کارت پستال های قاجار

مژگان طریقی

در این مقاله سعی شده ، تا آنجا که مدارک و اسناد در اختیار است به بررسی موضوع و مقایسه کارت پستال های دوره قاجار و تحلیل نوع نگرش و نگاه جامعه (اجتماعی _سیاسی) ایران آن زمان در برخورد با هنر (عکاسی) و تغییرناگهانی عکاسی از حالت آتلیه ای درباری به سوی وقایع اجتماعی به صورت اجمالی  پرداخته شود  .  
عکس ، سند زنده ای از شرایط سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و عامل مطمئنی در جهت رساندن پیام تاریخ به نسل موجود است به همین جهت است که اسناد ی مانند تمبر و کارت پستال را به تنهایی رساننده پیام های مختلف اجتماعی می دانند و آن را حاوی اطلاعاتی می شمردند که بیننده به آن دسترسی می یابد.
بعد از اختراع عکاسی در نیمه قرن نوزدهم و سرعت پیشرفتآن  و به دلیل جاذبه هایی که داشت راهی  شد برای نمایش و به تصویر کشیدن و ثبت  دنیای ناشناخته پیرامونمان .
این پدیده نو ظهور و جذاب ، خیلی زود حضور خود را در اقصی نقاط جهان گسترش داد و بعد از گذشت زمان کوتاهی حدود سه سال به ایران هم رسید .
ناصر الدین شاه چهارمین پادشاه قاجار که طبعی هنرمندانه داشت وبه نوعی شیفته هنرها بود در اصل مروج عکاسی در ایران شد .
او که با علاقه فراوانی که به نقاشی و عکاسی داشت و از ذوق هنری هم بی بهره نبود مشوق خوبی برای اولین عکاسان ایرانی بود و بی تردید حمایتهای او بود که این پدیده نو پای قرن نوزدهم در ایران شناخته  و بکار گرفته شد .  
دوران پر فراز نشیب تاریخ ایران ، بخصوص در دوران قاجار و وقایع مهم سیاسی و اجتماعی مشروطه،همواره از نگاه هنرمندان و تاریخ نویسان از اهمیت خاصی بر خوردار بوده،چرا که با ورود هنر عکاسی و تغییر و تحولات فرهنگی و اجتماعی، بصورت یک رنسانس در آمده است، به همین منظور بارها مورد تحلیل  و بررسی قرار گرفته.
پس از ناصرالدین شاه وعکاسی از درباریان و اندرونی کم کم عکاسی با مظومنی دیگر قدم های اولیه خود را برداشت و جرقه اولیه آن با آغاز جنبش مشروطه و به تصویر کشیدن وقایع آن دوران با کلامی نا گفته بر عهده عکاسی و عکاسان قرار گرفت .
در دوره مشروطه با توجه به اینکه از نظر فنی چاپ عکس در روزنامه ها ممکن نبوده اما عکس در دست مردم گردش می کرده و به غیر از عکسهای یادگاری که کما بیش در میان طبقه مرفه شهر نشین رایج بوده است مردم عکس انقلابیون را هم می خریده اند . مانند  جنبش جنگل( میرزا کوچک خان )  و اتفاقات در شهر ها و ولایات دیگر . بیشتر این عکسها سند های واقعی و تاریخی هستند و لحظات و وقایع مهمی را برای مردم و آیندگان گزارش می کنند .
در کتاب گنجینه عکس ایران تالیف ایرج افشار آمده است.حاجی سیاح در خاطرات خود قضیه عکس برداری را چنین یادداشت کرده . "نایب عبدالله آمد و گفت حاضر باش شاه امر کرده عکاس آمده عکست را بردارد . گفتم حاضرم .چون رسم ناصرالدین شاه این است که هر کس را می کشد اول عکس او را بر می دارند .:
بسیاری از این عکسها برای تحریک احساسات عمومی بصورت کارت پستال چاپ و در بین مردم پخش می شد .  
بعد از پایان این دوره عکاسی از ابنییه و آثار باستانی – فعالیتهای عمرانی مانند شهر سازی – ساختن راه و راه آهن – حفاری باستان شناسان و ایران شناسان غربی در ایران رایج شد .  
 در اینجا به توضیح اجمالی در رابطه با تاریخ کارت پستال را می پردازم  .
کارت پستال به چه معنی است ؟ در لغت نامه دهخدا اینگونه تعریف شده .
کارت پستال : ماخوذ از فرانسه ، به ورقه پستی یا برگ مقوایی گفته می شود که روی آن چیزی نویسند و به مقصد فرستند .
در فرهنگ لاروس نیز اینطور تعریف شده که کارت پستال کارتی است که یک طرف آن موضوع ارسال و طرف دیگر آن مصور است .
هیچیک از فرهنگ ها و دائره المعارف ها اطلاع دقیقی از اینکه از چه زمانی کارت پستال در ایران رایج شد و چه موسساتی آنها را منتشر کرده را ندارند .
مسلما رواج کارت پستال های ایرانی مقارن با دوران اوج اینگونه مراسلات پستی در خارج است .
آشنایی مردم ایران با کارت پستال در نیمه قرن سیزدهم قمری آغاز شد .
ایرانیانی که به خارج سفر کرده بودند برای دوستان و نزدیکان خویش از اروپا کارت پستال می فرستادند و حتی برخی از رجال و سلاطین قاجار نیز در مراسلات و نامه نگاری با ایران از کارت پستال بهره برده اند .
استفاده از کارت پستالهای مصور که نه تنها در سرتاسر ایران بلکه به نقاط مختلف جهان نیز ارسال میشد. و در این میان، بعد از پیشرفت عکاسی در ایران و چاپ اولین کارت پستال ها در سال 1869 در اطریش و فرانسه و از سال 1877 تهیه کارت پستال در ایران نیز بصورت محدود و خصوصی رایج شد.
موسساتی که در امر نشر کارت پستال در ایران فعال بوده اند عبارتند از :
تهران – سرای امیر – حجره آقا سید عبدالرحیم کاشانی
تهران – تیمچه آموسی جواهر
تهران – مغازه نو بهار – لاله زار
تهران – مغازه گلستان – خیابان لاله زار
تهران – شرکت سید عباس کاشانی و برادران
اولین کارت پستالها با تمبر ناصرالدین شاه با قیمت 2 شاهی و نصفه یکشاهی الصاق شده و در معرض فروش گذارده شد .  بخصوص کارت پستالهایی در دست است که ایرانیان مقیم در خارج از کشور برای دوستان و نزدیکان خود از اروپا به ایران ارسال می کردند .
کارت پستالهایی که در این مقاله مشاهده میکنید از نظر احساساتی که مردم نسبت به بعضی از شخصیت های تاریخی و رجال روزگار خود داشته اند حائز اهمیت است .مثل برخی از رجال دوره مشروطیت یا روحانیون که امروز جنبه تاریخی و سندی پیدا کرده اند و آثار مختلف تاریخی و اجتماعی مورد استفاده قرار می گیرند .
بعدازصدور فرمان مشروطیت وآرام شدن نسبی کشورکم کم کارت پستالهای تزیینی هم چاپ شد .مثل مناظری ازکوه دماوند ، باغ مسجد کرمان ، قالیبافی در لرستان ، تخت جمشید و.....
از سال 1256 ه.ق کارت پستال هایی با نوشته فرانسوی به نام ایران و علامت شیر و خورشید با زمینه ای به  رنگ های سفید ، کرم ، نخودی ، زرد ، خاکستری و قرمز گلی وجود دارد .
موضوع کارت پستالها از مناظر ، آثار هنری ، انسانی و طبیعی تشکیل می یافت ، کارت پستال ساده نیز با همین نام کارت پستال "ساده " در جنگ جهانی اول و دوم برای مکاتبات جنگی استفاده می شده .
یکی از ارزش های مهم دیگر کارت پستال ، ارزش فنی آن از لحاظ چاپی است که بسیاری از آنها که صریحا امضای چاپخانه های ایران را هم دارند از نظر عکاسی و چاپ از تکنیک بالایی برخوردارند .
با توجه به بی سوادی مردم وکمبود روزنامه ها و اطلاع رسانی در حد صفر بهترین راه آگاهی مردم چه بود ؟از چه طریق می توانستند مردم را متحد و همراه کنند ؟
 آیا ذهن خلاق ایرانی راهی برای این مهم پیدا می کرد؟  راهی که حتی عامه مردم را مطلع و تهییج کند آیا  دیدن عکس از اتفاق ها و وقایع بهترین راه نبود ؟
چرا در یک جامعه ، ابزاری مانند کارت پستال که بیشتر جنبه تزئینی و ارسال پیام تبریک را دارد  به یک باره به چنین ابزاری تبدیل می شود ؟
آیا برای هشدار و آگاهی جامعه از آن استفاده می شده ؟ آیا به دلیل محدودیت اطلاع رسانی وابزار آن بوده ؟ چرا اینگونه کارت پستال ها جنبه رسانه ای و تبلیغی پیدا می کنند؟   
قطعا همینطوراست و چاپ کارت پستالهایی با مضامین شکنجه ،اعدام ، تحصن ها و راه پیمایی ها ی مختلف افراد سر شناس جنبش مشروطه همگی راهی بود برای آگاهی و اطلاع رسانی مردم و شاید اگر بخواهیم با تکنولوژی امروزه آن را مقایسه کنیم کاربردی مثل سایتها و ایمیل داشته است  .دست به دست گشتن عکسها در بین مردم برای متحد و مطلع شدن مردم از اتفاقاتی که شاید تعداد محدودی از آن خبر داشتند راهی موفق و نتیجه بخش بود .  
عکسها بصورت سیاه وسفید بوده و گاهی با دست رنگی می شده . کارت پستالهایی که با دست رنگ آمیزی می شدند و به آنها دست رنگ می گفتند خود هنری منحصر به فرد بوده که عکسها را با استفاده از ظرافت و زیبایی خاص رنگ می کردند و چیزی بین عکس رنگی و نقاشی بوجود می آمده است . که نمونه هایی از آن را در عکسها مشاهده می فرمایید .
گاهی نیز  از کارت پستالهای نقاشی شده استقاده می شد . اندازه این کارت ها 15×10 سانتی متر بوده و اکثراٌدر کشور های اروپایی  چاپ شده است .
و گاهی از ترکیب چند عکس و نقاشی استفاده می شده که کلاژ گفته می شود و در برخی از موارد عکسهای ترکیب شده را رنگ نیز می کردند .تا شاید بیشتر بتوانند مردم را  از نظر بصری جذب کنند.  
برای تهیه هر کدام از عکسها زمان زیادی وقت گذاشته می شده و هر کدام از آنها حاوی پیامی است.
آنچه که در مورد کارت پستال ها حائز اهمیت است موضوع آنها است . نوع موضوعات نه تنها از نظر تنوع ذوق وسلیقه وپسند مردم آن عصر مورد توجه بوده و احساسات مردمان آن دوره را  نسبت به بعضی از شخصیت های تاریخی ، رجال روزگار خود داشته و حکایت از بطن اجتماع درگیر آن ایام دارد .
عکاسهای درباری عکاسخانه های خود را رها کرده و در کوچه بازار از مردم و وقایع پر تلاطم آن دوران عکسبرداری می کردند عکسهای باقر خان و ستار خان دست به دست می شد و در آن اوضاع آشفته عکاس لحظه ها را ثبت می کرد.
در بررسی کارت پستالهای باقی مانده از دوره قاجارعکاس  بجای ثبت مناظر زیبا و تصاویر تزئینی رسالتی مهمتر را داشته و نمایش تاریخ و سندیت داشتن آن بیشتر مورد توجه  بوده است . مسلماٌ چاپ کارت پستال هایی با موضوع  رجال قاجار و مشروطیت یا روحانیون چندان غیر معمول نبوده  چرا که در اروپا نیزکارت پستال هایی از شخصیت های برجسته در دست است . اما ویژگی وقایع ثبت شده آنچنان که در ایران است در هیچ جا به چشم نمی خورد زیرا در آن دوران حتی وقایع نابهنجار اجتماعی و سیاسی نیز به صورت کارت پستال در آمده است . برای نمونه «اعدام مبارزین» ویا موضوعاتی از قبیل فلک کردن ، شکنجه ، اعدام اشرار ویا اعدام شخصیت های مهم مشروطه ...
موضوعاتی که در هیچ دوره ای دیگری دیده نشده و تقریباٌ در اوایل دوره پهلوی کارت پستال های صرفاٌ تزئینی و تنها برای تبریکات رایج استفاده می شده  .
در دوران مشروطه خواهی با آن که به علل فنی نمی شده است عکس ها را در روزنامه ها چاپ کنند، اما عکس در دست مردم گردش می کرده ، و به جز عکس های یادگاری که کما بیش در میان طبق مرفه شهر نشین رایج بوده است ، مردم عکس انقلابیون را هم می خریدند .
آخر سخن اینکه عکسها و کارت پستالها برای آگاهی جامعه و اطلاع رسانی در شرایط و موقعییتهای مختلف استفاده می شده . در یک دوران به عنوان رسانه در دوره بعد به عنوان سندی برای ثبت آثار باستانی و در دوره ای دیگر استفاده از کارت پستالهای تزیینی که همگی آنها بستگی به وضعیت اجتماعی و سیاسی دوران خودش بوده و نمایش دهنده وضعیت ملتهب یا آرام دوران  مختلف است .

شرح عکسها
عکس شماره 1
تصویر به دار اویختن  8 تن از مجاهدین ملی است که در بین آنها حضرت علامه ثقه الاسلام شهید ، دیگر شهید شیخ سلیم  ، ضیاء العلما و صادق خان ، و چهار دیگر از اعضای فعال انجمن ایالتی آذربایجان اند که بعد از ظهر روز عاشورا آن بزرگواران را بدلیل اسلام پرستی و وطن خواهی به دار آویختند
عکس شماره 2
استفاده از نقاشی برای نمایش ظلم حکومت دوره استبداد و محبوسین را با غل و زنجیر نشان می دهد 
عکس شماره 3
نقاشی از به توپ بستن یکی از مبارزین و تکه تکه شدن او

عکس شماره 4
به دار آویختن یک آزادی طلب بدون محاکمه در سال 1327 قمری و قسمت سمت چپ پایین تصویر محمد علی شاه مونتاژ شده که مربوط به توپ بستن مجلس و اعدام مقصرین ترور وی می باشد
عکس شماره 5
در روی عکس نوشته شده اولین مغلولین (به زنجیر کشیده شدگان ) آزادی و در بالای سمت چپ نوشته شده یادگار رولوسیون ایران ( انقلاب ایران )
عکس شماره 6
روز تشیع جنازه جناب مستطاب حاجی میرزا حسن شبستانی است که در عکس ازدهام جمعیت را نشان می دهد
عکس شماره 7
در روز چهلم وفات عباس آقای آذربایجانی قاتل اتابک در سر قرار اوست . عکس با دست به طرز ماهرانه ای رنگ شده
عکس شماره 8
گروهی از مبارزین را نشان می دهد به نوشته روی عکس یادگار انقلاب ایرا ن – اتحاد اسلام
عکس شماره 9
عکس متحصنین سفارت انگلیس برای مشروطیت در سال 1324 قمری را نشان می دهد که بعد از امضای فرمان مشروطیت به خانه خود رفتند .
عکس شماره 10
رژه ارتش را نشان می دهد
عکس شماره 11
بدار کشیدن رییس اشرار در سال 1327 قمری را نشان می دهد
عکس شماره 12
کشته شدن مسلما نان در بادکوبه و آمدن کنسول ایران سر نعش آنها را نشان می دهد عکس به طرز بسیار زیبایی رنگ آمیزی شده
عکس شماره 13
عکسهای رهبران جنبش و روحانیون مبارز که کنار هم روی یک کارت پستال چاپ شده است
عکس شماره 14
تصویری از  پشت یکی از کارت پستالها است که شرکت سید عباس کاشانی و برادران آن را چاپ کرده و مهر مغازه فروشنده را هم دارد با این نوشته  (خیابان شاه آباد مغازه جوان تهران سال 1309 شمسی ).

منابع و ماخذ
1- تاریخ پست و تلگراف و تلفن در ایران ( ح پژمان ) چاپخانه علی اکبر علمی
2- کارت پستالهای تاریخ ایران ( قاسم صافی ) چاپ اول – م.سسه فرهنگی گسترش هنر – تهران
3- کارت پستالهای مشروطه ( ناصرالدین حسن زاده ) چاپ موزه عکسخانه شهر
4- مجله عکس شماره های 140 – 145- سال 1377 ( مجموعه مقالات آرمان استپانیان )
5- مجله عکس شماره های 166 – 169 سال 1380 ( مجموعه مقالات محمد رضه طهماسب پورر )
6 - مجله عکس شماره 190 سال 1381 چهره های بردگی
7- ایتالیایی ها و عکاسی در ایران ( محمد رضا طهماسب پور ) چاپ اول – نشر قو – سال 1385
8- تصویر ایران ( لارنس لاکهارت – جیمز بمبرک و چالز ملویل )
9- رئزی روزگاری ایران ص 81 سال 1305 -1275
10- نامه های ادوارد براون سال 1353
11- کارت پستالهای فروشی ( تاریخ اجتماعی تهران –جلد 4 )
12- تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران (یحیی ذکا ) 1376 نشر علمی فرهنگی
13- ناصرالدین شاه عکاس ( محمد رضا طهماسب پور ) نشر تاریخ ایران چاپ اول 1381
14 – وقایع نگار تاریخ مشروطه ( موسسه مطلعات تاریخ معاصر ایران ) 1385
15- فصلنامه حرفه هنرمند –پاییز 84 شماره 13 و 18
16- آرشیو کارت پستالهای ناصرالدین حسن زاده
17 - آرشیو کارت پستالهای موزه عکسخانه شهر
18 شرح حال رجال ایران ( مهدی بامداد ) انتشارات امیر کبیر

                                                                                                         

پیوست	اندازه
7465.doc	193.5 KB