فرستادید ناچار شد سراپا سفید بپوشد، و ما در کتاب «شهر شیشه ای» می خوانیم که پیتر استیلمن کوچک در اولین دیدارش با کوئین لباس سفیدی به تن دارد.
«فنشاو» نیز نویسنده ای است که در کتاب «سفر در اتاق نسخه برداری» به ناگهان گم می شود و اکنون زمانی که آقای بلنک درباره او می پرسد گفته می شود که «فنشاو» نیز یکی از شخصیت هایی است که خود شما به ماموریت فرستاده اید.
به این معنی می توان گفت این شخصیت ها اکنون بازگشته اند تا هم آقای بلنک را از اتهام نجات دهند و یا او را به گونه ای برای اعمالش مجازات کنند. چه کسی این شخصیت ها را به ماموریت فرستاده است؟ مگر غیر از این است که همه آنها عروسک های خیمه شب بازی آقای استر بوده اند و او بر طبق میلش آنها را ساخته و داستانشان را پرداخت کرده است؟ پس می توان گفت که آقای بلنک در حقیقت همان استر است.
از دیگر سو در نیمه های کتاب داستانی که پیش از این در کتاب پل استر نقل شده است به پیرمرد داده می شود و از او می خواهند که داستان را تکمیل کند. پیرمرد کم حافظه که به سختی کارهای عادی زندگی اش را انجام می دهد ناگهان به دنیای کلمات پی در پی متصل شده و روایت های گوناگون، منطقی و کاملی را برای تکمیل داستان پی می ریزد. در اینجا احساس می شود که پیرمرد پیش از این نویسنده ای قهار بوده است.
با این حال زمانی که در پایان کتاب نام نویسنده آشکار می شود و ما متوجه می شویم که پیرمرد شخصیت اصلی داستان فنشاو (شخصیت مبهمی که در کتاب اتاق در بسته گم شده است) است در می یابیم که همه اینها در واقع ترفند هایی است که ما را به معنایی مبهم و گنگ می رساند و استر با هوشمندی تمام مخاطب را در میان دو اندیشه متفاوت معلق نگه می دارد.
شاید این معما را بتوان در ریشه های فکری استر به پاسخ رساند. پل استر در آثارش از لکان تاثیر گرفته و به مانند او معتقد است که انسان از طریق کلمات وارد جهان می شود. استر معتقد است که شخصیت هر داستان عمری طولانی تر از نویسنده آن دارد و برای همیشه در جهان باقی می ماند. به این ترتیب شاید استر تلاش می کند تا با قرار گرفتن در جایگاه قهرمان داستان و محبوس شدن در دنیای خیالی یک قهرمان دیگر، خود را برای همیشه جاودان و ماندگار سازد. آقای بلنک از طریق قهرمانان سایر داستان های استر چون سوفی و کوئین با جهان خارج ارتباط برقرار می کند و اگر این امر را با پیش فرض اینکه آقای بلنک همان استر است درهم آمیزیم می بینم که او به راحتی کلمات را منشا ارتباط ما با جهان خارجی می داند.
استر مانند «بالارد» بر این باور است که تنها به وسیله ساختن واقعیت است که می توانیم واقعیتی را که در آن مجبور به زندگی هستیم به درستی مشاهده و به طور منطقی درک کنیم. از این رو این بار قصد استر تنها روایت کردن داستانی جذاب و پیچیده نیست بلکه او می خواهد در دهه ششم زندگی اش با نگاهی به گذشته خود واقعیتی را بیان کند و بتواند حقیقت زندگی اش را بهتر ببیند.
فارغ از بحث های اینچنینی «سفر در اتاق نسخه برداری» کتابی است که از جذابیت های آثار دیگر استر عاری است. کتابی که بر خلاف داستان های معمایی و پیچیده اش در «سه گانه نیویورکی» در نیمه های راه مخاطب را کسل می کند و هرچند پایانی بسیار جالب توجه دارد اما چندان مخاطب را بر سر شوق نمی آورد و دستگاه تخیلش را بارور نمی سارد.
او قهرمانش را در چهارچوب مشخص یک اتاق با وسایلی محدود  و ابزاری مادی برای کار نویسندگی، گیر انداخته و حتی دیدن طبیعت و جهان خارج را به آرزویی برای او بدل ساخته است. به علاوه زمان برای این پیرمرد ایستاده است. او که از تغییرات شبانه روز هیچ نمی بیند تنها از راه صرف وعده های غذایی به اوقات پی می برد.
ابهام در این دو عنصر ما را برای تلنگر نهایی کتاب مبنی بر خیالی بودن همه چیز آماده می سازد. به این معنا استر پیرمرد را موجودی در خلا فرض می کند و سعی دارد با عناصر داستانی و روایت های متعدد او را برای خواننده جذاب، گنگ و مبهم حفظ کند.
شباهت اندک این کتاب با سایر کتاب های استر تنها در وجوه کلی پست مدرنیسم خلاصه می شود. معمولا در این آثار امکان اینکه قهرمان ها به موجوداتی با اراده و مستقل تبدیل شوند از ایشان سلب می شود و امکان تکامل و پیشرفت نفی می شود و قهرمان داستان یا تغییر نمی کنند و یا تباه می شوند. این امر به وضوح در مورد آقای بلنک قابل مشاهده است. از دیگر مشخصه های این رمان ها می توان به این امر اشاره کرد که تجربه قهرمان از زندگی منوط به تصمیمات آزادانه خودشان نیست؛ بلکه مشروط به تصمیمات دیگران است و ما می بینم که چطور پیرمرد عروسکی خیمه شب بازی در دست فنشاو است و اوست که کلیه تغییرات و تحولات زندگی را برایش مشخص می کند.
نگاه هوشمندانه استر و چند وجهی بودن کتاب این تفکر  را ایجاد می کند که خواننده کتاب همچون آقای بلنک در اتاق آینه پل استر اسیر شده و نمی داند چگونه به سوال های ذهن خویش پاسخ دهد.
البته به تمامی ابهامات و پرسش ها درباره «سفر دراتاق نسخه برداری» این ایده نیز قابل بررسی است که بی.آر میرز با لحنی گزنده در مورد پل استر می نویسد: «او مهمترین اصل شبه روشنفکرانه نویسی را می داند... این که هر چه دسترسی به ایده ها مشکل تر باشد، پنهان کردن این که نویسنده هیچ ایده یی ندارد آسان تر است.»
منابع:
1.    سفر در اتاق نسخه برداری، پل استر، ترجمه مهدی غبرایی، نشر ثالث. مقدمه مترجم
2.    اتاق در بسته، پل استر، شهرزاد لولاچی، نشر افق، 1383
3.    شهر شیشه ای ، پل استر، شهرزاد لولاچی، نشر افق، چاپ سوم،1386
4.    پل استر و آثارش، گاران هولکام، ترجمه خجسته کیهان، روزنامه اعتماد