فرهنگ واژگان تاتی شال

جبار رحمانی

 "فرهنگ واژگان تاتی شال"، تالیف  دکتر نصرالله پور محمدی املشی و حسین غلامی، موسسه نشر  رسانش.
فرهنگ و تمدن ایرانی حاصل حضور حوزه های فرهنگی و قومی مختلفی بوده که در طی تاریخ، تحولات متعددی را پشت سر گذاشته اند. حضور اقوام و حوزه های فرهنگی خرد و کلان در مناطق مختلف مهمترین ویژگی میراث تاریخی ایران زمین است. در این میان برخی از حوزه های فرهنگی و قومی، متاسفانه چندان شناخته شده نیستند. یکی از اقوام کمتر شناخته شده در جامعه  ایرانی که ریشه در دوران مادها داشته و به تعبیری بازمانده زنده آن دوران است، فرهنگ و قومیت "تات"ها می باشد. این فرهنگ تا امروز در مجموعه ای از اجتماعات پراکنده تا امروز تداوم یافته است. این اجتماعات تا نیم قرن پیش عموما به صورت روستاهای پراکنده بوده و از آن زمان به اینسو در برخی مناطق بواسطه رشد جمعیتی، شهرهای تات نشین را شکل داده اند. مهمترین حوزه تمرکز تات های ایران، در دشت قزوین است، اما گستره آنها در ایالات باستانی فهله (یعنی حوزه ماد شرقی) شروع شده و تا شمال شرقی ایران در مناطقی پراکنده و مجزا ادامه می یابد. به همین سبب امروزه علاوه بر مناطق تات نشین در دشت قزوین، در شمال خراسان، در اطراف بجنورد نیز روستاهای متعدد تات نشین وجود دارد.
تعاریف متعددی از واژه تات و ریشه آن شده است، اما عموما آن را واژه ای دانسته اند که ترکهای حاکم در ایران به ایرانیان زیر دست خود در مقام تحقیر خطاب می کرده اند. به همین سبب در اصل تات نامی ایرانی نیست، اما مسمی و مخاطب اصلی آن ایرانیان بوده اند. احسان یارشاطر تاتی را لهجه ای از زبان های ایرانی می داند و معتقد است که بهتر است به جای "زبان تاتی" بگوییم "زبان مادی". دیاکونوف نیز زبان تاتی را مانند طالشی و مازندرانی و گیلکی، از بقایای زبان هند و اوروپایی می شناسد که در ابتدا زبان ماد شرقی بوده است. احمد کسروی اولین محققی بود که درباره زبان گذشته آذربایجان تحقیقی مستدل و مستند ارائه داد و تاتی را آذری نامید. بعد از او نیز برخی محققان مانند منوچهر مرتضوی نیز گویش های ایرانی آذربایجان را آذری نامیدند. بر این اساس تاتی نام زبانی است ایرانی، که بازمانده دروان مادهاست و در مناطق پارکنده ای هنوز گویشورانی دارد (ر.ک. مقدمه املشی 1391). امروزه گویشوران تاتی را به نام "تات" ها می شناسند. به همین سبب آنها را قوم تات نامیده اند. هرچند این نام، در دوره مدرن به مردمی که زبان دیرین تاتی را همچنان تکلم می کنند اطلاق شده، اما در اصل تات ها بازمانده قومی اصیل و ایرانی هستند در بواسطه ورود مدرنیته و ایجاد امکان خودآگاهی مردم به هویت های محلی و قومی، این مردم نیز به تدریج در لابلای مطالعات مستشرقان و زبانشناسان، تات نامیده شدند.
با وجود اهمیتی این زبان های قومی و تاریخی برای شناخت فرهنگ و تمدن ایرانی دارند، متاسفانه از جمله زبان های محلی ای هستند که بواسطه جریان عمومی بی توجهی به زبانها و فرهنگ  های محلی که در پیکره جامعه ایرانی رواج دارد، مورد غفلت قرار گرفته است. اما با این وجود، متون تحقیقی پراکنده ای در باب تات ها نوشته شده که عموما پیرامون زبان تاتی هستند. غلبه تحقیقات زبانشناسانه در باب تاتها، بیش از همه ناشی از آنست که مهمترین مشخصه و میراث تات ها به مثابه یک قوم، زبان آنهاست. بقای تاریخی مردم و زبان تاتی در حوزه های روستایی سبب شده که امروزه اطلاعات چندانی از مادرشهرهای تات نشین و میراث تمدنی و مادی آنها وجود نداشته باشد. در سنتهای فرهنگی روستایی نیز اصلی ترین میراث تاریخی و فرهنگی، زبان است. در نتیجه این شرایط همانطور که گفته شد، تقریبا اکثر تحقیقات در باب زبان تاتی بوده است.
در شرایط افول این زبان بواسطه هجوم زبان های رسانه ای ملی یعنی زبان فارسی، یکی از مهمترین لازمه های تحقیقاتی این فرهنگ، ثبت زبان تاتی است. تدوین فرهنگ لغات، در عمل به معنای ثبت مهمترین میراث تاریخی این قوم است. پراکندگی مناطق تات نشین، و اینکه این مناطق بصورت جزایری پراکنده در میان سایر اجتماعات ایرانی هستند، سبب شده هنوز تحقیق جامع و عمومی ای در باب آنها انجام نشده باشد. لذا تحقیقات و پژوهش های منتشر شده در عمل مبتنی است بر یک منطقه روستایی یا شهری خاص. امیدواریم در آینده این تحقیقات بتوانند با در کنار هم قرار گرفتن، تصویری عمومی و جامع از فرهنگ و زبان تاتی یا مادی به ما نشان بدهند.
در ایران محققان متعددی سعی کرده اند فرهنگ لغات تاتی یکی از مناطق تات نشیت را ثبت کنند. یکی از مهمترین و با ارزش ترین کارها در این زمینه که به تازگی منتشر شده، "فرهنگ واژگان تاتی" است که بطور خاص بر واژگان تاتی شهر شال متمرکز است.  این کتاب در سال 1391 بوسیله نشر رسانش در تیراژ1100 نسخه منتشر شده است. دکتر نصرالله پورمحمدی املشی که یکی از مهمترین محققان در حوزه تات شناسی است، به همراه یکی از محققان و گویشوران محلی، حسین غلامی، طی چندین سال به جمع آوری این واژگان پرداخته اند. شال شهری است در استان قزوین و شهرستان بویین زهرا است. شال در کنارشهرهایی مانند تاکستان، اسفرورین و چند شهر و روستای کوچک، مهمترین مناطق تات نشین در دشت قزوین هستند. پیشتر نیز برخی محققان به این موضوع پرداخته بوند. در حدود دهه 40 شمسی احسان یارشاطر به راهنمایی استادش هنینگ، رساله ای درباب گرامر لهجه های تاتی ایران تالیف کرده بود که او نیز میدان تحقیق اصلی خودش را "روستای شال" در آن زمان قرار داده بود.
از مزایای کتاب "فرهنگ واژگان تاتی شال" علاوه بر آوانگاری دقیقش، آنست که معنای اصطلاحی برخی از اصطلاحات را با توجه به فرهنگ تاتهای شال بیان کرده است. به همین سبب علاوه بر یک فرهنگ واژگان ساده، دلالت های فرهنگی و محلی بسیاری از اصطلاحات هم بیان شده است. این موضوع سبب شده که کاربران کتاب فرهنگ واژگان تاتی شال، علاوه بر آشنایی با معنای لغت، کابردهای فرهنگی برخی از واژه ها و استعاره ها را نیز بدانند. حضور یک محقق بومی به همراه یک محقق دانشگاهی سبب شده که معیارهای علمی در ثبت فرهنگ و زبان تاتی در حد امکان رعایت شوند، و هم مفهوم بومی واژگان به خوبی ثبت شده و هم ثبت علمی آنها رعایت شده است.
کتاب در چند بخش تقسیم شده که در بخش اول مقدمه ای از حسین غلامی در باب انگیزه و نحوه جمع آوری این واژگان نوشته شده و سپس دکتر املشی مقدمه ای تحقیقی در باب ریشه واژه تات و سپس معرفی شهر شال (که در گذشته چال Chal نامیده می شد) نوشته است. این دو متن به خوبی خواننده را با سابقه تاریخی واژه تات و همچنین شهر شال آشنا می کنند. علاوه بر این نویسندگان بطور مفصل به ویژگی های زبان تاتی و مولفه های زبان شناختی آن در زمینه دستور زبان تاتی، ضمایر و انواع ترکیبات زبانی پرداخته و در ادامه به برخی از عناصر فرهنگی تات های شال مانند ابزارها، بازی ها، لباس محلی و انواع انگور ( که پیشه اصلی معیشتی این مردم باغداری انگور بوده) اشاره کرده اند. به همین سبب این کتاب در اصل زبان و فرهنگ تات های شال را در خود ثبت کرده است. لذا این کتاب گام موثری است هم برای ثبت و نگاهداشت میراث معنوی این فرهنگ و هم تامین منابعی بنیادی برای محققانی که می خواهند درباره تاتی کار کنند.